Δημογραφικό και δημιουργία οικογένειας: Η πρόκληση της γενιάς Ζ

Δυσοίωνα είναι τα στοιχεία που δημοσίευσε στις αρχές του μήνα η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) για το πώς έχουν εξελιχθεί τα δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας, σύμφωνα με την απογραφή του 2021. Όπως καταγράφεται, ο ελληνικός πληθυσμός μειώθηκε κατά 3,1% σε σχέση με το 2011. Ταυτόχρονα, ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η γήρανση του πληθυσμού, με τους ανθρώπους άνω των 65 να έχουν αυξηθεί και τα μικρά παιδιά να έχουν μειωθεί στο σύνολό τους. Σημαντικές είναι οι αλλαγές που καταγράφονται και στη δομή των νοικοκυριών: τα νοικοκυριά στην πλειοψηφία τους αποτελούνται από ένα ή δύο άτομα, ενώ αύξηση παρατηρήθηκε και στα διαζύγια και στους εν διαστάσει διαβιούντες.

Το δημογραφικό στην Ελλάδα 

Τα παραπάνω δεδομένα είναι από μόνα τους ανησυχητικά, ωστόσο οι προβλέψεις για το μέλλον του ελληνικού πληθυσμού συμπληρώνουν με περαιτέρω ζοφερά χρώματα την εικόνα. Πιο συγκεκριμένα, η Ελλάδα αυτήν τη στιγμή καταγράφει το χαμηλότερο ρυθμό αναπαραγωγής στην Ευρώπη. Ο πληθυσμός μειώνεται με σταθερούς ρυθμούς από το 2010 σε απόλυτα νούμερα, με τους θανάτους να είναι περισσότεροι από τις γεννήσεις, όπως έγινε γνωστό σε σχετική εκδήλωση για το δημογραφικό που πραγματοποίησε ο Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο της 87ης ΔΕΘ.

Εκτός του ότι ο απόλυτος αριθμός γεννήσεων παρουσιάζει μείωση στη χώρα, οι καθαυτές γεννήσεις αφορούν κατά σημαντικό ποσοστό γυναίκες σε πιο ώριμες ηλικίες, γεγονός που μειώνει σημαντικά τις πιθανότητες για ένα 2ο ή 3ο παιδί. Τέτοιου είδους μεταβολές αναπόφευκτα φέρνουν τα κράτη ενώπιον αναδιαρθρώσεων του δημοσίου τομέα και της απασχόλησης: περισσότερες διαθέσιμες υπηρεσίες για τη φροντίδα των ηλικιωμένων θα είναι απαραίτητες στο κοντινό μέλλον, ενώ λιγότεροι εκπαιδευτικοί θα απορροφώνται για τη στελέχωση όλων των μονάδων του εκπαιδευτικού συστήματος. 

Σε χώρες της Ευρώπης όπου αντιμετωπίζουν παρόμοια ζητήματα, όπως π.χ. στη Γαλλία, οι λύσεις που επιχειρούνται να δοθούν σχετίζονται με μέτρα υποστήριξης των ζευγαριών σε κοινωνική, επαγγελματική και οικονομική βάση. Επιδόματα, πιο ευέλικτα επαγγελματικά ωράρια και γονικές άδειες μακρού χρόνου είναι όπλα στη «μάχη» ενάντια στη συρρίκνωση του πληθυσμού. Ούτως ή άλλως, το πρόβλημα δεν εντοπίζεται μόνο στην Ελλάδα, αλλά φαίνεται πως θα αποτελέσει καίριο ζήτημα για την επόμενη γενιά παγκοσμίως.

Η γενιά Ζ και η δημιουργία οικογένειας

Έρευνες που γίνονται για το πώς βλέπει η Γενιά Ζ τη δημιουργία οικογένειας, καταδεικνύουν πως ο προβληματισμός και η αβεβαιότητα κυριαρχούν, μην αφήνοντας χώρο για μεγαλεπήβολα σχέδια ή προγραμματισμό για το μέλλον. Στην παγκόσμια έρευνα ειδικευόμενων επαγγελματιών της Goldman Sachs για το 2022, στην οποία έλαβαν μέρος περίπου 2.400 νέοι ασκούμενοι διάφορων κλάδων από όλον τον κόσμο, τα στοιχεία είναι ενδεικτικά. Αρχικά, το 86% των ερωτηθέντων προβλέπουν μία νέα οικονομική κρίση σύντομα, η οποία θα πλήξει σημαντικά τις κοινωνίες.

Επιπρόσθετα, σε σύγκριση με την αντίστοιχη έρευνα του 2021, όταν το 88% των συμμετεχόντων δήλωνε με βεβαιότητα πως σκοπεύει να παντρευτεί και να επενδύσει σε σοβαρούς δεσμούς μέσα στην επόμενη δεκαετία, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 45% για το 2022. Ενώ το 2021 το 57% εξέφραζε την πεποίθηση πως θα έχει παιδιά εντός της επόμενης δεκαετίας, το ποσοστό αυτό κατακρημνίστηκε στο 25% το 2022 και μάλιστα με την προοπτική απόκτησης κατοικίδιου να βρίσκεται πιο ψηλά, στο 31%. 

Μία βασική επισήμανση, όταν διαμορφώνονται τα αγοραστικά/καταναλωτικά προφίλ της γενιάς Z από εταιρείες μάρκετινγκ και επικοινωνίας, είναι εκείνη να αποκαλείται από ειδικούς του κλάδου ως «η γενιά των υπηρεσιών» ή «η γενιά της προσβασιμότητας». Με απλά λόγια, είναι αυτή η γενιά που φαίνεται πως θα έχει την πιο περιορισμένη πρόσβαση στα ιδιόκτητα αγαθά (ακίνητα, Ι.Χ. κ.λπ.) σε σχέση με ό,τι ίσχυε για τις γενιές των προηγούμενων δεκαετιών. Διαφορετικές δίοδοι για την ικανοποίηση βασικών αναγκών αξιοποιούνται με πρόσβαση σε εναλλακτικές και νέες υπηρεσίες, όπως η συγκατοίκηση με ενοίκιο και η τάση του “car sharing”, της ενοικίασης αυτοκινήτων για μερικές ώρες ή ακόμη και λεπτά. Κάποιες από αυτές τις προτάσεις κερδίζουν πράγματι έδαφος στη νέα πραγματικότητα.

Όση όμως εφευρετικότητα κι αν επενδύεται για τη νέα κατάσταση και τις ανάγκες της, αυτό δεν καθιστά τις ισχύουσες συνθήκες ικανοποιητικές. Η παλιά πεποίθηση ότι κάθε γενιά πρέπει να μπορεί να ζήσει καλύτερα από την προηγούμενη φαίνεται να καταστρατηγείται εκ των πραγμάτων. Τη θέση της παίρνει μία αναγκαστικά κυνική νοοτροπία, στην οποία η μακροπρόθεσμη φιλοδοξία για προσωπική πλήρωση σε όλους τους τομείς αντικαθίσταται από τη βραχυπρόθεσμη ικανοποίηση των πιεστικών αναγκών. Είναι λογικό η προοπτική της οικογένειας να μη «χωράει» σε ένα τόσο περιορισμένο κάδρο υλικών προοπτικών. Διόλου τυχαία δεν είναι η χρήση της λέξης «νοικοκυριό» για τον προσδιορισμό του οικοσυστήματος της οικογένειας: η οικογενειακή εστία έχει πρωτίστως υλική υπόσταση, μία δομή αποτελούμενη από ένα σύστημα κεκτημένων αγαθών και προγραμματισμένων υποχρεώσεων, που όμως προσφέρει ασφάλεια και σταθερότητα, πυλώνες μίας ήρεμης ρουτίνας, απαραίτητης για το μεγάλωμα των παιδιών.

Η συρρίκνωση του νέου ηλικιακά πληθυσμού και τα πρακτικά εμπόδια που μπαίνουν στη δημιουργία οικογένειας εγκυμονούν προφανείς κινδύνους για την οικονομία και την παραγωγή των κρατών: έλλειψη εργατικών χεριών, μείωση του ΑΕΠ και βέβαια μία ολοένα και πιο επικίνδυνη βόμβα για το ασφαλιστικό και το κοινωνικό κράτος. Οι κυβερνήσεις προσπαθούν ήδη να αντιμετωπίσουν το ζήτημα, κυρίως με τη σύνταξη οργανωμένων πολιτικών σε επίπεδο οικονομικών και υλικών κινήτρων. Ωστόσο, η υποβάθμιση της οικογένειας από βασικό κύτταρο για τη δομή και τη διαμόρφωση της κοινωνίας σε μία μάλλον επουσιώδη συνθήκη, υπονομεύει και την ίδια τη συνοχή της κοινωνίας. Ο οικογενειακός δεσμός, όπως και η ανατροφή παιδιών μέσα σε αυτόν, συνιστά τον πυρήνα της διαγενεακής συνέχειας, της τροφοδότησης του κοινωνικού συνόλου με άτομα διαμορφωμένα από ένα πλαίσιο ισχυρών ψυχολογικών δεσμών, συνεργατικής συνύπαρξης, που διδάσκει θυσίες και υποχωρήσεις και συναισθηματικής αφοσίωσης, που καλλιεργεί τα αισθήματα σεβασμού και αγάπης.

Όσο κι αν διάφορες δήθεν μοντέρνες εναλλακτικές προωθούνται ως εξισωτικά αντίβαρα, όπως η απόκτηση κατοικίδιων ή η συγκατοίκηση πολλών φίλων, σε συνδυασμό με τη μονομερή αφοσίωση στην καριέρα, τίποτε από αυτά δεν υποκαθιστά τη διαμορφωτική δύναμη που έχει ένας τέτοιος αρχέγονος θεσμός. Ένας θεσμός που όμως έχει ανάγκη από τήρηση αυστηρών προϋποθέσεων για να διατηρηθεί δομικά, αλλά και να παραμένει υγιής ως προς το περιεχόμενο. Διαφορετικά, η όποια στρέβλωση ή διάβρωσή του οδηγεί αναπόφευκτα στη δημιουργία ατελών ατόμων, με ελλιπή εργαλεία για λειτουργική και παραγωγική ένταξη στο κοινωνικό όλον μελλοντικά.