27 Ιανουαρίου: «Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος»

Η μνήμη της γενοκτονίας των Εβραίων από τους ναζί, είναι ίσως η πιο ισχυρή και η πιο ενοχική μνήμη στην Ευρώπη μετά τον πόλεμο. Συνολικά, 58.886 Εβραίοι της Ελλάδας, από έναν προπολεμικό πληθυσμό 71.611 ψυχών βρήκαν τον θάνατο στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης.

Αυτός ο αριθμός αντιστοιχεί σε ποσοστό 90%, ένα από τα μεγαλύτερα στην κατεχόμενη Ευρώπη.

Η «Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος» καθιερώθηκε με ομόφωνη απόφαση της Βουλής τον Ιανουάριο του 2004 και γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 27 Ιανουαρίου, σαν σήμερα, για να τιμηθεί η μνήμη των χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων, που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ο εκτοπισμός και η εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων ως τμήμα της εθνικοσοσιαλιστικής «Τελικής Λύσης» ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1943 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1944.  

Στο πλαίσιο της υλοποίησης της εθνικοσοσιαλιστικής «Τελικής Λύσης» δολοφονήθηκαν με βιομηχανικό τρόπο μέσα σε δυόμιση χρόνια 1,1 εκατομμύρια άνθρωποι, από αυτούς το ένα εκατομμύριο ήταν Εβραίοι. Σύμφωνα με στοιχεία του Ιδρύματος Μνήμης Άουσβιτς από την Ελλάδα εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο 58.886 Εβραίοi.

Πρόκειται για την πολυπληθέστερη εθνική ομάδα μετά τους Εβραίους από την Ουγγαρία (430.000), την Πολωνία (300.000), τη Γαλλία (69.000) και την Ολλανδία (60.000).

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα

Ο ελληνικός εβραϊσμός ξεχώριζε για την πολιτιστική πολυμορφία του, αποτέλεσμα της εξέλιξης και των διαφορετικών προελεύσεων των διαφόρων κοινοτήτων. Το 1941, όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην χώρα, η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα ήταν εκείνη της Θεσσαλονίκης.

Ο πληθυσμός της έφτανε τις 56.000, περίπου το 1/4 των κατοίκων της δεύτερης μεγαλύτερης ελληνικής πόλης και ήταν Σεφαραδίτες, απευθείας απόγονοι των Εβραίων της Ισπανίας που είχαν διωχθεί στα τέλη του 15ου αιώνα και είχαν εγκατασταθεί στην τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η κοινότητα διέθετε 35 συναγωγές, 16 συλλόγους, οκτώ εκπαιδευτήρια, δύο ορφανοτροφεία και πολλές βιβλιοθήκες, ενώ η περιουσία της ανερχόταν σε 56 εκατομμύρια Μάρκα. Τον Φεβρουάριο του 1943 οι Γερμανοί οδήγησαν όλους τους Θεσσαλονικείς Εβραίους σε γκέττο και σταδιακά τους εκτόπισαν στο στρατόπεδο του Άουσβιτς-Μπίρκεναου.

Τα ¾ των Ελλήνων Εβραίων εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων αμέσως μετά την άφιξη τους. Με το ξεκλείδωμα της πόρτας των βαγονιών στη «ράμπα του θανάτου» ξεκινούσε ο διαχωρισμός των νεοφερμένων σε δύο ομάδες. Γιατρός του στρατοπέδου ή αξιωματικός των SS προχωρούσε στη διαβόητη «επιλογή».

Ένα νεύμα του δαχτύλου τους προς τα αριστερά οδηγούσε ανήμπορους, ηλικιωμένους, γυναίκες με παιδιά κατ’ ευθείαν στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια και ένα νεύμα προς τα δεξιά τους νεότερους και υγιείς στο στρατόπεδο για καταναγκαστική εργασία.

Δύο χρόνια αργότερα, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης έφτανε τις 1.950 άνδρες και γυναίκες, το 96% της κοινότητας είχε εξοντωθεί. Η περιουσία είχε λεηλατηθεί, ενώ το εβραϊκό νεκροταφείο, με 500.000 σχεδόν τάφους, είχε ισοπεδωθεί πλήρως. Δημοτικές αρχές και πολίτες χρησιμοποίησαν τις ταφόπλακες για οικοδομικά υλικά.

Στη θέση του νεκροταφείου σήμερα βρίσκεται το Αριστοτέλειο Πανεπίστήμιο Θεσσαλονίκης. Ακόμα 8.000 περίπου Εβραίοι από όλες τις υπόλοιπες κοινότητες, ανάμεσά τους οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων, και οι κάτοικοι των απομονωμένων νησιωτικών κοινοτήτων (Ρόδος, Κως, Κέρκυρα, Κρήτη), συνελήφθησαν ομαδικά και εκτοπίστηκαν επίσης στο Άουσβιτς μεταξύ Μαρτίου και Αυγούστου 1944. Ένας αντίστοιχος περίπου αριθμός επέζησε είτε κρυπτόμενος, είτε καταφεύγοντας στη Μέση Ανατολή ή στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές.

Τι ήταν το Ολοκαύτωμα;

Το Ολοκαύτωμα (1933–1945) ήταν η συστηματική, κεντρικά σχεδιασμένη και υποστηριζόμενη δίωξη και δολοφονία έξι εκατομμυρίων Ευρωπαίων Εβραίων από το ναζιστικό γερμανικό καθεστώς και τους συμμάχους και συνεργάτες του. Η εποχή του Ολοκαυτώματος ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1933, όταν ο Αδόλφος Χίτλερ και το Ναζιστικό Κόμμα κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία. Έληξε τον Μάιο του 1945, όταν οι Συμμαχικές Δυνάμεις νίκησαν τη ναζιστική Γερμανία στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Ολοκαύτωμα αναφέρεται επίσης μερικές φορές ως «Σοά», που σημαίνει «καταστροφή» στα εβραϊκά.

Όταν οι Ναζί ανήλθαν στην εξουσία στη Γερμανία, δεν προχώρησαν άμεσα σε μαζικές δολοφονίες. Ωστόσο, σύντομα άρχισαν να χρησιμοποιούν τον κρατικό μηχανισμό για να στοχοποιήσουν και να αποκλείσουν τους Εβραίους από τη γερμανική κοινωνία.

Μεταξύ άλλων αντισημιτικών μέτρων, το ναζιστικό γερμανικό καθεστώς θέσπισε ρατσιστικούς νόμους και εφάρμοσε την πολιτική οργανωμένης βίας με στόχο τους Εβραίους της Γερμανίας. Οι ναζιστικές διώξεις κατά των Εβραίων έγιναν όλο και πιο ακραίες μεταξύ του 1933 και του 1945. Οι ακρότητες αυτές έφτασαν στο αποκορύφωμά τους μέσα από ένα σχέδιο το οποίο οι Ναζί ηγέτες αποκαλούσαν «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος». Η «Τελική Λύση» ήταν η οργανωμένη και συστηματική μαζική δολοφονία των Ευρωπαίων Εβραίων.

Το ναζιστικό γερμανικό καθεστώς πραγματοποίησε την εβραϊκή γενοκτονία μεταξύ των ετών 1941 και 1945.

Ποιοι εξουσιοδότησαν τη διάπραξη των δολοφονιών;

Ο Χίτλερ έδωσε την έγκριση για τη μαζική δολοφονία εκείνων που οι Ναζί είχαν χαρακτηρίσει «ανεπιθύμητους» στο Πρόγραμμα Ευθανασίας T-4. Ο Χίτλερ ενθάρρυνε τις δολοφονίες Εβραίων της Ανατολικής Ευρώπης από τα Τάγματα Θανάτου σε ένα λόγο του, τον Ιανουάριο του 1942 αν και σχεδόν σίγουρα είχε δώσει έγκριση για αυτές τις μαζικές εκτελέσεις νωρίτερα.

Ένα πλήθος τεκμηριωμένων στοιχείων μας δείχνουν ότι, κάποια στιγμή μέσα στο φθινόπωρο του 1941, ο Χίμλερ και ο Χίτλερ συμφώνησαν επί της αρχής για την ολοκληρωτική μαζική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης στους θαλάμους αερίων, ενώ ο Χίτλερ διέταξε, με σαφή τρόπο, την «εξολόθρευση των Εβραίων» σε ένα λόγο του στις 12 Δεκέμβρη του 1941. Προκειμένου να βελτιωθεί η συνεργασία ανάμεσα στις διάφορες κρατικές υπηρεσίες κατά την εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» του «Εβραϊκού Ζητήματος», οργανώθηκε η Διάσκεψη της Βάνζεε στις 20 Ιανουαρίου 1942, όπου συμμετείχαν δεκαπέντε Ναζί αξιωματούχοι, υπό την ηγεσία του Ράινχαρντ Χάιντριχ και του Άντολφ Άιχμαν.

Τα αρχεία από αυτό το συνέδριο αποτελούν την καλύτερη απόδειξη για τον κεντρικό σχεδιασμό του Ολοκαυτώματος. Μονάχα πέντε βδομάδες μετά, στις 22 Φεβρουαρίου, καταγράφεται μια δήλωση του Χίτλερ στους στενούς συνεργάτες του πως «θα ανακτήσουμε την υγεία μας μόνο μέσω της εξόντωσης των Εβραίων».

Οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος

Όπως δείχνουν τέσσερεις περιπτώσεις από τη Θεσσαλονίκη οι λόγοι για τους οποίους κατάφερε ένας ορισμένος αριθμός Ελλήνων Εβραίων να γλυτώσει το θάνατο στο Άουσβιτς ήταν πολλοί και διάφοροι.

Κανονικά ο 15χρονος Χάιντς Κούνιο πού είχε έρθει με την πρώτη αποστολή τρένου το Μάρτιο 1943 στο Άουσβιτς θα κατέληγε με τη μητέρα του, την αδελφή και τον πατέρα του που κούτσαινε στο θάλαμο αερίων. Όλη η οικογένεια επέζησε επειδή κατείχε, λόγω των επίμονων προσπαθειών της γερμανόφωνης μητέρας του, τα γερμανικά και η διοίκηση του στρατοπέδου είχε ανάγκη από μεταφραστές.

Ο Μώσε Αελιών που είχε έρθει 18χρονος επίσης με την πρώτη αποστολή, παρέδιδε μαθήματα νέων ελληνικών σε έναν κρατούμενο πολωνό καθολικό μοναχό ο οποίος τον «πλήρωνε» με ψωμί. Επειδή άρεσε η φωνή του στους φύλακες κατάφερε και επέζησε ο μετέπειτα αρχικάντορας (πρωτοψάλτης) της Εβραϊκής Κοινότητας Βερολίνου Εστρόγκο Ναχάμα.

Και ο Σλόμο Βενέτσια επέζησε επειδή ήταν μέλος των Ειδικών Μονάδων (Sonderkommando) που επί ποινή εκτέλεσης έπρεπε να μεταφέρουν τα πτώματα από τους θαλάμους αερίων στους φούρνους των κρεματόριων. Όπως γράφει στα απομνημονεύματα του, 100 από τους σχεδόν 900 Εβραίους των Sonderkommando ήταν Έλληνες.

Από τους επιζώντες Έλληνες Εβραίους του ολοκαυτώματος μόλις οι 1.200 επιστρέφουν στη Θεσσαλονίκη και πολύ λιγότεροι στις ιδιαίτερες πατρίδες τους σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Οι περισσότεροι θα εγκατασταθούν στην Παλαιστίνη, την Ιταλία, τη Γαλλία και προπαντός τις ΗΠΑ.

Στις 21 Νοεμβρίου 2003 η ελληνική Κυβέρνηση, διά του Υφυπουργού Εσωτερικών, ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος» στη χώρα και εξέφρασε την αφοσίωσή της στη συνεργασία όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως καταγωγής, για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα.

Το 2010, η Αθήνα έγινε η τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης που απέκτησε μνημείο Ολοκαυτώματος, προς τιμήν των περίπου 60.000 Ελλήνων Εβραίων θυμάτων. Τον Ιανουάριο του 2018 θεμελιώθηκε στη Θεσσαλονίκη Μουσείο Ολοκαυτώματος, που μετά από χρόνια καθυστερήσεων λόγω γραφειοκρατικών δυσκολίων, μπαίνει σε τροχιά κατασκευής τους επόμενους μήνες.

Με πληροφορίες από Ίδρυμα Μνήμης Άουσβιτς από την Ελλάδα, Holocaust Encyclopedia, DW, Wikipedia