Σαν σήμερα η Καλλιρρόη Παρρέν εκδίδει την Εφημερίδα των Κυριών

Ήταν μία ημέρα σαν σήμερα, στις 8 Μαρτίου το 1887, όταν η Καλλιρρόη Παρρέν παρακολουθούσε περήφανη, από το παράθυρο του γραφείου της στην οδό Μουσών, τη σημερινή Καραγεώργη Σερβίας, την πώληση του πρώτου φύλλου της «Εφημερίδος των Κυριών». Είχε μόλις δημιουργήσει την έκδοση που θα έμενε στην ιστορία της χώρας ως η πρώτη γυναικεία εφημερίδα.

Και καμία δε θα μπορούσε να το κάνει καλύτερα από εκείνη, την πρώτη Ελληνίδα δημοσιογράφο και τη σημαντικότερη φεμινιστική φωνή της χώρας που έμελε να αφήσει ανεξίτηλη τη σφραγίδα της. Ποια ήταν όμως η μυστηριώδης Καλιρρόη Παρρέν που υπέγραψε τα πρώτα φύλλα με το ψευδώνυμο «Εύα Πρενάρ»;

Καλλιρρόη Παρρέν: Η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια και η εφημερίδα που διάβαζαν κρυφά οι Αθηναίες

Η «Εφημερίς των Κυριών», άρχισε να εκδίδεται από την Καλλιρόη Παρρέν το 1887, με διευθύντρια την ίδια και στελέχη που ήταν αποκλειστικά γυναίκες. Επρόκειτο άλλωστε για  μία έκδοση που στόχευε να φέρει στην Ελλάδα τους φεμινιστικούς προβληματισμούς για τα δικαιώματα των γυναικών. 

Αυτό ήταν το  μακρόβιο εκδοτικό εγχείρήμα της Καλλιρρόης Παρρέν και των συνεργάτιδών της, αφού λειτουργούσε χωρίς διακοπή για τρεις ολόκληρες δεκαετίες, μέχρι το 1918, όταν η ίδια εξορίστηκε στην Ύδρα για τα φρονήματά της - αυτό ήταν ίσως το μελανό κομμάτι της ιστορίας της και μάλλον αντιφατικό προς την αγωνιστική δράση της: ήταν μοναρχική και αντιβενιζελική. Η εφημερίδα γνώρισε μεγάλη κυκλοφορία - το 1892 πούλησε 5.000 αντίτυπα εντός και εκτός της Ελλάδας.

Κάτω από τον ίδιο τίτλο της Εφημερίδας της, λίγα χρόνια μετά την κυκλοφορία της, τον Αύγουστο του 1909, εμφανίστηκε στην Κωνσταντινούπολη «γυναικείον περιοδικόν εκδιδόμενον κατά δεκαπενθημερίαν με τη συνεργασία λογίων κυριών και κυρίων».

Στην εποχή που οι γυναίκες είχαν ως προορισμό τον γάμο και, οι πιο φτωχές, τη σκληρή εργασία, η Παρρέν άρχισε να διεκδικεί μια θέση του φύλου της στο πανεπιστήμιο και πιο ανθρώπινες συνθήκες για τις εργάτριες. Εργάτριες οι οποίες την εποχή εκείνη δούλευαν από τις 6 το πρωί μέχρι και τις 6.30 το απόγευμα αδιάκοπα, με μισή ώρα ανάπαυση κατά το πρόγευμα.

Ήδη από την πρώτη χρονιά της κυκλοφορίας της εφημερίδας, άρχισαν να καρποφορούν οι προσπάθειες της πρώτης Ελληνίδας φεμινίστριας. Ένας ανώνυμος Αθηναίος ευεργέτης ανέλαβε να καλύψει τις δαπάνες για την ίδρυση φωτογραφείου όπου «δεσποινίδες και κυρίες» μπορούσαν να διδαχθούν δωρεάν την τέχνη της φωτογραφίας. Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε στην Αθήνα η πρώτη καλλιτεχνική σχολή για γυναίκες όπου αντί ενός μικρού ποσού εκείνες θα διδάσκονταν ιχνογραφία, υδρογραφεία, ελαιογραφία, ξυλογραφία και ανθοποιία.

Το πρώτο φύλλο που σήκωσε την αυλαία μίας υπόγειας επανάστασης

Το πρώτο φύλλο στις 8 Μαρτίου 1887, περιείχε ένα άρθρο για τις μητέρες, ένα άλλο οικονομικού περιεχομένου που είχε σχέση με τη φορολογία των αγάμων και πολλά ακόμα θέματα, πάντα γυναικεία. Το καταπληκτικό είναι ότι οι περισσότεροι αναγνώστες ήταν άντρες, και μάλιστα από εκείνους που δεν εννοούσαν να καταλάβουν ότι είχαν κι οι γυναίκες τη δική τους φωνή. Οι γυναίκες που την αγόραζαν ήταν λίγες. Δίσταζαν να την πάρουν. Τη διάβαζαν όμως στο σπίτι που την έφερναν οι σύζυγοι, οι πατεράδες και οι αδελφοί.

Ο φόβος των αναγνωστριών, όπως αναφέρει ο συγγραφέας Γιάννης Καιροφύλας στο βιβλίο του «Η επανάσταση των γυναικών στην Αθήνα της Μπελ Επόκ», ήταν να μην «εκτεθούν, όχι μόνο στους άντρες τους και στους αρρένες συγγενείς τους, αλλά και σε ορισμένες φίλες και γειτόνισσες που δεν εννοούσαν να συμβαδίσουν στη νέα πορεία της γυναίκας». Έτσι, η «Εφημερίς» ήταν η εφημερίδα που διάβαζαν όλες οι γυναίκες στα κρυφά. Μια υπόγεια επανάσταση είχε ξεκινήσει.

Βασική θέση του περιοδικού είναι ότι η γυναίκα πρέπει να μορφώνει το πνεύμα της αλλά και την καρδιά της, η οποία διαπλάθεται και ηθικοποιείται στα παρθεναγωγεία. Εκεί η κόρη θα διδαχθεί «πώς να ωφελήση υλικώς τε και ηθικώς τους γονείς, τον σύζυγον, τα τέκνα, τα αδέλφια, την κοινωνίαν, την πολιτείαν και την πατρίδα».

Οι θέσεις και οι δράσεις τής Παρρέν καθορίστηκαν από την πίστη της ότι η πνευματική και η πολιτική χειραφέτηση και η ισοτιμία των γυναικών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εξασφάλιση γι’ αυτές παιδείας και εργασίας. Ο αγώνας της βασιζόταν στην αποδοχή τού παραδοσιακού ρόλου τής γυναίκας και την διεκδίκηση περισσοτέρων δικαιωμάτων γι’ αυτήν, ώστε να αντεπεξέρχεται καλύτερα στο έργο της. Αυτή η αποδοχή τού παραδοσιακού ρόλου τής έδινε την ευχέρεια να γίνεται δεκτή από τους διοικούντες, ακόμα και όταν αυτοί δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν όλα τα αιτήματά της. Απόδειξη τού σεβασμού της στον ρόλο αυτό είναι το γεγονός ότι στο μηνιαίο παράρτημα τής «Εφημερίδας των Κυριών», με τον τίτλο «Οικιακή Εφημερίς», έδινε πρακτικές οδηγίες κοπτικής, ραπτικής, μαγειρικής, υγιεινής διατροφής, οικιακής οικονομίας, καλής συμπεριφοράς και εθιμοτυπίας. 

Η προώθηση της εκπαίδευσης των γυναικών, ένα από τα μείζονα θέματα της εποχής, προβάλλεται συνεχώς από τις στήλες του περιοδικού. Ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με την εκπαίδευση, όπως η κατάσταση και η διοίκηση των παρθεναγωγείων, τα μαθήματα που διδάσκονται, η πρόσβαση των γυναικών στα Πανεπιστήμια καθώς και η διαφορετική δυνατότητα εξέλιξης των ελάχιστων γυναικών που φθάνουν να διδάσκουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση παρουσιάζονται αναλυτικά από την αρθρογραφία.

Η φεμινίστρια με τους ορκισμένους εχθρούς και τους πιστούς φίλους

Από την αρχή της δράσης της και η ίδια η Καλλιροή Καρέν γνώριζε ότι οι ρηξικέλευθες απόψεις της σε μία εποχή όπου όλα έπρεπε να τα διεκδικήσει ως γυναίκα, θα συναντούσε ανθρώπους που θα στέκονταν εμπόδιο. Γνώριζε βέβαια και η ίδια πως η ορμή και η μαχητικότητά της ήταν τέτοια που τίποτα δε θα τη σταματούσε από όσα ονειρευόταν να δημιουργήσει ως παρακταθήκη για όλες τις γυναίκες της χώρας.

Οι απόψεις της ξεσήκωσαν από την πρώτη στιγμή θυελλώδεις αντιδράσεις. «Θα την συντρίψω διότι μαστροπεύει τας γυναίκας. Έχω και μάννα και αδελφήν άγαμον» δήλωνε ο διευθυντής τής εφημερίδας «Επιθεώρησις». «Αι γυναίκες είναι πετεινόμυαλαι και ελαφραί. Δεν αξίζει τον κόπον να ασχοληθώμεν» έγραφε ο διευθυντής τής «Ακροπόλεως». Ο Εμμανουήλ Ροΐδης ήταν ανάμεσα στους πιο ένθερμους πολέμιούς της, αφού όταν πήρε για πρώτη φορά την εφημερίδα στα χέρια του σχολίασε: «Για να δούμε τι λένε αυτές οι ανδρογυναίκες...».

Υπήρχαν βέβαια και φανατικοί υποστηρικτές των θέσεών της. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραψε γι’ αυτήν: «Η συντροφιά σου είναι πολύτιμη. Το ήθος σου, η τόλμη σου και η γραφή σου θαύμα. Εύγε σου, δέσποινα τής φιλαλληλίας και τής προόδου. Στηρίζω τους αγώνες σου, των γυναικών τους αγώνες με όλη μου τη δύναμη», ενώ ο Βλάσσης Γαβριηλίδης την θεωρούσε «κοινωνική δύναμη για την αλλαγή του καθεστώτος σχετικά με τη θέση τής γυναίκας στην ελληνική κοινωνία».

Σπουδαίος υποστηρικτής της ήταν και ο Κωστής Παλαμάς, που αφιέρωσε στην Παρρέν ένα ποίημα: «Χαίρε γυναίκα/ εσύ Αθηνά, Μαρία, Ελένη, Εύα/ να η ώρα σου!/ Τα ωραία σου φτερά δοκίμασε κι ανέβα/ και καθώς είσαι ανάλαφρη/ και πια δεν είσαι σκλάβα/ προς τη μελλούμενη αγία γη πρωτύτερα/ εσύ τράβα/ κι ετοίμασε τη νέα ζωή/, μιας νέας χαράς/ υφάντρα/ και ύστερα αγκάλιασε, ύψωσε και φέρε εκεί/ τον άντρα/και πλάσε τον Πρωτοπλάστη».

Καλλιρρόη Παρρέν: Τα πρώτα βήματα μίας αντισυμβατικής γυναίκας

Η Καλλιρρόη Σιγανού γεννήθηκε το 1861 στα Πλατάνια Αμαρίου τής επαρχίας Ρεθύμνου. Ο πατέρας της Στυλιανός Σιγανός, έναν χρόνο μετά την επανάσταση τού 1866 εγκατέστησε την οικογένειά του στον Πειραιά και επέστρεψε στην Κρήτη να συνεχίσει τον αγώνα. Αργότερα ήρθε και ο ίδιος στον Πειραιά και έγινε πρόεδρος της επιτροπής Κρητών προσφύγων στην Αθήνα.

Η Καλλιρρόη φοίτησε αρχικά στη σχολή «Σουρμελή» και στη «Γαλλική Σχολή Καλογραιών» στον Πειραιά. Το 1878 αποφοίτησε από το Αρσάκειο με βαθμό «άριστα». Όπως συνέβαινε με τις περισσότερες δασκάλες την εποχή εκείνη, μόλις πήρε το πτυχίο της πήγε στην Οδησσό για να διευθύνει το Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο της Ελληνικής Κοινότητας και αργότερα στην Αδριανούπολη όπου εργάστηκε ως διευθύντρια στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο.

Ιωάννης Παρρέν: Ο πιο πιστός σύμμαχος της Καλλιρόης 

Δύο χρόνια μετά, ωστόσο, επέστρεψε στην Αθήνα και παντρεύτηκε τον Ιωάννη Παρρέν, αγγλο-γαλλικής καταγωγής, και μετέπειτα ιδρυτή του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων. Ο γάμος αυτός δεν ήτσαν όπως οι περισσότεροι αποτέλεσμα ενός συνοικεσίου αλλά για ένα αληθινό ειδύλλιο ανάμεσα στους δύο νέους, γεγονός αξιοσημείωτο για την εποχή. Εξάλλου η Καλλιρρόη δεν θεωρούσε τον γάμο κερδοσκοπική επιχείρηση. «Δε θα ήθελα, μητέρα, διά της προικός μου να αγοράσω ποτέ σύζυγον» έλεγε από τότε που ήταν κοριτσάκι.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα Γιάννη Καιροφύλα, ο Ιωάννης Παρρέν ήταν ερωτευμένος με την Καλλιρόη. Την είχε γνωρίσει πριν τρία χρόνια και τον είχε εντυπωσιάσει. Σε μια εκδρομή στο Λουτράκι, νέος αυτός γύρω στα 25 χρόνια, είδε την Καλλιρρόη κι ένιωσε την καρδιά του να χτυπάει πιο δυνατά.

Η Καλλιρρόη, που ανέκαθεν αγωνιούσε για τα γυναικεία δικαιώματα, βρήκε έναν αναπάντεχο ίσως σύμμαχο στο πρόσωπο του συζύγου της, ο οποίος την παρακίνησε να γίνει δημοσιογράφος. «Παρακολουθούσα τας συζητήσεις των δημοσιογράφων και σιγά σιγά εξύπνησε μέσα μου και πάλιν ο πόθος να γράψω, όπως αυτοί, όχι μόνον για τον εαυτόν μου αλλά και για τους άλλους», δήλωσε κάποτε. Έτσι εξελίχθηκε στην πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια, δημοσιογράφο, εκδότρια και διευθύντρια.

Ο αγώνας για την Ανώτατη Εκπαίδευση και τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών

Τα επόμενα χρόνια η Παρρέν είδε τη δράση της να έχει αποτέλεσμα και σε μεγαλύτερη κλίμακα. Το 1892 με επιστολή της προς τον πρωθυπουργό της χώρας Χαρίλαο Τρικούπη, την οποία υπέγραφαν 2.850 Ελληνίδες, ζητούσε την ίδρυση δημοσίων λυκείων θηλέων και Πρακτική και Καλλιτεχνική Σχολή «διά να μαθαίνουν αι πτωχαί κόραι γυναικείας τέχνας και επαγγέλματα». Μετά από διαβήματά της η κυβέρνηση Δηλιγιάννη επέτρεψε τη φοίτηση γυναικών στο πανεπιστήμιο και το πολυτεχνείο.

Επίσης η Παρρέν ήταν η πρώτη που διεκδίκησε, μέσα από την «Εφημερίδα» της, γυναικεία πολιτικά δικαιώματα. Τον Νοέμβριο του 1887, ενόψει των πολιτικών εκλογών, αρθρογραφούσε πάνω στην αναγκαιότητα της παρουσίας γυναικών στα δημοτικά συμβούλια. Μια ιδέα πολύ προχωρημένη, αν σκεφτούμε ότι οι Ελληνίδες κατάκτησαν το δικαίωμα ψήφου πολλές δεκαετίες αργότερα, μόλις το 1934, και το δικαίωμα του εκλέγεσθαι το 1953. Ωστόσο η Παρρέν ήταν εκείνη που άρχισε να προετοιμάζει το έδαφος.

Στην αρχή του εικοστού αιώνα, η εμπνευσμένη εκείνη γυναίκα πέτυχε έναν ακόμα άθλο, όπως αφηγείται ο Καιροφύλας. Έπεισε την κυβέρνηση να λάβει μέτρα για την προστασία των παιδιών. «Επίσης σε δικές της ενέργειες οφείλονται οι αποφάσεις που καθόριζαν το ωράριο εργασίας των γυναικών οι οποίες εργάζονταν σε εργαστήρια ραπτικής, όπως και η απαγόρευση της νυχτερινής εργασίας, για την οποία μέχρι τότε δεν προβλεπόταν κανένας περιορισμός». Δύο τεράστιες νίκες, σε μια εποχή που οι εργατικοί νόμοι ήταν μετρημένοι στα δάχτυλα.

«Λύκειον των Ελληνίδων»: Η σπουδαία κληρονομιά μίας μοναδικής γυναίκας

Το 1896, μαζί με τη Ναταλία Σούτσου, ίδρυσε το «Άσυλο Ανιάτων Γυναικών» και την «Ένωση των Ελληνίδων» υπό τη διεύθυνση τής Αικατερίνης Λασκαρίδου. Το 1898 ίδρυσε τον «Πατριωτικό Σύνδεσμο», το γνωστό μέχρι των ημερών μας ΠΙΚΠΑ. Το 1900 ίδρυσε τη Σχολή Επαγγελματικής Οικοκυρικής αλλά και Σχολή Νοσηλείας. Η αναγκαιότητα αυτής τής σχολής έγινε καταφανής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν οι Ελληνίδες νοσοκόμες προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο πολεμικό μέτωπο. 

Όμως η Παρρέν είχε και ένα ακόμα μεγάλο πάθος: μοχθούσε για την αναβίωση και διατήρηση των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων. Αυτό την οδήγησε, το 1911, να δημιουργήσει το «Λύκειον των Ελληνίδων», που μέχρι σήμερα έχει αφιερωθεί στην καταγραφή, διδασκαλία και παρουσίαση των παραδοσιακών χωρών της Ελλάδας, ακόμα και στο εξωτερικό. Το Λύκειο των Ελληνίδων έδωσε την πρώτη του παράσταση με ένα συγκρότημα λαϊκών χορών στη γιορτή των Ανθεστηρίων στο Ζάππειο (1911). Ο κόσμος ενθουσιάστηκε. Οι εφημερίδες έγραψαν ύμνους. Ήταν τέτοια η επιτυχία, που η χορευτική επίδειξη επαναλήφθηκε μετά από λίγο καιρό στο μεγάλο Δημοτικό Θέατρο της Αθήνας, σε κατάμεστη αίθουσα.

Η πολυγραφότατη Καλλιρρόη Παρρέν άφησε πίσω της, ως κληρονομιά, ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, με σημαντικότερα έργα της την «Ιστορία της γυναικός» χωρισμένη σε τρεις τόμους, «Η χειραφετημένη» που δημοσιεύτηκε το 1900 και αργότερα μεταφράστηκε και παρουσιάστηκε στα γαλλικά στη «Journal de débats» το 1907, «Το νέον συμβόλαιον» (1902), το οποίο δημοσιεύθηκε και στα γαλλικά στη «Revue littéraire» και τέλος, το τρίπρακτο δράμα «Η νέα γυναίκα», το οποίο παίχτηκε από τη Μαρίκα Κοτοπούλη το 1907.

Το τέλος της γυναίκας που έμεινε στην ιστορία

Η Καλλιρρόη Παρρέν πέθανε στις 16 Ιανουαρίου 1940 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη, ως αναγνώριση της προσφοράς της στο έθνος. Ήταν η πρώτη Ελληνίδα για την οποία ίσχυσε αυτό. Η προσφορά της στην Ελλάδα τιμήθηκε με πολλούς τρόπους. Της απονεμήθηκε ο «Χρυσούς Σταυρός τού Τάγματος» από τον βασιλιά Γεώργιο τον Β΄ και βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Το 1992 ο Δήμος Αθηναίων τοποθέτησε την προτομή της στο Α΄ Νεκροταφείο. Η ίδια, κατά τον εορτασμό των 25 χρόνων τού Λυκείου των Ελληνίδων είπε:

«Είμαι ευτυχής και ήσυχη. Πλέον μπορώ να αναπαυθώ, εφ’ όσον αισθάνομαι ότι αφήνω μίαν ανθηράν βλάστησιν της σποράς την οποίαν εμείς, αι ολίγαι πρωτοπόροι, εσπείραμε εις την τότε άγονον και πετρώδη γην και είμαι βεβαία ότι από σας, καλαί μου συνεργάτιδες, θα δημιουργηθεί η τέλεια γυναίκα της αύριον.».

Το 1945, μία προτομή της αποκαλύφθηκε στον περίβολο χώρο του Λυκείου Ελληνίδων, προκειμένου να τιμηθεί η προσφορά της.

Μισόν αιώνα μετά τον θάνατό της, το 1992, η Παρρέν τιμήθηκε από το κράτος με τα αποκαλυπτήρια της προτομής της στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών. 

Με πληροφορίες από το Λεύκωμα των 160 χρόνων της Φ.Ε.,το βιβλίο «Η επανάσταση των γυναικών στην Αθήνα της Μπελ Επόκ» του Γιάννη Καιροφύλα και το Λύκειο των Ελληνίδων