Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη: Ανοιχτά γκέι, μια ζωή με θάρρος

Η Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη είναι ποιήτρια, μεταφράστρια νορβηγικής λογοτεχνίας και από τους πιο καλλιεργημένους, ακέραιους και θαρραλέους ανθρώπους που γνωρίζω. Πάντοτε γελαστή, με κοφτερό μυαλό, σιγουριά στη φωνή και μια αγγλοσαξονική ευγένεια που σπανίζει. Η Κρυστάλλη είναι φίλη μου και έχω έρθει στο όμορφο σπίτι της στο Λαγονήσι, όπου μένει με τα τρία σκυλιά και τις έξι γάτες της, εξοχική κατοικία των παιδικών της χρόνων στο στιλ του κλασικού mid-century μοντερνισμού. Την έφτιαξε το 1976 ο πατέρας της Μανώλης Γλυνιαδάκης, ένας από τους πιο σημαντικούς μοντερνιστές αρχιτέκτονες στην Ελλάδα. Η Κρυστάλλη δέχτηκε να κάνουμε αυτή τη συνέντευξη με αφορμή το δικαίωμα στον γάμο και την τεκνοθεσία που φέρνει ο νέος νόμος, που τον περιμένει καιρό. Τυχαίνει να ανήκει στη μειοψηφία των ατόμων που έζησε ανοιχτά ως γκέι γυναίκα στην Ελλάδα, δηλαδή λεσβία, και αυτό της το χαρακτηριστικό, μαζί με την ανάγκη της να ζει σε άλλες χώρες και να είναι πολίτης του κόσμου, είναι δύο κεντρικοί άξονες γύρω από τους οποίους πλέκεται η διαδρομή της.

Έχει νόημα να αφηγηθούμε τη ζωή της μέσα από τις σχέσεις της; αναρωτηθήκαμε. Θυμάμαι, όταν είχαμε πρωτογνωριστεί, ήταν η πρώτη φορά που μια γκέι γυναίκα μου μιλούσε για τις προηγούμενες σχέσεις της και όταν έλεγε, το κορίτσι μου, μου έκανε εντύπωση, χρειαζόμουν κι εγώ μια περαιτέρω εξοικείωση, αυτή που αποκτάς μόνο όταν συνδέεσαι με ανθρώπους και γνωρίζεις το συναισθηματικό τους σύμπαν. Έτσι, σκέφτηκα, θα ήταν ωραίο να μας μιλήσει τη ζωή της, που παρουσιάζει έτσι κι αλλιώς εξαιρετικό ενδιαφέρον, με αυτό το θάρρος και υπό αυτό το πρίσμα.

Η συνέντευξή μας χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο δεύτερο μέρος, όταν φτάνουμε στο νομοσχέδιο, αναρωτιόμαστε αν τελικά έκανε κάποια διαφορά που οι σχέσεις της ήταν με γυναίκες αντί για άντρες. Είναι κι ένα πείραμα για τους αναγνώστες: αν θα τους κάνει κάποια εντύπωση αυτό που λέμε «διαφορετικός σεξουαλικός προσανατολισμός» ή αν θα το διαβάσουν σαν μια κανονική ιστορία ερώτων και περιπλανήσεων στην Αγγλία, τη Νορβηγία, και την Τουρκία, με ενδιάμεσους σταθμούς στην Ελλάδα.

Καθόμαστε αναπαυτικά στους καναπέδες, πατάω rec και το πρώτο πράγμα που της λέω έχει να κάνει με τις λέξεις.

Στον δρόμο σκεφτόμουν ότι η λέξη ομοφυλοφιλία φέρει ένα βάρος από μια παλιότερη εποχή. Τώρα λέμε άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, ενώ άνδρες και γυναίκες χρησιμοποιούν τη λέξη γκέι. Η λέξη λεσβία έχει μια φόρτιση, συχνά πιάνω τον εαυτό μου να αναρωτιέται αν είναι οκ να τη χρησιμοποιώ.
Υπάρχει ένα πράγμα που στα αγγλικά λέγεται reclaiming, επανοικειοποίηση. Στον αγγλόφωνο κόσμο πολλά άτομα και κοινότητες έχουν επανοικειοποιηθεί λέξεις. Στην Ελλάδα οι γκέι άντρες το έχουν κάνει με τη λέξη «αδελφή», τη λένε οι ίδιοι με περηφάνια, κατάλαβες; Οι γυναίκες δεν το έχουν κάνει ακόμα με τη λέξη λεσβία και έχει αρνητικό φορτίο. Οι περισσότερες γυναίκες προτιμούν να αυτοπροσδιορίζονται ως γκέι, δηλαδή οικειοποιούνται ή κρύβονται πίσω από μια αντρική ταμπέλα, γιατί η λέξη γκέι στα αγγλικά προσδιορίζει άντρες, οι γυναίκες είναι lesbians.

Η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και οι λέξεις φορτίζονται ή όχι ανάλογα με το πώς τις χρησιμοποιούν οι ομιλητές της – αν οι γυναίκες, λοιπόν, αποφασίσουν να ξαναχρησιμοποιήσουν τη λέξη λεσβία κάποια στιγμή θα αποστραγγιστεί από το αρνητικό της πρόσημο.
Πάντως κι εγώ δεν αισθάνομαι πολύ άνετα, μόλις τα τελευταία χρόνια έχω αρχίσει να λέω ότι είμαι λεσβία δημοσίως. Πάντα ήμουν out και πάντα έλεγα είμαι gay. Κι εμένα δηλαδή μου είναι δύσκολο αλλά το κάνω επί τούτου, ακτιβιστικά.

Μου έχεις πει ότι ως έφηβη ένιωθες μερικές φορές αγόρι.
Υπήρχε μία περίοδος στη ζωή μου που αισθανόμουνα πολύ αγόρι, περίπου μέχρι τα 25, χωρίς όμως να καταλαβαίνω πραγματικά πώς είναι να είσαι αγόρι σε μια πατριαρχική κοινωνία. Ως έφηβη, ευχόμουν να έχω γεννηθεί αγόρι επειδή τα αγόρια είχαν πολύ περισσότερα προνόμια. Αλλά και για έναν επιπλέον λόγο: για να αρέσω στα κορίτσια που μου άρεσαν. Δεν μπορούσα να διανοηθώ τότε ότι θα άρεσα στα κορίτσια ως κορίτσι, δεν είχα καμία τέτοια εικόνα – όλα τα τραγούδια έλεγαν boy meets girl. Μου πήρε λίγο καιρό αυτό. Δεν θέλω να κάνω κάποιο βαρυσήμαντο σχόλιο για την ταυτότητα φύλου εδώ, λέω απλώς ότι είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τον σεξουαλικό προσανατολισμό, με τον οποίο γεννιέσαι. Η ταυτότητα φύλου μπορεί να είναι κάτι πιο ρευστό, εξελισσόμενο, μπορεί να περνάς εποχές της εξέλιξής σου που να νιώθεις περισσότερο αγόρι κι άλλες κορίτσι, είναι φυσιολογικό. Όπως μπορείς να έχεις και τεράστια δυσφορία φύλου από μικρό παιδί και να ξέρεις πολύ καλά πού θες να κάτσει η μπίλια.

Και δεν είναι, ας πούμε, ένα καπρίτσιο της εφηβείας.
Αυτή την πεποίθηση ότι οι έφηβοι από καπρίτσιο γίνονται διαφορετικοί την έχουν άνθρωποι που έχουνε ξεχάσει πόσο δύσκολη είναι η εφηβεία. Όταν είσαι έφηβος θέλεις να είσαι σαν τους άλλους, οι δακτυλοδεικτούμενοι υποφέρουν. Όταν πήγα πρώτη φορά στο εξωτερικό, μετά τα18, πέρασα την πιο butch φάση μου, κουρευόμουν σαν αγόρι, ντυνόμουν σαν αγόρι... αν είχα την επιλογή τότε να κάνω φυλομετάβαση, όμως, δεν νομίζω να το έκανα· είναι τεράστια και πολύ δύσκολη υπόθεση, δεν ήθελα να αλλάξω το σώμα μου. Άλλο ένα πράγμα που δεν καταλαβαίνει ο κόσμος είναι αυτή η αφόρητη δυσφορία φύλου που νιώθουν άνθρωποι που είναι τρανς: ενοχλούνται τόσο πολύ από το σώμα τους που θέλουν να το αλλάξουν ριζικά, να αφαιρέσουν, ας πούμε, το στήθος τους· ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί καν να διανοηθεί πώς μπορεί να είναι αυτή η δυσφορία.

Όσο για μένα, τη θηλυκή μου πλευρά γνώρισα μετά τα 28, όταν πήγα στην Τουρκία. Ήρθε η ώρα δηλαδή που και εγώ ωρίμασα σαν άνθρωπος, και το σώμα μου ηρέμησε και άρχισε να αναδεικνύει τη γυναικεία του φύση, και η κοινωνία της Τουρκίας δεν σηκώνει πολλά-πολλά. Επιπλέον οι Τουρκάλες είναι πολύ φροντισμένες, έχουνε μία old school θηλυκή εικόνα της γυναίκας, μου άρεσε αυτό στα κορίτσια, το δοκίμασα και η ίδια και ήταν ωραία. Άσε που μπορούσα να αρέσω στα κορίτσια ως «τυπικό», «θηλυκό» κορίτσι! Ο άνθρωπος μεταμορφώνεται όσο μεγαλώνει, αυτή τη στιγμή νομίζω είμαι ένας συνδυασμός των διαφορετικών φάσεων που έχω περάσει.

Eρχόμουν από μία συντηρητική κοινωνία, αλλά όταν επισκέφτηκα πρώτη φορά τη Νορβηγία, οι γονείς της με δέχτηκαν σαν να ήμουν μέλος της οικογένειας. Είχαμε το δικό μας δωμάτιο, το δικό μας διπλό κρεβάτι, ήμουνα η σύντροφός της κόρης τους. Δεν το είχα διανοηθεί ποτέ, ότι δύο άνθρωποι μπορεί να είναι τόσο απόλυτα cooλ με όλα αυτά

Πότε το είπες στους γονείς σου;
Come out έκανα τον πρώτο χρόνο στην Αγγλία, όπου πήγα αμέσως μετά το τετρατάξιο λύκειο για σπουδές. Το είπα στη μαμά μου στρατηγικά, πριν φύγω εκείνο τον Σεπτέμβριο για ένα ταξίδι διακοπών στην Αμερική. Θυμάμαι δεν μου μίλησε καθόλου αυτές τις δύο μέρες, ήτανε σε σοκ, όπως και όταν επέστρεψα, της πήρε περίπου τρία χρόνια να αρχίσει να το αποδέχεται. Την πρώτη μου κοπέλα, τη Νορβηγίδα, δεν τη συμπάθησε ποτέ, είχανε πολλές εντάσεις με τους γονείς μου! (γέλια)

Και ο πατέρας σου δυσκολεύτηκε;
Δεν μίλησα ποτέ στον μπαμπά μου γι’ αυτό, αλλά νομίζω ότι το καταλάβαινε, μια φορά μου είχε πει, κορίτσι μου, γιατί μένεις στο Λονδίνο και δεν επιστρέφεις στην Ελλάδα; Υπάρχει κάποιος ή κάποια εκεί; Ταράχτηκα τόσο πολύ που αντί να του πω το πιο φυσιολογικό, ναι, μπαμπά, υπάρχει κάποια, είπα όχι, όχι! (γέλια). Απέναντι στον μπαμπά μου είχα πολύ μεγάλη συστολή και παρόλο που επί 2,5 χρόνια συζούσα με τη Νορβηγίδα φίλη μου στο Λονδίνο, δεν του το είχα πει. Αυτή τη σχέση όμως θα την ευγνωμονώ πάντα ―και κυρίως τους γονείς της― διότι μου έδειξαν έναν άλλο κόσμο: ερχόμουν από μία συντηρητική κοινωνία, αλλά όταν επισκέφτηκα πρώτη φορά τη Νορβηγία μαζί της, οι γονείς της με δέχτηκαν σαν να ήμουν μέλος της οικογένειας.

Είχαμε το δικό μας δωμάτιο, το δικό μας διπλό κρεβάτι, ήμουνα η σύντροφός της κόρης τους. Αυτό δεν το είχα ξαναδεί ούτε το είχα διανοηθεί ποτέ μου, ότι δύο άνθρωποι μπορεί να είναι τόσο απόλυτα cooλ με όλα αυτά. Για μένα ήταν καθοριστικής σημασίας το ότι είδα ότι υπάρχει στον κόσμο και αυτός ο τρόπος ζωής, και από τότε ποτέ δεν κοίταξα πίσω. Ήξερα ότι, από τη στιγμή που το έζησα, θα το διεκδικούσα παντού. Και δεν νομίζω ότι οι γονείς της αποτελούσαν εξαίρεση: στη Νορβηγία το σύμφωνο συμβίωσης ψηφίστηκε το 1993 και ο γάμος το 2008, ενώ εγώ πρωτοπήγα το 2000.

Στη Νορβηγία η κοινωνία ήταν πιο μπροστά από τους νόμους, σε αντίθεση με την Ελλάδα.
Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι η εθνική ομάδα γυναικών στο χάντμπολ ήταν τόσο σημαντική όσο και η εθνική ομάδα ποδοσφαίρου των ανδρών· και πάντα υπήρχαν διάφορες παίκτριες που είχαν ανοιχτά σχέσεις με άλλες γυναίκες, γινόταν λόγος στις εφημερίδες χωρίς κουτσομπολιό. Οι άνθρωποι ήταν ανοιχτοί, μετά ήρθε και ο νόμος.

Στο Λονδίνο έμεινες αρχικά 4 χρόνια. Στην Ελλάδα ήταν δύσκολο να είσαι με κορίτσι εκείνη την εποχή;
Δεν θα το πιστέψεις, αλλά την πρώτη μου σχέση στην Ελλάδα μού τη γνώρισε ο πατέρας μου! (γέλια) Το κατάλαβα εκ των υστέρων, φυσικά. Ήταν φοιτήτριά του στην αρχιτεκτονική κι ο μπαμπάς μου επέμενε πολύ καιρό να μας γνωρίσει· τα κατάφερε όταν η Νικ. έκανε τη διατριβή της μαζί του κι εγώ έτυχε να βρίσκομαι πίσω για διακοπές. Ερωτευτήκαμε τρελά, δεν με ένοιαζε τίποτα, φιλιόμασταν δημοσίως, κάναμε τρέλες, παίρναμε το λεωφορείο και συζητούσαμε στα ψέματα για άντρες που τα έχουν με άντρες, «για να ανοίγουν τα μυαλά των ανθρώπων», τα θυμάμαι και γελάω… Δεν ήθελα όμως να ζήσω στην Ελλάδα κι έτσι την έπεισα και μετακομίσαμε πίσω στο Λονδίνο· εκείνη έκανε ένα μεταπτυχιακό στην αρχιτεκτονική και εγώ ένα δεύτερο μεταπτυχιακό, μετά τη Φιλοσοφία της Θρησκείας, στην Πολιτική Θεωρία στο LSE. Μείναμε ένα χρόνο, εκείνη ήθελε να γυρίσει στον ήλιο και τη θάλασσα, χωρίσαμε.

Γυρνώντας εκείνο το καλοκαίρι γνώρισα την τρίτη μου σχέση και ήταν η πρώτη φορά που σκέφτηκα long term, να χτίσω κάτι μαζί με έναν άνθρωπο, να «σοβαρευτώ». Ήμουν 26 χρονών. Δεν είχα παρατήσει την ιδέα της ακαδημαϊκής καριέρας στη Φιλοσοφία και ήθελα να αποκτήσω ένα σταθερό επάγγελμα που θα μου επέτρεπε να υποστηρίξω οικονομικά μια οικογένεια. Πήρα λοιπόν πλήρη υποτροφία για διδακτορικό στη Φιλοσοφία και τον Σεπτέμβριο του 2007 μετακόμισα ξανά στο Λονδίνο, μόνη μου, μετά από 2 χρόνια σχέσης. Η απόσταση δεν βοήθησε: η κοπέλα μου με χώρισε και λόγω του χωρισμού―αλλά και για λόγους που είχαν να κάνουν και με την ίδια τη φιλοσοφία (μεγάλη κουβέντα)― παθαίνω έναν νευρικό κλονισμό και παρόλο που έχω τρεις υποτροφίες τα παρατάω στο δεύτερο χρόνο του διδακτορικού.

Για καλή μου τύχη, όμως, ένας αγαπημένος μου φίλος, Άγγλος, με έπιασε σαν γατί από το σβέρκο και με πήγε στο Νόριτς, στο University of East Anglia, στην πιο φημισμένη σχολή δημιουργικής γραφής όλης της Ευρώπης, με αποφοίτους όπως ο Καζούο Ισιγκούρο, ο Ίαν ΜακΓιούαν, η Αν Ένραϊτ… Ήξερε ότι έγραφα ποίηση, έδωσε ένα στικάκι με τα ποιήματά μου στο admissions office, μου ζήτησαν να κάνω επίσημα αίτηση και με πήραν! Και άλλαξε όλη μου η ζωή. Έφυγα από τη φιλοσοφία, μετακόμισα στο Νόριτς, ξεκίνησα το μεταπτυχιακό στη δημιουργική γραφή, στην ποίηση. Και έτσι άρχισα να παίρνω τον εαυτό μου σοβαρά ως ποιήτρια.

Κάπου εδώ πρέπει να μιλήσουμε και για την Τουρκία, όχι;
Σωστά. Για να μην τα πολυλογώ (που το έχω κάνει ήδη) κάποια στιγμή συνάντησα μια γνωστή μου από την Τουρκία που είχε έρθει για λίγες μέρες στην Αγγλία και ξεκίνησε ένας καινούργιος έρωτας που με οδήγησε να μετακομίσω για 3 χρόνια στην Κωνσταντινούπολη. Θυμάμαι ήταν μια κρύα, βροχερή μέρα του Γενάρη που απογειώθηκα από το Χήθροου και προσγειώθηκα στις αλκυονίδες μέρες της Πόλης και, όπως άνοιξε η πόρτα του αεροπλάνου, είδα αυτό το ροζ φως του απογεύματος, ένιωσα τον ελαφρύ αέρα της Μεσογείου και ήξερα ότι η Αγγλία είχε τελειώσει πια για μένα. Το ίδιο κιόλας καλοκαίρι έγραψα τη διατριβή μου στην Κωνσταντινούπολη και μετά από λίγους μήνες βρήκα ένα σπίτι και εγκαταστάθηκα εκεί μόνιμα μέχρι το 2012.

Ήμουν πάρα πολύ ευτυχισμένη στην Πόλη· μου άρεσε πολύ ο τόπος… Όμως οι άνθρωποι στην Τουρκία δεν είναι ανοιχτοί στις οικογένειές τους, τα πράγματα δεν είναι καθόλου εύκολα εκεί. Αυτό το κρυφτούλι εγώ δεν το άντεξα και κάποια στιγμή  χωρίσαμε. Βεβαίως η Τουρκία όπως τη γνώρισα εγώ δεν έχει καμία σχέση με την Τουρκία σήμερα: τότε υπήρχαν γκέι μπαρ, γινόταν ακόμα το pride της Κωνσταντινούπολης. Μετά την εξέγερση του Γκεζί τα πράγματα δυσκόλεψαν και μετά το πραξικόπημα του ’16 σταμάτησαν τα πάντα για τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα.

Τώρα είμαι μια χαρά και μόνη μου, περνάω πολύ καλά, αλλά θα ήθελα μια οικογένεια, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει απλώς μία σύντροφο, χωρίς παιδιά. Δεν θέλω να κάνω άλλες περιστασιακές σχέσεις, δεν με ενδιαφέρει αυτό το πράγμα· θέλω να έχουμε το σπίτι μας, τα γατιά μας, τα σκυλιά μας, τα παιδιά μας —αν έχει εκείνη ή αν προκύψουν στην πορεία— κατάλαβες

Γύρισες στην Ελλάδα;
Γύρισα τον Ιούνιο του 2012, γιατί ο πατέρας μου ήταν πολύ άρρωστος και ήθελα να είμαι μαζί του τους τελευταίους μήνες της ζωής του. Ήμασταν τότε στη χειρότερη φάση της χρεοκοπίας, στο τέλος του μήνα ψάχναμε τις τσέπες μας μήπως βρούμε κανένα ευρώ. Έτσι πρότεινα στο Μεταίχμιο να μεταφράσουμε τον Nesbο από τα νορβηγικά, με επιχορήγηση των Νορβηγών, και άρχισα να δουλεύω συστηματικά πια ως μεταφράστρια νορβηγικής λογοτεχνίας για να συνεισφέρω στον οικογενειακό προϋπολογισμό.

Και κάπου εκεί αρχίζει η ιστορία μου με ένα πολύ γοητευτικό κορίτσι, που είχε φινέτσα, είχε ζήσει στο εξωτερικό, μιλούσε 4 γλώσσες, ήξερε από κλασική μουσική… Αρχικά ήμασταν φίλες. Είχε κάτι που μου άρεσε αφάνταστα: ήταν εντελώς απενοχοποιημένη. Παρόλο που πρώτη φορά έκανε σχέση με γυναίκα, ήξερε πόσο πολύ έφερα βαρέως το τραύμα της closeted σχέσης κι από την πρώτη στιγμή ήταν περήφανη για εμάς και έλεγε «αυτό είναι το κορίτσι μου και είμαι ερωτευμένη μαζί της». Με συγκινούσε πάρα πολύ όλο αυτό.

Πάλι όμως δεν κάθισες στην Ελλάδα! Γιατί;
Γιατί πάντα ήθελα να φεύγω, δεν με χωρούσε ο τόπος. Είμαστε στο 2015, ο ΣΥΡΙΖΑ είναι στην κυβέρνηση κι εγώ κάνω αυτό που ξέρω να κάνω καλύτερα: σχεδιάζω να φύγω. Κάνω αίτηση για διδακτορικό στο πανεπιστήμιο του Μπόρνμουθ στη νότια Αγγλία. Στα καπάκια γίνεται το δημοψήφισμα κι εγώ αισθάνομαι πως δεν αντέχω να ζω ούτε μια μέρα ακόμα στην Ελλάδα με το 62% να έχει ψηφίσει να βγούμε από την Ευρώπη (μετά από χρόνια συνειδητοποιώ, από νέους φίλους, ότι οι περισσότεροι που ψήφιζαν ΟΧΙ δεν πίστευαν ότι διακυβεύονταν το Grexit). Οπότε λέω στη σύντροφό μου, «δεν αντέχω να είμαστε εδώ, πάμε στη Νορβηγία να βρούμε δουλειά;» Φτιάξαμε δυο βαλίτσες, πήγαμε στο Όσλο.

Όμως δουλειά βρήκα μόνον εγώ, επειδή μιλούσα ήδη νορβηγικά, τότε το Όσλο δεν ήταν όπως τώρα, που βγαίνεις έξω και μιλούν όλοι στην εστίαση αγγλικά γιατί είναι ξένοι. Εν πάσει περιπτώσει, χωρίς δουλειά εκείνη αποφάσισε να γυρίσει στην Ελλάδα μετά από 4 μήνες κι εγώ λίγο αργότερα. Κι ενώ συγκατοικούσαμε, με δέχτηκαν στο Μπόρνμουθ με υποτροφία και ξεκίνησα το διδακτορικό μου κυρίως από απόσταση. Μεταξύ της επιθυμίας μου να επιστρέψω στην Αγγλία και άλλων πραγμάτων που συνέβησαν μεταξύ μας, χωρίσαμε μετά από δυο χρόνια.

Αλλά η Αγγλία, Αγγλία...
Η Αγγλία είναι η κρυφή μου ερωμένη! (γέλια) Επέστρεψα όντως στο διδακτορικό μου ― αλλά φαίνεται η Ελλάδα δε με αφήνει ήσυχη γιατί κάπου εκεί γνώρισα έναν άνθρωπο έξω καρδιά, πολίτη του κόσμου, που πήγαινε ταξίδια και διψούσε να μάθει νέα πράγματα και μου θύμισε τον κοσμοπολίτικο εαυτό μου. Την ερωτεύτηκα με τρέλα, κι εκείνη επίσης και, νωρίς ακόμα στη σχέση μας ήρθε στην Αγγλία και μου έκανε πρόταση γάμου σε ένα γραφικό ψαροχώρι στην Κορνουάλη. Νόμιζα ότι έπαιζα σε ταινία! Ρομαντική ούσα, δέχτηκα. Όμως δεν παντρευτήκαμε ποτέ (plot twist). Γύρισα από την Αγγλία για να είμαστε μαζί, συγκατοικήσαμε σπίτι της, εγώ έκανα την επιτόπια έρευνα που απαιτούσε η διδακτορική διατριβή μου στην Ελλάδα και την Τουρκία (είχε να κάνει με τον Α’ διωγμό της Μικράς Ασίας, το 1914) και νόμιζα ότι είχα βρει τον άνθρωπο με τον οποίο θα περνούσα το υπόλοιπο της ζωής μου. Χωρίσαμε στη δεύτερη καραντίνα, χωρίς να καταλάβω ποτέ ουσιαστικά γιατί (από εξηγήσεις, άλλο τίποτα φυσικά).

Κλείστηκα στο σπίτι που μένω τώρα, στο Λαγονήσι, φοβερά στεναχωρημένη. Σκεφτόμουν πως αν ούτε μαζί της δεν κατάφερε να στεριώσει μια μόνιμη σχέση, δεν θα τα καταφέρω ποτέ. Ξύπνησαν τα φαντάσματα του παρελθόντος: χωρισμός, παραίτηση από διδακτορικό, θλίψη… Ευτυχώς όμως είχα δίπλα μου ως βασικό supervisor τον υπέροχο Ρωμανό Γεροδήμο, που δεν με πίεσε ποτέ και την ίδια στιγμή ήταν πάντα εκεί: ήμουνα πάρα πολύ τυχερή γιατί είχε βρει αυτή τη χρυσή ισορροπία του να μου δίνει χώρο χωρίς να με αφήνει να χάνομαι. Το τελείωσα το διδακτορικό και ήταν μάλιστα υποψήφιο για το σημαντικό βραβείο New Media Writing Prize στο Ηνωμένο Βασίλειο. Είμαι πάρα πολύ περήφανη γι’ αυτό. Νιώθω ότι η ζωή μου χωρίζεται στο πριν και το μετά. Τώρα είμαι μια χαρά και μόνη μου, περνάω πολύ καλά, αλλά θα ήθελα μια οικογένεια, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει απλώς μία σύντροφο, χωρίς παιδιά. Δεν θέλω να κάνω άλλες περιστασιακές σχέσεις, δε με ενδιαφέρει αυτό το πράγμα· θέλω να έχουμε το σπίτι μας, τα γατιά μας, τα σκυλιά μας, τα παιδιά μας ―αν έχει εκείνη ήδη ή αν προκύψουν στην πορεία― κατάλαβες;

Κάπως έτσι καταλήξαμε στο νομοσχέδιο.

Πολλές φορές άλλαζες χώρα λόγω των σχέσεων ή των σπουδών σου, έχει ενδιαφέρον πώς αυτά τα δύο συμπλέκονται διαρκώς. Τώρα αν σε αυτή τη διαδρομή, όπως την αφηγηθήκαμε, είχες σχέσεις με άντρες αντί για γυναίκες, θα είχε διαφορά;
Θα είχε τεράστια διαφορά αν είχα σχέσεις με άντρες, γιατί οι άντρες με τους οποίους θα ήμουν δεν θα χρειαζόταν να κρύβονται. Στη σχέση μου με την Τουρκάλα, ας πούμε, αν ήτανε Τούρκος θα μπορούσαμε να είχαμε παντρευτεί και να έχει τελειώσει εκεί. Το ότι υπήρχε η συστολή και έπρεπε να κρύβονται κάποιες από τις συντρόφους μου στοίχισε στις σχέσεις μας.

Το άλλο ενδιαφέρον είναι να σκεφτεί ο καθένας για τον εαυτό του που διαβάζει αυτή την ιστορία, αν του φαίνεται παράξενο το ότι οι σχέσεις σου ήταν γυναίκες και όχι άντρες. Θέλω να μιλήσουμε λίγο για αυτή την κρυφή ομοφοβία που πολλοί μπορεί να έχουμε, γιατί τελικά θα έχουμε κάνει πάρα πολλά βήματα όταν σε αυτή την ιστορία δεν θα μας κάνουν καμία διαφορά τα φύλα.
Θα σου πω κάτι που δεν έχει σχέση με μένα. Μία πολύ αγαπημένη φίλη που ζει στην Αυστραλία μού μεταφέρει το πνεύμα που επικρατεί εκεί. Όταν τις προάλλες πήγε να κουρευτεί και μιλούσε για τις κόρες της, την ρώτησε η κομμώτρια, η κόρη σου έχει αγόρι; έχει κορίτσι; Κατάλαβες, είναι τόσο ανοιχτές κοινωνίες στην Αγγλία ή στην Αυστραλία που σε ρωτάνε για τα παιδιά σου με αυτόν τον τρόπο και δεν τρέχει τίποτα, στο κομμωτήριο. Είμαστε πολύ πίσω σε αυτό το θέμα.

Πρέπει συνεχώς να κάνεις come out, σε νέους φίλους, γνωστούς, συναδέλφους, να εξηγείς ότι δεν έχω αγόρι, δεν μου αρέσουν τα αγόρια, μου αρέσουν τα κορίτσια, και κάθε φορά αυτό θέλει θάρρος. Και κάθε φορά υπάρχει ένας φόβος τι θα σου πουν, μήπως σε απορρίψουν. Αλλά το κάνω, κάθε φορά. Γιατί πρέπει. Γιατί απελευθερώνει

Όταν σε πρωτογνώρισα μου έκανε εντύπωση ότι μεγάλωσες έχοντας σχέσεις με κορίτσια, και ότι πάντα είχες το θάρρος να μη σε εμποδίζει το πόσο ταμπού ήταν αυτό το θέμα στην Ελλάδα.
Και δεν με ρώτησες αν ήμουνα out εργασιακά. Γιατί αν δουλεύεις ως μεταφράστρια από το σπίτι, δεν χρειάζεται να δώσεις λογαριασμό σε κανέναν. Όμως έχω δουλέψει πάρα πολλά χρόνια σε εκδοτικούς οίκους, και ως υπεύθυνη δικαιωμάτων και ως υπεύθυνη εκδόσεων, και πάντα ήμουν out. Και στις εκδόσεις Εστία και στις εκδόσεις Παπαδόπουλος και στη συνεργασία μου με τις εκδόσεις Πόλις. Και πάντα γινόταν σεβαστό αυτό από τους συναδέλφους μου. Ποτέ κανείς δεν τόλμησε να πει, τουλάχιστον μπροστά μου, κάτι ομοφοβικό. Στις χριστουγεννιάτικες γιορτές, ή στο κόψιμο της πίτας, ήταν πάντα προσκεκλημένη η εκάστοτε σύντροφός μου. Δεν γνώρισα ποτέ ομοφοβία στην Ελλάδα στον εργασιακό μου χώρο. Το ξέρω ότι ακούγεται απίστευτο, αληθεύει όμως.

Γνώρισες πουθενά αλλού ομοφοβία;
Αν σου πω ότι όχι, θα το πιστέψεις; Νομίζω ότι και αυτοί που θα ήθελαν να κάνουν κάποιο ομοφοβικό σχόλιο μπροστά μου διστάζουν. Ίσως είναι η ασυνείδητη στάση μου, που ξεκάθαρα λέει ότι είναι κάτι το απολύτως φυσιολογικό και αυτονόητο. Πολύ περισσότερο έχω γνωρίσει ματσίλα και πατριαρχικό σεξισμό ως γυναίκα, πάρα οποιοδήποτε ομοφοβικό σχόλιο ως λεσβία.

Προφανώς και δεν είσαι ένα τυπικό παράδειγμα ανθρώπου που έχει διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό στην Ελλάδα.
Όχι, δεν νομίζω. Η μητέρα μου καμιά φορά δεν καταλαβαίνει ότι δεν είναι όλοι τυχεροί σαν κι εμένα, που γνώρισα τον τρόπο με τον οποίο ήθελα να ζήσω στα 20 μου, στη Νορβηγία, και δεν κοίταξα ποτέ πίσω. «Πρέπει να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους! και να την στρώσουν όπως θέλουν!» λέει εκ του ασφαλούς. Με βλέπει και ξεχνάει ότι είμαι 44 ετών, ότι ζω ανοιχτά από τα 20, ότι είμαι μπαρουτοκαπνισμένη, κι ίσως δε συνειδητοποιεί ή ξεχνάει ότι κι εγώ έχω παλέψει με τον εαυτό μου, με τις ενοχές μου.

Δεν έχουμε μιλήσει ποτέ, ας πούμε, για το γεγονός ότι μικρότερη ήμουνα θρησκευόμενη επειδή μεγάλωσα σε ένα σπίτι που και οι δύο οι γονείς μου ήταν θεοσεβούμενοι, παρότι φιλελεύθεροι. Πηγαίνοντας στην Αγγλία, αναγνώρισα ως όνειδος τις τεράστιες ενοχές που μου φόρτωνε η εκκλησία και το δόγμα, και την ίδια στιγμή σπουδάζοντας φιλοσοφία κατάλαβα ότι ουσιαστικά δεν πιστεύω στον θεό της. Για πάρα πολλά χρόνια έλεγα ότι ήμουν αγνωστικίστρια, ότι δεν μπορούμε να αποδείξουμε αν υπάρχει ή δεν υπάρχει θεός, κι άρα σταματάμε στα όρια της γνώσης (γιατί η αθεΐα είναι μια πίστη κι αυτή), μέχρι που πολύ πρόσφατα αποτίναξα κι αυτό το πέπλο από πάνω μου.

Ύστερα, την πρώτη φορά που είπα στον εργοδότη μου «θα έρθω με το κορίτσι μου», η καρδούλα μου πήγαινε να σπάσει· μπορεί και τη δεύτερη. Τώρα είμαι 44 χρονών και το έχω κάνει τόσες πολλές φορές· κάθε φορά όμως είναι μία πρόκληση. Ή θυμάμαι που σιγά-σιγά το μάθαιναν οι συγγενείς μου ―γιατί για τη μαμά μου δεν ήταν εύκολο να το συζητάει μαζί τους― όμως εκείνοι έρχονταν σε μένα και με ρωτούσαν διακριτικά, Κρυστάλλη, μήπως…; Και εκεί έπρεπε να επιδείξω θάρρος και να κάνω come out και σε αυτούς. Δηλαδή πρέπει συνεχώς να κάνεις come out, σε νέους φίλους, γνωστούς, συναδέλφους, πρέπει να εξηγείς ότι όχι δεν έχω αγόρι, δεν μου αρέσουν τα αγόρια, μου αρέσουν τα κορίτσια, και κάθε φορά αυτό θέλει θάρρος. Και κάθε φορά υπάρχει ένας φόβος τι θα σου πουν, μήπως σε απορρίψουν. Αλλά το κάνω, κάθε φορά. Γιατί πρέπει. Γιατί απελευθερώνει.

Μέσα από όλες αυτές ιστορίες που έχω ακούσει τις τελευταίες μέρες, Κρυστάλλη, αισθάνομαι όλο και περισσότερο πόσο δύσκολο είναι να είσαι γκέι στην Ελλάδα, με πόσα πράγματα έχεις να παλέψεις.
Υπάρχουν δυσκολίες και δυσκολίες. Υπάρχει η δυσκολία του να μην έχεις να φας, του να είσαι άστεγος, πρόσφυγας, και υπάρχουν και κάποιες δυσκολίες πιο πολυτελείς ας πούμε, όπως η δυσκολία του να εξηγείς ότι δεν είσαι στρέιτ. Είναι δυσκολίες που έχουν να κάνουν με την ταυτότητά σου, με το ποιος είσαι. Σκέφτομαι μερικές φορές μια θεωρητική αναλογία με τους έγχρωμους ανθρώπους: φαντάζεσαι για κάποιο λόγο να μην ήταν ορατοί, να μην καταλάβαινες ότι ο τάδε είναι μαύρος και να πρέπει να το αποδεικνύει καθημερινά, σε κάθε καινούργια γνωριμία, ότι δεν είναι λευκός;

Οι επόμενες γενιές δεν θα έχουν τα κολλήματα που έχουμε εμείς. Σίγουρα θα είναι όλο και καλύτερα τα πράγματα όσο περισσότεροι άνθρωποι θα σταματάνε να φοβούνται να μιλήσουν. Που και σε αυτό το αφιέρωμα οι μισοί άνθρωποι δεν μιλάνε με το όνομά τους, αλλά και μόνο το ότι βγαίνουν και λένε την ιστορία τους είναι πολύ σημαντικό.
Αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον σε αυτό το αφιέρωμα που κάνετε είναι ότι παλιά, για τα θέματα αυτά μιλούσαν ανοιχτά μόνο οι ακτιβιστές. Μιλούσαν ο Γρηγόρης ο Βαλλιανάτος, η Μαρία η Κατσικαδάκου, με αποτέλεσμα να φαίνεται λες και το να είσαι out ήταν μόνο για εξαιρετικούς ανθρώπους. Έχει σημασία να μιλήσουν άνθρωποι οι οποίοι δεν κάνουν ακτιβισμό, αλλά ζουν τη ζωή τους όπως την ζούμε καθημερινά. Βέβαια χωρίς αυτούς που άνοιξαν δρόμο, εμείς δεν θα ήμασταν πουθενά.

Όταν ήμουν 16 χρονών κι ενώ είχα κρυφά ερωτευτεί κορίτσια, ήταν η πρώτη φορά που είδα δημόσια μια γυναίκα να βγαίνει και να λέει I am gay. Ήταν η Ellen DeGenereses, που τότε δεν ήταν ακόμα το τεράστιο όνομα της αμερικανικής showbiz που έγινε μετά. Ήταν απλώς μια stand up comedian σε μια τηλεοπτική σειρά κι ο χαρακτήρας της έκανε come out το 1997, στο τελευταίο επεισόδιο, το πρώτο μεγάλο come out στην αμερικανική τηλεόραση. Πρόσεξε τη διαφορά μεταξύ 1997 και 2022, όταν και τελείωσε το The Ellen DeGeneres show, το μετέπειτα πιο δημοφιλές καθημερινό σόου στην αμερικανική τηλεόραση: το 2022 η DeGeneres ήταν εντελώς out, παντρεμένη με μία από τις πιο ωραίες γυναίκες του Χόλυγουντ, και δεν ίδρωνε αυτί. Παραμένει φοβερά αγαπητή σε όλο το αμερικανικό κοινό, ακόμα και στους ψηφοφόρους του Τραμπ! Κι έχουν περάσει μόλις 20 χρόνια, μία γενιά.

Δηλαδή στο 2044, όταν εγώ θα είμαι 65 ετών, δεν θα τίθεται καν το θέμα που συζητάμε. Ο νόμος θα βάλει το λιθαράκι του τώρα, αλλά πίσω απ’ όλα αυτά δουλειά κάνει η ορατότητα. Καιρός είναι να πάψει η καταπίεση που υφίστανται οι ΛΟΑΤΚΙ+ αιώνες τώρα.

Info Η Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές: «Λονδίνο - Ιστανμπούλ» ( 2009), «Αστικά ερείπια (και αντιπερισπασμοί)» (2013), «Η επιστροφή των νεκρών» (2017), «Ημέρες καλοσύνης» (2023), όλες από τις εκδόσεις Πόλις. Για τη συλλογή της «Η επιστροφή των νεκρών» τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 2018. Παράλληλα έχει πλούσιο μεταφραστικό έργο από την αγγλική και νορβηγική γλώσσα στην ελληνική, από το οποίο ξεχωρίζουν οι μεταφράσεις τις στα έργα του Τζο Νέσμπο.