Συλλογική ευθύνη, ατομική ευθύνη και η υποχρέωση έναντι ατόμων σε κίνδυνο

Σε όλα μας τα κακοπαθήματα μπορούμε να ανιχνεύσουμε ένα στοιχείο συλλογικής ευθύνης: ανεχόμαστε έκνομες μορφές συμπεριφοράς, παραβιάζουμε οι ίδιοι τους νόμους όποτε και όπου μας δίδεται η ευκαιρία· όλοι, σχεδόν όλοι, έχουμε συμβάλει στο να καταστεί η χώρα μας πιο επιρρεπής σε τραγωδίες από όσο της αντιστοιχεί. Ωστόσο, για κάθε συγκεκριμένο ενέργημα που παραβιάζει τον νόμο ή/και την ηθική, υπάρχει μόνον ένας υπαίτιος· σε μερικές περιπτώσεις, υπάρχουν λιγοστοί συνεργοί, συνένοχοι.

Αν και το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη τον περασμένο Φεβρουάριο ήταν αποτέλεσμα χρόνιας δυσλειτουργίας του ΟΣΕ και δημοσιοϋπαλληλικής ανευθυνότητας των εργαζομένων στον οργανισμό, η τελική ευθύνη βαραίνει τα άτομα που είχαν επωμιστεί τη ρύθμιση της κυκλοφορίας των αμαξοστοιχιών εκείνη την αποφράδα ημέρα. Με λίγα λόγια, παρότι όλοι φταίμε για όλα, εφόσον, λόγου χάρη, δεν αναδεικνύουμε τις βέλτιστες ηγεσίες ή δεν ενδιαφερόμαστε επαρκώς για την ασφάλεια, τη δική μας και των συνανθρώπων μας, οι ανθρώπινες τραγωδίες έχουν συνήθως φταίχτες — κάποιος, κάπου, διαπράττει ένα σφάλμα. Πράγματι, μοιραία γεγονότα περιμένουν να συμβούν: είμαστε πλάσματα της τύχης· ωστόσο, ο πολιτισμός τοποθετεί τον καθένα από μας σε μια θέση ατομικής ευθύνης η οποία περιορίζει το πεδίο της μοίρας μαζί με τη μοιρολατρία του προνεωτερικού κόσμου.

Σχετικά με τον θάνατο του Αντώνη Καργιώτη στον Πειραιά και τα σχόλια που προκάλεσε, έχω να παρατηρήσω τα εξής:

Κατ’ αρχάς, δεν τίθεται ζήτημα συλλογικής ευθύνης και ενοχής: οι δράστες είναι συγκεκριμένα άτομα· ένα ή δύο από αυτά έδρασαν ενεργητικά —η αστυνομική έρευνα θα αναδείξει τις λεπτομέρειες— ενώ δυο τρία άτομα ακόμη φαίνεται ότι έδρασαν «παθητικά», υπό την έννοια ότι δεν έσπευσαν να βοηθήσουν έναν άνθρωπο που βρισκόταν σε κίνδυνο. Η ενεργητική δράση είναι απολύτως σαφής και οι δράστες αντιμετωπίζουν την κατηγορία της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως· όσο για την παθητική μπορεί να ενταχθεί στο Άρθρο 288 του Ποινικού Κώδικα περί παρεμπόδισης αποτροπής κινδύνου και παράλειψης οφειλόμενης βοήθειας. Σύμφωνα με τον νόμο, όποιος ματαιώνει ή δυσχεραίνει ενέργειες που κρίνονται απαραίτητες για να αποτραπεί ένας κίνδυνος, τιμωρείται με φυλάκιση: αν και βεβαίως ο νόμος δεν μας υποχρεώνει να εκτεθούμε σε κίνδυνο για να σώσουμε άλλους, το να μην προσφέρουμε τη βοήθεια που μας ζητείται και που θα μπορούσαμε να προσφέρουμε, είναι αξιόποινη πράξη. Δεν είμαι σίγουρη ότι οι συνέλληνες γνωρίζουν τον εν λόγω νόμο, σίγουρα όμως οι περισσότεροι από μας τείνουμε να τον εφαρμόζουμε ενστικτωδώς. Ακριβώς γι’ αυτό, δεν πιστεύω ότι η συμπεριφορά των ναυτικών του Blue Horizon χαρακτηρίζει ολόκληρη την ελληνική κοινωνία ή καταδεικνύει τον εκβαρβαρισμό της. Αν και διαρκώς παρατηρούνται και βγαίνουν στο φως φαινόμενα που θεωρούνται καινούργια, π.χ. η βία των εφήβων, νομίζω ότι πρόκειται μάλλον για την αποκάλυψη παλαιών φαινομένων παρά για τη γέννηση νέων.

Στον σύγχρονο κόσμο είναι απαράδεκτο να θεωρούνται υπεύθυνες ολόκληρες κοινότητες για εγκλήματα ξεχωριστών ατόμων

Μιλώντας για κοινωνική εξαγρίωση, ολισθαίνουμε σε μια μορφή συλλογικής ευθύνης: όταν θρηνούμε για την κατάντια «μας» αρνούμαστε εμμέσως την ατομική ηθική και νομική ευθύνη —κι όμως, ακόμα και για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, π.χ. για τις γενοκτονίες, κάποιοι άνθρωποι με όνομα και επώνυμο λαμβάνουν τις σχετικές αποφάσεις και αναθέτουν την εκτέλεσή τους. Πράγματι, η ιδέα της συλλογικής ευθύνης (και τιμωρίας) διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία, τη λογοτεχνία (στο ποίημα «The Rime of the Ancient Mariner» του Coleridge, το πλήρωμα ενός πλοίου τιμωρείται με θάνατο από δίψα όταν ένα μέλος του σκοτώνει το υπέροχο άλμπατρος) και τα θρησκευτικά κείμενα (π.χ. ο μύθος των Σοδόμων και Γομόρρων, η αφήγηση του Κατακλυσμού, ο Πύργος της Βαβέλ) — αντιστοιχεί όμως σε προνεωτερικές κοινωνίες και σε ολοκληρωτικά συστήματα. Στον σύγχρονο κόσμο είναι απαράδεκτο να θεωρούνται υπεύθυνες ολόκληρες κοινότητες για εγκλήματα ξεχωριστών ατόμων.

Ταυτοχρόνως, είναι αλήθεια ότι σε ομάδες ή πλήθη ανθρώπων, τα ξεχωριστά άτομα τείνουν να νιώθουν λιγότερη ευθύνη και προθυμία στο να σπεύσουν σε βοήθεια: περίπου όπως στην περίπτωση της κωπηλασίας, όταν κάποιος τραβάει κουπί μοναχός του δεν έχει περιθώριο να λουφάρει· αντιθέτως, στην ομαδική κωπηλασία μπορεί να έχει χαμηλή απόδοση ή να επιδεικνύει αδράνεια.

Αυτός ή αυτοί που έσπρωξαν τον Αντώνη Καργιώτη στο νερό διέπραξαν ένα έγκλημα που δεν απαιτεί ιδιαίτερη ανάλυση· αλλά, γιατί άραγε κανείς από τους παρευρισκομένους δεν βούτηξε στη θάλασσα να τον σώσει;

Το πρόβλημα της ατομικής ευθύνης είναι αρκετά περίπλοκο: έχει προηγηθεί ευρεία διαμάχη γύρω από τα όρια της αρμοδιότητας του κάθε ατόμου και ειδικότερα για την ενοχή και τη λογοδοσία όσων εκτελούν εντολές σε φρικαλεότητες εν καιρώ πολέμου, καθώς και για σχετικά φαινόμενα όπως η ηθική απεμπλοκή του τυχαίου περαστικού και παρατηρητή, η ομερτά, η αγελαία συμπεριφορά και η στάση «από πίτα που δεν τρως τι σε νοιάζει κι αν καεί». Αυτός ή αυτοί που έσπρωξαν τον Αντώνη Καργιώτη στο νερό διέπραξαν ένα έγκλημα που δεν απαιτεί ιδιαίτερη ανάλυση· αλλά, γιατί άραγε κανείς από τους παρευρισκομένους δεν βούτηξε στη θάλασσα να τον σώσει; Μάλλον διότι, εκτός του ότι μια τέτοια χειρονομία κρίθηκε πολύ επικίνδυνη —τα μαύρα νερά και οι προπέλες των πλοίων τρομάζουν, ευλόγως, τους περισσότερους ανθρώπους— το πλήθος ανέθεσε νοερά τη διάσωση στους πιο εξειδικευμένους· στα μέλη του πληρώματος. Τα οποία αδιαφόρησαν. Επίσης, νομίζω ότι σε τέτοιες περιπτώσεις παίζει κάποιο ρόλο το φύλο: τείνουμε να βοηθάμε περισσότερο τις γυναίκες· η διάχυση της ευθύνης είναι πιο διαδεδομένη όταν χρειάζονται βοήθεια οι άνδρες, επειδή, σύμφωνα με το στερεότυπο, οι άνδρες μπορούν να χειριστούν τις καταστάσεις μόνοι τους, ενώ οι γυναίκες δεν μπορούν.

Αναμφισβήτητα, στην Ελλάδα, λόγω της εμμένειας προνεωτερικών στοιχείων, αντιμετωπίζουμε σοβαρά προβλήματα κοινωνικής αγωγής και συμμόρφωσης στους νόμους. Το γράφω υπερβολικά συχνά επειδή αναδεικνύεται υπερβολικά συχνά από την επικαιρότητα. Ωστόσο, δυσκολεύομαι να ευθυγραμμιστώ με την ιδέα ότι η κοινωνία μας επιδεινώνεται κι ότι το μέλλον μάς επιφυλάσσει γενικευμένη βαρβαρότητα: η βαρβαρότητα βρίσκεται πίσω μας, όχι εμπρός μας.