Τα ναρκωτικά είναι κοινωνικό πρόβλημα που δεν το λύνει κανείς

Λίγα μέτρα μακριά από το νεοκλασικό στην Κουμουνδούρου 28, τρεις νεαροί άνδρες συζητάνε, έχοντας αφήσει ατάκτως τα κορμιά τους να κυλήσουν στη βρόμικη είσοδο μιας πολυκατοικίας. Είναι 10 το πρωί και επικρατεί μια ψευδαίσθηση ηρεμίας. Λίγη ώρα μετά, ενώ βρίσκομαι στον επάνω όροφο συζητώντας με τον υπεύθυνο του ΚΕΘΕΑ Εξέλιξις, από το παράθυρο ακούγονται κραυγές.

Ο 43χρονος Δημήτρης, χρήστης επί 28 χρόνια, με τον οποίο μιλάμε αργότερα, χαρτογραφεί τις πιάτσες στο κέντρο της Αθήνας κάνοντας λόγο για ζούγκλα. Άνθρωποι που κοιμούνται στον δρόμο, χαμένοι στις τοξικές ουσίες, που ο Δημήτρης έχει ζήσει μιας κι ο ίδιος είναι μέρος τους, μολονότι εδώ και 6 μήνες ζει στη δομή των αστέγων τοξικοεξαρτημένων του δήμου Αθηναίων (MyAthens). «Η κατάσταση χειροτερεύει, το πρόβλημα όχι μόνο δεν αντιμετωπίζεται αλλά γιγαντώνεται. Το πρόβλημα οφείλεται στις αρχές» λέει με φωνή νηφάλια. Όσο συζητάμε, άλλοτε με κοιτάει κατάματα κι άλλοτε το βλέμμα του στρέφεται προς τα κάτω. Τα μάτια του έχουν τη σκιά του ανθρώπου που έχει ζήσει δύσκολες καταστάσεις, αλλά ταυτόχρονα αποτυπώνεται και ένα αίσθημα της ευγνωμοσύνης για την καλοσύνη των ξένων.

Οι πιάτσες ναρκωτικών και οι ουσίες

Τον ρωτάω για το πώς ο ξενώνας του άλλαξε τη ζωή: «Τώρα θα κάνω αποτοξίνωση και μετά ένα πρόγραμμα για να δουλέψω τη συμπεριφορά μου. Έχω αυτό τον στόχο, θα προσπαθήσω να πετύχω, δεν σου λέω ότι θα τα καταφέρω αλλά έχω στόχους. Έχω κάνει 2 χρόνια φυλακή στον Κορυδαλλό, μεγάλο σχολείο».

Για τη δομή έμαθε μέσα στη φυλακή και, αφού βγήκε, η ζωή του έχει βελτιωθεί. Γνωρίζει την κατάσταση όσο λίγοι: «Τα ναρκωτικά είναι κοινωνικό πρόβλημα που δεν το λύνει κανείς. Ο ΟΚΑΝΑ και το ΚΕΘΕΑ μειώνουν το πρόβλημα για τον χρήστη, κάνοντας πενταπλάσια δουλειά από αυτή που τους αναλογεί, αλλά δεν ασχολείται κανείς άλλος. Ο χρήστης δεν θέλει να κλέψει, αναγκάζεται. Εγώ κάνω χρήση από 15 ετών, είμαι 43». Εξηγεί πως οι πιάτσες ήταν στα Εξάρχεια και στο Πεδίο του Άρεως, τώρα η εστία βρίσκεται γύρω από το δυστοπικό κτίριο του ΟΣΕ, ανάμεσα στην πλατεία Βάθη και το Μεταξουργείο. «Η πιάτσα σταματάει εδώ, η Ομόνοια είναι τερματικός σταθμός. Οι πιάτσες είναι νταλαβέρια, ποιος έχει τον δρόμο και ποιος τα παίρνει. Έχω δει επώνυμους κι ανώνυμους, όλες τις ηλικίες, οι περισσότεροι αγοράζουν και φεύγουν».

Οι ουσίες που κυκλοφορούν είναι κυρίως η ηρωίνη και το σίσα. «Χασίς και κοκαΐνη δεν υπάρχουν εδώ, το χασίς είναι στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, έχει διαμορφωθεί σε υγροπονική μορφή, το σκανκ, και το μοιράζονται μεταξύ τους. Δεν θα δεις εδώ πιτσιρικά να ζητά μαύρο. Εδώ θα βρεις ηρωίνη, σίσα και κόκα τάι, ένα ναρκωτικό πολύ καταστροφικό: κοκαΐνη με πρέζα. Το φτιάχνουν οι Αφρικανοί, δική τους πατέντα, όπως το σίσα που είναι το αντίστοιχο των Αφγανών. Στις πιάτσες, εδώ, κυριαρχεί το σίσα».

Η κόλαση του σίσα

Λίγα μέτρα μακριά από το κτίριο του ΟΣΕ, ο ψυχολόγος Ιορδάνης Περτετσόγλου, υπεύθυνος ΚΕΘΕΑ Εξέλιξις, μιλάει με ήρεμη, σταθερή φωνή, εκφράζοντας την έντονη διαφωνία του με το επικείμενο νομοσχέδιο που προβλέπει τον ενιαίο φορέα. Όπως τονίζει, «το νούμερο 1 πρόβλημα, σαν κλινική πραγματικότητα, είναι το σίσα. Οι άνθρωποι αυτοί δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο, ενώ τα εργαλεία αντιμετώπισης είναι περιορισμένα. Όλο αυτό κάνει δύσκολη τη διαχείριση». Το σίσα είναι κάπως σαν το κρακ, το καπνίζουν από ένα γυάλινο πιπάκι, «στις πιάτσες κινείται μια ιδιοκατασκευή και έχει μέσα τοξικές ουσίες».

Τα στοιχεία από το πεδίο, εξηγούν οι άνθρωποι του ΟΚΑΝΑ, δείχνουν ότι η χρήση σίσα, που είναι  μία κακής ποιότητας μεταμφεταμίνη με πολύ χαμηλό κόστος αλλά πολύ επικίνδυνη για την ανθρώπινη ζωή, αυξάνεται συνεχώς. Η ονομασία της προέρχεται από τους ίδιους τους χρήστες, λόγω του τρόπου χρήσης. Το σίσα στην αρχή ερχόταν μέσω διακίνησης από τις χώρες της Μέσης Ανατολής και κυρίως από τη Συρία και το Αφγανιστάν, «σήμερα έχουμε, σύμφωνα με μαρτυρίες των ίδιων των ωφελούμενων, και παράνομα αυτοσχέδια εργαστήρια παραγωγής της ουσίας στη χώρα μας».

Ο κ. Περτετσόγλου λέει ότι πρόκειται για διεγερτική ουσία και κυκλοφορεί στις πιάτσες της Αθήνας πάνω από 10 χρόνια. «Καπνίζεται και έχει γρήγορη αποδρομή, πιο γρήγορη από την κοκαΐνη. Σε πιάνει απευθείας, πέφτεις κι απευθείας – οι χρήστες δεν πέφτουν σε λήθαργο, δεν είναι κατασταλτικό. Αντίθετα, είναι εξαιρετικά διεγερτικό, η δόση κοστίζει 1-2 ευρώ κι όταν τελειώσει μετά από λίγο θες κι άλλο, όλη μέρα. Η διεγερτικότητα έχει να κάνει με ένα συναίσθημα ευφορίας και ζωντάνιας». Ερευνητικά έχει αποτυπωθεί ότι η ουσία αυτή συνδέεται με τη μετάδοση του HIV. «Ένα από τα συμπτώματα είναι η σεξουαλική διέγερση, οπότε χρησιμοποιείται ευρύτερα και για τέτοιες συνθήκες. Στον δικό μας τον πληθυσμό, με τον επιπολασμό του HIV και της ηπατίτιδας, ενισχύει τη μετάδοση, γιατί δεν παίρνουν προφυλάξεις», τονίζει και αναφέρει περιστατικά ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης σε έναν πληθυσμό που δεν μπορεί να τις διαχειριστεί, άνθρωποι που μένουν στον δρόμο. 

Πολλοί βρίσκονται και σε διαδικασία υποκατάστασης για την ηρωίνη, «προκειμένου να γεμίσουν το κεφάλι τους. Βλέπετε, η ψυχολογική ανάγκη δεν εξαφανίζεται, κάνουν χρήση σίσα που είναι φθηνό, καλύπτοντας έτσι το στερητικό και για να φτιαχτούν. Αυτό δεν τους καθιστά δυσλειτουργικούς απαραίτητα». Προσθέτει ότι οι χρήστες δεν θεωρούν βαρύ ναρκωτικό το σίσα: «Πέρασε ότι δεν είναι επικίνδυνο, τους λέγαμε ότι δεν ισχύει αυτό, καθώς κι από άποψη συστατικών έχει τοξικά που προκαλούν σημαντικές βλάβες σε όργανα. Προκαλεί επίσης σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα, ψυχωσικά συμπτώματα (παραισθήσεις, παρανοϊκότητα) που μένουν μόνιμα – έρχονται και λένε ότι βλέπουν σκουλήκια στο δέρμα, ότι τους κυνηγάνε... Λίγα πράγματα μπορούμε να κάνουμε, δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμη η κατάσταση, όταν ηρεμήσει ο χρήστης μπορούμε να του μιλήσουμε για το κομμάτι των κινδύνων και τι είναι αυτό που βιώνει, για να αρχίσει να το αντιλαμβάνεται». Όμως δεν είναι απλό. «Οι χρήστες σίσα είναι από τους πιο δύσκολους πληθυσμούς να δουλέψεις για την αντιμετώπιση, γιατί είναι εξαιρετικά εθιστικό και δεν τους νοιάζει. Με τους εξαρτημένους από την ηρωίνη μπορείς να δουλέψεις άνετα, καταλαβαίνουν διαφορετικά το ζήτημα», επισημαίνει ο κ. Περτετσόγλου και τονίζει ότι «όταν βγάλουν στερητικά έχουν 3 μέρες υπνηλία, κοιμούνται συνεχώς». 

Ζούσα στον δρόμο, είναι ζούγκλα

Ο 43χρονος Δημήτρης, χρήστης για δεκαετίες, πιστεύει ότι «αυτοί που κοιμούνται έξω, τους πέταξε η ζωή. Τα ήπιαν όλα: κατέστρεψαν οικογένειες, σπίτια και έμειναν στον δρόμο. Καταστράφηκαν από τη χρήση». Μου μιλάει για την πιάτσα και τις ουσίες, σημειώνοντας διαρκώς ότι Έλληνες δεν υπάρχουν εδώ, τα ηνία τα έχουν οι αλλοδαποί. «Οι άλλες φάρες το κάνουν αυτό. Στην περιοχή υπάρχουν πολλοί καπεταναίοι. Όταν είχαν τα ηνία οι Έλληνες δεν έμπαινε ανήλικος στην πιάτσα, ήταν ανήθικο. Τώρα θεωρείται ηθικό. Είναι ζούγκλα». Αναφέρει ότι έρχονται νέα παιδιά, κοπέλες ηλικίας 16-18 ετών. «Στην αρχή φέρονται καλά για να τις εκμεταλλευτούν. Μετά τις χτυπάνε. Οι Έλληνες αποτραβήχτηκαν από την πιάτσα, δεν είναι καταδότες, τραβάνε τον Γολγοθά μόνοι τους». Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΚΑΝΑ, παρατηρείται αυξημένη χρήση σίσα από το γυναικείο φύλο, στην Ελλάδα το 21% των ενεργών χρηστών στα σημεία συνάθροισης είναι γυναίκες.

«Εδώ είναι το τρίγωνο των Βερμούδων. Αν περάσεις στις 3 το πρωί είσαι σαν την αντιλόπη με το τσιτάχ, ποιος θα γλιτώσει;» λέει. Κι όταν του επισημαίνω ότι τριγύρω έχουν ανοίξει πολλά ξενοδοχεία εξηγεί: «Όταν βλέπουν κόσμο με βαλίτσες δεν επιτίθενται, υπάρχει ομερτά, δεν πειράζουμε ξένους. Με το που έρχονται η ρεσεψιόν τους λέει ότι υπάρχει πρόβλημα, μην περνάτε από εκεί, και προσέχουν, ο τουρίστας δεν κυκλοφορεί τη νύχτα, είναι ενημερωμένος». 

Ο Δημήτρης αφηγείται με ηρεμία στη φωνή πόσο τον έχει βοηθήσει το γεγονός ότι βρήκε στέγη στο MyAthens. «Η δομή μειώνει το πρόβλημα, να μη φοβηθείς τη νύχτα. Ζούσα χρόνια στον δρόμο, είναι ζούγκλα, όποιον χρήστη βλέπεις είναι και βαποράκι. Παλιά ήταν 5 άνθρωποι που πουλούσαν και ήταν στιγματισμένοι, τώρα είναι 5 που δεν πουλάνε. Πρέπει οι αρχές να βάλουν ένα τέλος. Όπως δουλεύει το ΚΕΘΕΑ, ο ΟΚΑΝΑ, ο ξενώνας εδώ, όλα αυτά βοηθάνε, τόσοι άνθρωποι εδώ νιώθουμε ασφαλείς. Το βράδυ μαχαιρώνονται. Είμαστε στον κόσμο των παραισθησιογόνων, ξυπνάς τρελαμένος και φοβάσαι για τη ζωή σου».

Τον ρωτάω πώς κατάφερε να επιβιώσει στους δρόμους: «Μέσω εμπορίου... Ξύπναγες το πρωί στο μηδέν, δεν θα είχες τίποτα, θα ήσουν χωρίς παπούτσια. Θα κοιμόσουν σε μία είσοδο πολυκατοικίας, θα περνούσε μια παρέα 4-5 άτομα, θα σε χτυπούσαν, θα σου έπαιρναν τα πάντα και δεν θα έλεγες και τίποτα. Τη νύχτα ακούς ουρλιαχτά ανθρώπων. Η δομή είναι πέντε άνθρωποι που το κρατάνε, βιώνουν το πρόβλημα. Εδώ παίρνεις μια ασφάλεια, μια βοήθεια, δεν σε διώχνουν, αλλά και εσύ πρέπει να δείξεις καλοσύνη. Ούτε εγώ είμαι άγιος, κάνω χρήση, αλλά δεν την κάνω εδώ. Δεν γίνεται να έρθεις να βρίζεις έναν άνθρωπο που σε βοηθάει. Το ΚΕΘΕΑ και ο ΟΚΑΝΑ προσφέρουν έργο, μειώνουν το πρόβλημα του χρήστη, είναι μεγάλο κατόρθωμα. Το φως το βλέπεις από μία καλοσύνη, εγώ δεν το έβλεπα, μου το έδειξαν αυτοί».

Τα αχαρτογράφητα νερά

Από την κρίση και μετά έχουν μπει στην Ελλάδα κακής ποιότητας ναρκωτικά. Ο υπεύθυνος του ΚΕΘΕΑ Εξέλιξις, Ιορδάνης Περτετσόγλου, μεταφέρει την εμπειρία των χρηστών: «Λένε “κάνω ηρωίνη”, αλλά αυτό που κάνουν έχει μόνο ίχνη ηρωίνης – είναι αδιευκρίνιστα κονιορτοποιημένα χάπια σε ποσότητες, με άλλες προσμείξεις, που έχουν κατασταλτική λειτουργία». 

Υπάρχουν επίσης τα συνθετικά κανναβινοειδή, τα χημικά ναρκωτικά, όπως και η συνθετική ηρωίνη. «Αρχίζει να μπαίνει στην Ευρώπη, πιο βιομηχανική και χημική, εργαστηρίου. Είναι πιο φτηνή η παραγωγή, οι Ταλιμπάν έχουν περιορίσει την καλλιέργεια οπίου κι έτσι το κενό αναπληρώνεται με τα συνθετικά. Είναι μια νέα πραγματικότητα, αχαρτογράφητα νερά».

Στην Ελλάδα κυκλοφορούν συνθετικά ναρκωτικά. «Μου είχε έρθει μια πιτσιρίκα και μου λέει “ήπια ένα μπονζάι, τρελάθηκα, με διέλυσε”». Ο κ. Περτετσόγλου υπογραμμίζει την επικινδυνότητα των χημικών ναρκωτικών, που δεν περιορίζεται μόνο στις πιάτσες, αλλά τα συναντάς και στα νυχτερινά κέντρα. Σημειώνει την ύπαρξη της επικίνδυνης ψυχαγωγίας μέσω των συναντήσεων για «chem sex», όπου πληθυσμιακές ομάδες νεαρών, οργανώνουν πάρτι με χρήση κοκαΐνης και κρυσταλλικής μεταμφεταμίνης με σκοπό το σεξ. «Οι νεαροί ψυχαγωγικά πρώτα κινούνται και γνωρίζουν τα ναρκωτικά. Δεν γνωρίζουν περί τίνος πρόκειται και το υποτιμούν πολύ εύκολα».

Ο Χώρος Εποπτευόμενης Χρήσης του ΟΚΑΝΑ

Στην οδό Καποδιστρίου, λίγο πριν την Αριστοτέλους, εν μέσω ενός αστικού χάους, μας υποδέχεται στον Χώρο Εποπτευόμενης Χρήσης του ΟΚΑΝΑ η συντονίστρια των Μονάδων Άμεσης Πρόσβασης Λίτσα Λαγάκου, μια γυναίκα με χιλιόμετρα εμπειρίας στο πεδίο. Ομολογουμένως, ο χώρος είναι εντυπωσιακός – ξεχωρίζει η καθαριότητα και το φως του, νιώθεις ότι έχεις αλλάξει χώρα περνώντας από τη μικρή πόρτα. Εκεί οι χρήστες, πέραν της χρήσης υπό την εποπτεία ειδικών, μπορούν να απολαύσουν την ηρεμία ενός κέντρου ημέρας: να πιουν καφέ, να φάνε κάτι, να πλύνουν τα ρούχα τους, να τους κοιτάξει ένας γιατρός κι ούτω καθεξής. 

Σύμφωνα με τα στοιχεία του πρώτου Χώρου Εποπτευόμενης Χρήσης του ΟΚΑΝΑ στην Αθήνα, από το 2022 έως και σήμερα έχουν προσέλθει 1.402 μοναδικοί ωφελούμενοι για ενέσιμη και εισπνεόμενη χρήση. Οι επισκέψεις για εποπτευόμενη χρήση το 2023 ανέρχονται στις 16.259 συνολικά, εκ των οποίων οι 6.575 αφορούν την εισπνεόμενη χρήση της ουσίας σίσα. Πάνω από το 40% των επισκέψεων για ασφαλή χρήση αφορά την εισπνεόμενη χρήση σίσα. 

«Το πεδίο των εξαρτήσεων αλλάζει συνεχώς, πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για την έγκαιρη και στοχευμένη αντίδραση στις νέες προκλήσεις. Με την εμφάνιση συνεχώς νέων ουσιών στο προσκήνιο, ο ΟΚΑΝΑ παρεμβαίνει εστιασμένα στο πεδίο, βρίσκεται δίπλα στον εξαρτημένο συνάνθρωπό μας καλύπτοντας ολόκληρο το φάσμα των αναγκών του, από την πρόληψη, τη μείωση της βλάβης, άμεση πρόσβαση, θεραπεία και κοινωνική επανένταξη», τονίζει ο πρόεδρος του ΟΚΑΝΑ, Αθανάσιος Θεοχάρης. 

«Οι τάσεις εξάρτησης διαφοροποιούνται. Νέες διεγερτικές ουσίες εισέρχονται στο πεδίο και τροποποιούμε τη δουλειά μας συνεχώς με υπηρεσίες στο εδώ και τώρα, με πολυεπίπεδη φροντίδα, ψυχοκοινωνική υποστήριξη, αντιμετώπιση της αστεγίας και των νέων μορφών εξαρτήσεων. Μεταξύ άλλων ο πρώτος Χώρος Εποπτευόμενης Χρήσης αποτελεί έναν από τους βασικούς τρόπους αντιμετώπισης των διεγερτικών ουσιών, αλλά και άλλων μορφών χρήσης, όπως η εισπνεόμενη. Επίσης ο ΟΚΑΝΑ συμβάλλει ουσιαστικά εδώ και δύο χρόνια με τη διανομή κιτ ασφαλούς εισπνεόμενης χρήσης για τον περιορισμό των μεταδιδόμενων νοσημάτων». 

Μια ζωή με θεμέλιο την ουσία - Σχόλιο από την κοινωνική λειτουργό, Νικόλ Ερίνη 

Ένα συχνό μοτίβο, που έχω παρατηρήσει σε Ελλάδα, Τσεχία και Αγγλία, είναι ότι οι χρήστες προέρχονται από οικογένειες στις οποίες ο ένας ή και οι δύο γονείς ήταν είτε κακοποιητικοί είτε συναισθηματικά αδιάφοροι είτε δούλευαν πολύ – με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ήταν απόντες. 

Τα παιδιά σε αυτές τις οικογένειες δεν μαθαίνουν πώς να είναι μέρος μιας ομάδας με κανόνες, αλλά και αποδοχή. Επίσης, το παρατηρούμε σε μονογονεϊκές οικογένειες, όπου η μητέρα δεν βάζει κανένα απολύτως όριο στο παιδί, επιβραβεύει τα πάντα, δεν διδάσκει την έννοια της συνέπειας. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από όρια για να προσανατολιστούν στον κόσμο και να αποκτήσουν αίσθηση ασφάλειας. Αυτό το κενό (των ορίων/ κανόνων και της αποδοχής/του ανήκειν) έρχεται να το καλύψει μία συμμορία στον δρόμο ή/και μια κοινότητα χρηστών.

Αυτή η συνθήκη εξίσου συχνά συνοδεύεται από προϋπάρχουσα κοινωνική περιθωριοποίηση της οικογένειας. Αν το παιδί αρχίσει τη χρήση σε μικρή ηλικία (εφηβεία), χωρίς συναισθηματική στήριξη από τους γονείς, χωρίς οικονομική σταθερότητα, αυξάνονται κατακόρυφα οι πιθανότητες να αδιαφορήσει για τις ακαδημαϊκές του επιδόσεις, να μην τα πάει καλά στο σχολείο και συνεπώς να μην αποκτήσει την εκπαίδευση και τις φιλοδοξίες που θα του έδιναν μια ώθηση στην ενήλικη ζωή του, ψυχοκοινωνικά όσο και οικονομικά. Αναπόφευκτα και ο κοινωνικός κύκλος/ κοινότητα περιστρέφεται γύρω από τη χρήση: οι φίλοι, οι γνωστοί, είναι χρήστες, έμποροι κ.λπ. Η ζωή «συρρικνώνεται» στα διαστήματα ανάμεσα στη χρήση, ο χρόνος και το χρήμα μετριούνται με βάση αυτή, χωρίς μακροπρόθεσμους στόχους, και αυτό στο πλαίσιο της κοινότητας είναι η «κανονικότητα».

Έτσι χτίζεται μία ζωή –και ύπαρξη– με θεμέλιο την ουσία και τη χρήση, ο χρήστης είναι εξαιρετικά δύσκολο να ξεφύγει, όχι μόνο λόγω στερητικού συνδρόμου (άλλωστε αυτό κρατάει λίγες μέρες), αλλά γιατί, προκειμένου να κάνει μια νέα αρχή, πρέπει να μάθει έναν εντελώς νέο τρόπο ζωής και σκέψης, να δημιουργήσει έναν νέο κοινωνικό κύκλο με τον οποίο θα έχει κοινά και θα επικοινωνεί – στην ουσία μαζί με μια νέα ζωή, να δομήσει και μια νέα προσωπικότητα. 

Όλα αυτά απαιτούν τεράστια προσπάθεια και πολύ χρόνο, και βέβαια υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο της (εκ νέου) απόρριψης και περιθωριοποίησης. Από αυτή την άποψη, η χρήση και η συμμετοχή στην κοινότητα των χρηστών είναι για εκείνους κάτι γνώριμο και προβλέψιμο – άρα ασφαλές.