Υπερτουρισμός, υπανάπτυξη και υποκρισία

Μια βασική αρχή της οικονομικής θεωρίας είναι ότι καλύτερα να είσαι νέος, υγιής και πλούσιος παρά γέρος, άρρωστος και φτωχός. Η αρχή αυτή μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα το πρόβλημα του «υπερτουρισμού».

Υπάρχουν φυσικά πολλές διαφορετικές δυνατές προσεγγίσεις. Η πιο πρόσφορη είναι να ακολουθήσεις το χρήμα. Η Ελλάδα, όλα τα χρόνια της μεταπολίτευσης, ήταν και εξακολουθεί να είναι μια ελλειμματική χώρα. Μας έσωζαν παλιότερα το συνάλλαγμα που έστελναν στην πατρίδα οι ναυτικοί και οι μετανάστες. Σήμερα μας σώζει ο τουρισμός καθώς συνεχίζουμε να τιμούμε το κλισέ, ότι δηλαδή καταναλώνουμε περισσότερα από όσα παράγουμε. Το αποτέλεσμα είναι ένα βαρβάτο εμπορικό έλλειμμα πολλών δισεκατομμυρίων. Χωρίς το τουριστικό συνάλλαγμα θα είχαμε χρεοκοπήσει.

Προφανώς θα ήταν καλύτερα να έχουμε μια ισχυρή οικονομία, με δυναμικές εξαγωγικές μονάδες που να μας επιτρέπουν να ζούμε καλά, χωρίς να αγωνιούμε για τα ελλείμματα. Ακόμα καλύτερα να είχε μετακομίσει η Silicon Valley στην Ελλάδα, να ζούμε βασιλικά, με υψηλούς μισθούς, εργαζόμενοι από το σπίτι και να μην έχουμε ανάγκη κανέναν. Είπαμε, καλύτερα νέοι πλούσιοι και υγιείς.

Στην πραγματικότητα αυτό προτείνουν οι οικονομολόγοι. Να αναπτύξουμε κλάδους υψηλής παραγωγικότητας και να αφήσουμε πίσω τον τουρισμό. Μια δραστηριότητα δηλαδή η οποία είναι πολύ χαμηλής παραγωγικότητας και ταυτόχρονα όσο αναπτύσσεται τόσο εξαντλεί τους φυσικούς πόρους στους οποίους βασίζεται. Ποιος λογικός άνθρωπος μπορεί να διαφωνήσει; Μόνο που ως χώρα πηγαίνουμε μάλλον προς την αντίθετη κατεύθυνση: είμαστε οι ουραγοί της Ευρώπης στις επενδύσεις.

Ως τότε λοιπόν, έως ότου να γίνουμε μικροί Μπιλ Γκέιτς και να αλλάξουμε το παραγωγικό μας μοντέλο, μας αρέσει δεν μας αρέσει, το μόνο που έχουμε είναι ο τουρισμός.

Είναι ξεχωριστό κεφάλαιο και θα είχε ενδιαφέρον να απαντηθεί γιατί φτάσαμε σε αυτό το σημείο να εξαρτόμαστε τόσο πολύ από τον τουρισμό. Υποθέτω ότι μέτρησε η ευκολία: δεν θέλει ιδιαίτερες ικανότητες να στήσεις ένα ξενοδοχείο, ιδίως όταν έχεις τη γενναία επιδότηση του κράτους. Το να φτιάξεις όμως μια επιτυχημένη εξαγωγική βιομηχανική μονάδα θέλει σωστό σχεδιασμό, εκπαιδευμένο και με τις κατάλληλες δεξιότητες προσωπικό σε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας και, φυσικά, έχει πολύ μεγαλύτερο ρίσκο. Έτσι ο τουρισμός είναι ως έναν βαθμό και η άλλη όψη της ανικανότητάς μας να υιοθετήσουμε μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή πολιτική και να κάνουμε τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. Τώρα απλώς βλέπουμε την άλλη όψη του.

Aν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, αυτό που στην πραγματικότητα θέλουμε είναι φτηνές διακοπές ή πάντως στις οικονομικές μας δυνατότητες, χωρίς όμως πολύ κόσμο. Είναι όμως κομμάτι δύσκολο και αντιφατικό.

Ναι, θα πουν βέβαια κάποιοι, να έχουμε τουρίστες, τους χρειαζόμαστε, αλλά τι τουρίστες; Θέλουμε λιγότερους και καλύτερους, να βγάζουμε πιο πολλά λεφτά με λιγότερο κόσμο. Πράγμα το οποίο βέβαια είναι εξαιρετικά απλό. Όπως πάλι μας λέει η οικονομική επιστήμη, για να το πετύχεις, το μόνο που χρειάζεται είναι να αναβαθμίσεις και μετά να ακριβύνεις το προϊόν σου. Θέλει φυσικά και αυτό τον τρόπο του, δείτε τι παθαίνει η Μύκονος. Το πρόβλημα όμως είναι αλλού. Διότι εμείς οι ίδιοι που κλαίμε για τον υπερτουρισμό, ταυτόχρονα κλαίμε, και σωστά, επειδή 40 εκατομμύρια Ευρωπαίοι, ανάμεσά τους και κάποια εκατομμύρια Ελλήνων, δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να κάνουν διακοπές. Σκεφτείτε να γίνουν και πιο ακριβές. Που ήδη γίνονται δηλαδή, για παράδειγμα στα νησιά μας, και παρακολουθούμε πόσο έντονες  αντιδράσεις υπάρχουν. Διότι αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, αυτό που στην πραγματικότητα θέλουμε είναι φτηνές διακοπές ή πάντως στις οικονομικές μας δυνατότητες, χωρίς όμως πολύ κόσμο. Είναι όμως κομμάτι δύσκολο και αντιφατικό. Εκτός αν είμαστε νέοι πλούσιοι και υγιείς, οπότε δεν μας νοιάζουν οι τιμές των ακτοπλοϊκών, εμείς πάμε με το γιοτ μας.

Ανακεφαλαιώνουμε: ο τουρισμός καλύπτει ζωτικές ανάγκες της χώρας και για λόγους κοινωνικούς όλοι οι πολίτες πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν διακοπές. Αυτό μοιραία δημιουργεί τις προϋποθέσεις του υπερτουρισμού. Στο μέλλον μάλιστα είναι πολύ πιθανό η ζήτηση να αυξηθεί και τα διλήμματα θα γίνουν ακόμα πιο δύσκολα.

Φυσικά υπάρχουν πράγματα που μπορούν να γίνουν. Ένα βασικό είναι οι υποδομές. Μας ανησυχεί για παράδειγμα η λειψυδρία, ποια έργα όμως έχουν γίνει για την αντιμετώπισή της; Για ένα πρόβλημα μάλιστα γνωστό εδώ και δεκαετίες. Ανάλογες ελλείψεις υπάρχουν σε όλους σχεδόν τους τομείς, από το δίκτυο του ηλεκτρικού ως την αποχέτευση, την υγειονομική κάλυψη, τη στέγαση, τις συγκοινωνίες, ώστε να μην είναι παντού απαραίτητο το ΙΧ, ή ακόμα και τις μαρίνες καθώς αυξάνεται ο θαλάσσιος τουρισμός. Το αποτέλεσμα των ελλείψεων είναι οι τοπικές κοινωνίες να επιβαρύνονται υπέρμετρα και να επιτείνεται η αίσθηση του υπερτουρισμού.

Εξίσου σημαντική είναι και η προστασία του δημόσιου χώρου. Το κίνημα της ομπρέλας ήταν ένα καλό παράδειγμα. Η προστασία από την αυθαίρετη δόμηση, η εκπόνηση σοβαρών πολεοδομικών σχεδίων, η λήψη μέτρων για να σταματήσει η αυθαίρετη διάνοιξη δρόμων, είναι ακόμα πιο σημαντικά αν δεν θέλουμε τα νησιά πολύ σύντομα να γίνουν μικρές Αθήνες.

Λύνουν αυτές οι παρεμβάσεις το πρόβλημα; Προφανώς όχι. Μπορεί να λυθεί στο μέλλον; Ίσως, παρότι ακόμα και αν αλλάξουμε το περίφημο παραγωγικό μας μοντέλο, όσο θα βελτιώνεται η οικονομική κατάσταση των πολιτών, τόσο περισσότερο θα θέλουν να κάνουν διακοπές. Κι όσο θα αυξάνεται η ζήτηση τόσο θα αυξάνεται και η προσφορά. Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι ως τότε θα γκρινιάζουμε για τον υπερτουρισμό. Θα γκρινιάζουν δηλαδή κυρίως όσοι μπορούν και κάνουν διακοπές. Οι άλλοι θα ελπίζουν να έρθει σύντομα η σειρά τους. Πώς θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια συζήτηση χωρίς την αναπόφευκτη δόση υποκρισίας;