Και γιατί Βύρωνας και όχι... Παγκράτι; Λίγη ιστορία με αφορμή τα 100 χρόνια της ονοματοδοσίας

Βύρωνας. Μια πόλη με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και αύρα γιορτάζει μια ξεχωριστή επέτειο φέτος καθώς συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ονοματοδοσία της.

Ο Βύρωνας αντανακλά μέσα στο χρόνο κομμάτια μοναδικών ιστοριών αφού αποτελεί τον πρώτο αστικό προσφυγικό συνοικισμό στην Ελλάδα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Με τη φράση «Η Ιωνία τίναξε την ανθισμένη ποδιά της και τα λουλούδια πέσανε κάτω από τον Υμηττό» ο μεγάλος μας λογοτέχνης Μενέλαος Λουντέμης περιγράφει τον τότε «συνοικισμό Παγκρατίου» στον οποίο κατοικούσε.

Στα 1924 ο «Προσφυγικός Συνοικισμός Παγκρατίου», ονομάστηκε σε «Συνοικισμό Βύρωνος», παίρνοντας το όνομα του από τον σημαντικό ποιητή και φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα, επειδή τότε συμπληρωνόταν εκατό χρόνια από το θάνατο του στο Μεσολόγγι (1824) αλλά και εξαιτίας της «φιλοπροσφυγικής δράσις του ποιητού», όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά, ως αιτιολογία για τη μετονομασία, στην αναμνηστική πλάκα που τοποθετήθηκε στον Βύρωνα, τον Απρίλιο του 1923.

Αρχικά, ο νέος «Συνοικισμός Βύρωνος» ανήκε διοικητικά στο Δήμο Αθηναίων, μέχρι το 1934 που έγινε αυτοτελής Δήμος, με πρώτο δήμαρχο τον Μικρασιάτη γιατρό, Νικόλαο Φραγκιάδη.

Τα εγκαίνια με την αρχική ονομασία «Νέο Παγκράτι» πραγματοποιήθηκαν στις 29 Απριλίου 1923. Ένα χρόνο αργότερα στις 16 Απριλίου 1924 μετονομάστηκε σε «Συνοικισμός Βύρωνος».

Καθιερώθηκε ως ο κατ’ εξοχήν αστικός προσφυγικός συνοικισμός λόγω της προέλευσης των κατοίκων του κυρίως από την Σμύρνη αλλά και από πολλές άλλες περιοχές, όπως μαρτυρούν τα τοπωνύμια των πρώτων οδών.

Το 1923-24 ανεγέρθηκε το πολυϊατρείο του Ερυθρού Σταυρού επί των οδών Ευαγγελικής Σχολής και Χρυσοστόμου Σμύρνης και όταν το 1934 ο Βύρωνας γίνεται δήμος, ο αρχίατρος Νικόλαος Φραγκιάδης παραμένει στο κτίριο του νοσοκομείου, το οποίο μετασκευάζεται και μετονομάζεται σε δημαρχείο, καθώς είναι ο πρώτος εκλεγμένος Δήμαρχος της πόλης. Σήμερα, στο χώρο του παλαιού Δημαρχείου στεγάζεται το Μουσείο Ιστορίας Δήμου Βύρωνα. Το Μουσείο Ιστορίας του Δήμου Βύρωνα φιλοδοξεί να διαφυλάξει την μνήμη και τα υλικά και άυλα στοιχεία της παράδοσης της πόλης, να διασώσει, να διατηρήσει και να προβάλει το πολιτιστικό απόθεμα του Βύρωνα, όπως αυτό προκύπτει από τη ζωή και το έργο των κατοίκων του.

Πως όμως διαμορφώθηκε σταδιακά αυτή η πόλη από την περίοδο της ονοματοδοσία της και έπειτα;

Το 1924 άρχισε να λειτουργεί το συγκρότημα Δημοτικών σχολείων της Αγίας Τριάδας, στο τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Κωνσταντιλιέρη, Κορδελιού, Μεσολογγίου και Ερυθραίας και ολοκληρώθηκε το 1926. Ήταν ταυτόχρονα σχολείο αρρένων και θηλέων ενώ το 1926 φοιτούσαν σε αυτό 550 αγόρια και 750 κορίτσια. Από τον εξώστη του πρώτου ορόφου ο Ελευθέριος Βενιζέλος απηύθυνε λόγο στους Βυρωνιώτες κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου του 1928.

Το 1937 αποφασίστηκε η ίδρυση τοπικών νοσοκομείων σε διάφορους συνοικισμούς της Αθήνας, συμπεριλαμβανομένου και του Δήμου Βύρωνα, τα επονομαζόμενα και πολυϊατρεία. Το πολυϊατρείο του Βύρωνα άρχισε να κατασκευάζεται το 1939 στο άλσος της Αγίας Τριάδας. Λειτούργησε λίγο πριν την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου και φιλοξένησε τραυματίες πολέμου. Η νίκη του ελληνικού στρατού στην Κορυτσά αποτέλεσε έναυσμα για τη μετονομασία του δρόμου επί του οποίου ήταν κτισμένο το πολυϊατρείο σε «Κορυτσάς», λόγω των έντονων επευφημιών για τους στρατιώτες. Στο μεταξύ  στα δύσκολα χρόνια της κατοχής παρείχε διάφορες υπηρεσίες, όπως διοργάνωση συσσιτίων, διανομή φαρμάκων, προσωρινό νεκροταφείο αλλά και οπλοστάσιο. Μετά το 1976, το πολυϊατρείο στράφηκε περισσότερο στην φροντίδα ηλικιωμένων ανθρώπων και το 2003, μετατράπηκε με απόφαση του Υπουργού Υγείας στο πρώτο Κέντρο Υγείας Αστικού Τύπου στην Ελλάδα.

Ένας από τους πρωταγωνιστές της διαδικασίας στέγασης και ένταξης των μικρασιατών προσφύγων στην ελληνική κοινωνία υπήρξε ο Χένρυ Μόργκενταου.

Ήταν επικεφαλής της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η οποία ιδρύθηκε το 1923 και συνεργάστηκε στενά με τις κρατικές αρχές προκειμένου να οικοδομηθούν προσφυγικοί οικισμοί. Στις 16 Απριλίου 1924, η εφημερίδα «Εμπρός» δημοσίευσε λόγο του Μόργκενταου, ο οποίος εξήρε το ρόλο του λόρδου Βύρωνα στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας και αφιέρωσε σε αυτόν τόσο τον ίδιο το "συνοικισμό Βύρωνος", όσο και το νηπιοκομείο, ο θεμέλιος λίθος του οποίου τέθηκε την ίδια ημέρα. Το νηπιοκομείο φιλοξένησε πλήθος μικρών παιδιών των προσφύγων κατοίκων του Βύρωνα. Την εποχή εκείνη οι παιδικοί σταθμοί ήταν άγνωστοι στην Ελλάδα. Τα παιδιά τα φρόντιζαν στο σπίτι οι μητέρες μέχρι την έναρξη του δημοτικού σχολείου. Όμως στους προσφυγικούς συνοικισμούς οι γυναίκες έπρεπε να δουλέψουν, αφού συχνά οι άνδρες ήταν νεκροί ή αγνοούμενοι. Το νηπιοκομείο του Μόργκενταου, λοιπόν, κάλυψε μια βασική ανάγκη και βέβαια δέχτηκε τα πυρά της αστικής τάξης της Αθήνας και των εφημερίδων της, που κατηγορούσαν τις μητέρες των παιδιών ως «άστοργες». Σήμερα το κτίριο ανήκει στο Ίδρυμα Προστασίας Μητρικών Έργων Σταμ. και Ελένης Βαφειαδάκη και έχει παραχωρηθεί στο Δήμο Βύρωνα για τη στέγαση του 5ου Βρεφικού και 6ου Παιδικού Σταθμού.

Στα χρόνια της φασιστικής κατοχής ο Βύρωνας υπήρξε πρωτοπόρος στην Εθνική μας Αντίσταση. Εκατοντάδες Βυρωνιώτες έδωσαν τότε τη ζωή τους σ’ αυτό τον αγώνα. Μια πόλη που σήκωσε με τον δικό της τρόπο το ανάστημα της, νέοι με ηρωισμό, δύναμη και αυταπάρνηση, άνθρωποι με θάρρος και ψυχή που έδωσαν τη ζωής τους με όραμα την ελπίδα. Από τις κορυφαίες στιγμές αυτής της εποποιίας είναι το γνωστό «μπλόκο» της 7ης  Αυγούστου 1944, στο φράχτη του «Μόργκενταου». Μετά τη λήξη και του εμφυλίου πολέμου άρχισαν στο Δήμο κάποιες προσπάθειες ανασυγκρότησης. Το 1955 ιδρύθηκε το πρώτο εξατάξιο Γυμνάσιο, η πρώτη παιδική χαρά εγκαινιάσθηκε το 1961 στο Άλσος της Αγίας Τριάδας και το πρώτο Κ.Α.Π.Η. λειτούργησε το 1978 στο πολυιατρείο.

Η πόλη αρχίζει να παίρνει σταδιακά την πιο σύγχρονη μορφή της. Από το 1957-8 άρχισε ο μαζικός εποικισμός του Καρέα ενώ τα επόμενα χρόνια συνεχίσθηκε με το χτίσιμο πολλών δεκάδων πολυκατοικιών κατά τις δεκαετίες 80-90, πράγμα που είχε ήδη συμβεί και στο κέντρο του Βύρωνα.

Όμως ο Βύρωνας παράλληλα με την ξεχωριστή ιστορική διαδρομή του με φόντο τα καταιγιστικά γεγονότα του 21ου αίωνα περικλείει και μια μοναδική πολιτιστική κληρονομία αφού στην περιοχή έζησαν κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες όπως η Ισιδώρα Ντάνκαν, η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ο Ιάκωβος Καμπανέλης, ο Δημήτρης Ψαθάς, ο Μενέλαος Λουντέμης, η Άννα Καλουτά και πολλοί ακόμα καλλιτέχνες και διανοούμενοι. Μιλώντας στην Athens Voice για τα 100 χρόνια ιστορίας της πόλης o Δήμαρχος Βύρωνα κ. Αλέξης Σωτηρόπουλος υπογράμμισε: «Ο Βύρωνας της προσφυγιάς και των αγώνων γιορτάζει φέτος τα 100 χρόνια από την ονοματοδοσία του τότε προσφυγικού συνοικισμού και μετέπειτα Δήμου προς τιμήν του αποβιώσαντα το 1824 μεγάλου φιλέλληνα ποιητή και αγωνιστή της ελευθερίας Λόρδου Τζορτζ Γκόρντον Μπάυρον. Στα 100 αυτά χρόνια ο Βύρωνας που γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες μίας εθνικής καταστροφής κατάφερε όχι απλώς να αναγεννήσει, στεγάσει και δικαιώσει τις ελπίδες των πρώτων κατοίκων του, αλλά και να πρωταγωνιστήσει σ’ όλους τους τομείς και ιδιαίτερα στους εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες, στην τέχνη και στον πολιτισμό. Αποτελεί πλέον μία πόλη με την δική της ξεχωριστή ιστορία και ταυτότητα, στην οποία αξίζει να ζεις και να δημιουργείς».