Τι είναι και τι δεν είναι τα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια

Οι περισσότεροι Έλληνες όταν σκέφτονται την προοπτική των «ιδιωτικών πανεπιστημίων» εννοούν ότι κάποιος Φούφουτος θα ανοίξει μαγαζάκι με αμφιθέατρα και θα κάνει μαθήματα σε πλουσιόπαιδα, τα δίδακτρα θα είναι αστρονομικά και θα απευθύνονται στους μπαμπαδομαμάδες της εγχώριας και ξένης πλουτοκρατικής τάξεως. Επί του θέματος ακούγονται διάφορες τρέλες — τρέλες ακούγονται επί όλων των θεμάτων. Η κυβέρνηση, που έχει στόχο την ίδρυση «ιδιωτικών» πανεπιστημίων, δεν έχει εξηγήσει στο κοινό περί τίνος πρόκειται ακριβώς — αν και παραδέχομαι ότι η ιδεοληψία είναι τέτοια ώστε ακόμα και στην περίπτωση που εξηγούσε θα σκόνταφτε πάνω της.

Υπάρχουν πολλοί τύποι κολεγίων και πανεπιστημίων στον κόσμο. Τα κολέγια είναι συνήθως ιδιωτικά ή δημόσια ιδρύματα που προσφέρουν πτυχία διετούς ή τετραετούς φοιτήσεως: η λέξη δεν έχει το ίδιο περιεχόμενο σε όλες τις χώρες. Στην Ελλάδα τα «ιδιωτικά κολέγια» συνδέονται συχνά με ξένα πανεπιστήμια και δίνουν τη δυνατότητα στους σπουδαστές να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο εξωτερικό. Καθώς τα ιδιωτικά πανεπιστήμια απαγορεύονται από το Σύνταγμα (το περιβόητο άρθρο 16), τις τελευταίες δεκαετίες έχουν ξεπηδήσει εργαστήρια ελεύθερων σπουδών που, βάσει νόμου της δεκαετίας του 1930, ήταν, μέχρι το 2008, εγγεγραμμένα ως ιδιωτικές κερδοσκοπικές επιχειρήσεις και ελέγχονταν από το υπουργείο Εμπορίου. Τα πτυχία τους δεν αναγνωρίζονται στην Ελλάδα· παρέχονται από πανεπιστήμια της Βρετανίας και των ΗΠΑ μέσω συμφωνιών franchise ή επικύρωσης. Το 2008 εισήχθη νόμος που υποχρέωνε όλα τα ιδιωτικά ιδρύματα που συνεργάζονται με ξένα πανεπιστήμια να εγγραφούν στο Υπουργείο Παιδείας ως κολέγια μέχρι τον Αύγουστο του 2009. Περαιτέρω τροποποιήσεις στο πλαίσιο αυτό έγιναν το 2010, το 2012 και το 2013 (4111/2013, 4093/2012) χωρίς να αλλάξει ο περιθωριακός ρόλος των εργαστηρίων ελευθέρων σπουδών και των ινστιτούτων επαγγελματικής κατάρτισης.                

Στις ΗΠΑ ως college λογίζεται κάθε σχολή τριτοβάθμιας εκπαίδευσης: υπάρχει μια ποικιλία τέτοιων σχολών, μερικές από τις οποίες είναι ιδιωτικές-κερδοσκοπικές, άλλες είναι μη κερδοσκοπικές, άλλες είναι community colleges που λειτουργούν με κρατική χρηματοδότηση και ειδικεύονται σε κλάδους που μοιάζουν με εκείνους των δικών μας ΤΕΙ. Στη Βρετανία colleges ονομάζονται, συνήθως, τα επιμέρους τμήματα των μεγάλων πανεπιστημίων — γενικά μιλώντας, τα πανεπιστήμια (universities) προσφέρουν περισσότερα προγράμματα από τα κολέγια, μεγαλύτερα και καλύτερα εξοπλισμένα campuses, έρευνα αιχμής και βεβαίως μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές.

Η χρηματοδότηση δημόσιων και ιδιωτικών πανεπιστημίων

Τα δημόσια πανεπιστήμια χρηματοδοτούνται από το υπουργείο Παιδείας, δηλαδή από τα χρήματα των φορολογουμένων. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι παντού δωρεάν, όπως είναι στην Ελλάδα. Σε πολλές χώρες η κρατική υποχρηματοδότηση μπορεί να οδηγήσει τα δημόσια ΑΕΙ σε υψηλά δίδακτρα και σε χαμηλότερη ακαδημαϊκή και διδακτική ποιότητα: δεν είναι αυτή η ελληνική περίπτωση, το πρόβλημά μας δεν είναι η υποχρηματοδότηση.

Αντιθέτως, τα ιδιωτικά πανεπιστήμια δεν καλύπτουν τις λειτουργικές τους δαπάνες από δημόσιους πόρους: τα περισσότερα και τα καλύτερα από αυτά λειτουργούν ως εκπαιδευτικοί μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί. Η χρηματοδότησή τους προέρχεται από επενδύσεις, ιδιωτικές δωρεές και δίδακτρα: τα χρήματα ανακυκλώνονται στο εσωτερικό τους, δεν υπάρχει κάποιος που να τσεπώνει κέρδη. Αυτό είναι το μείζον γνώρισμά τους: τα ιδιωτικά πανεπιστήμια δεν μοιάζουν σε τίποτα με τα ιδιωτικά σχολεία τα οποία έχουν ιδρύσει και διαχειρίζονται ιδιώτες επιχειρηματίες. Όσο για τα δίδακτρα, ακόμα και σε χώρες χωρίς παράδοση δωρεάν τριτοβάθμιας παιδείας, πολλά «ιδιωτικά» ΑΕΙ δέχονται φοιτητές δωρεάν ή με πολύ μειωμένα δίδακτρα όταν αυτοί προέρχονται από οικογένειες με μέτρια ή χαμηλά εισοδήματα. Επιπροσθέτως, ενώ ορισμένα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια μπορεί να έχουν υψηλότερα δίδακτρα, η οικονομική βοήθεια σε μη προνομιούχους ή αριστούχους είναι συχνά αρκετά γενναιόδωρη και εξασφαλίζει καλή σταδιοδρομία.

Ωστόσο, υπάρχουν —ιδιαίτερα στις ΗΠΑ— κερδοσκοπικά πανεπιστήμια που διοικούνται από ιδιώτες: σ’ αυτή την περίπτωση, τα χρήματα από τα δίδακτρα χρησιμοποιούνται για το μάρκετινγκ και για τη στρατολόγηση σπουδαστών αντί να επανεπενδύονται για ερευνητικούς σκοπούς και για τις παροχές της πανεπιστημιούπολης. Τα κερδοσκοπικά πανεπιστήμια, αν και διαθέτουν προγράμματα γρήγορης προετοιμασίας με σκοπό την εύρεση εργασίας, έχουν φτωχό ιστορικό: προσελκύουν τους μέτριους σπουδαστές που δεν μπορούν να εισαχθούν σε ΑΕΙ υψηλότερου κύρους, έχουν χαμηλά ποσοστά αποφοίτησης και επιβαρύνουν τις οικογένειες με μεγάλα φοιτητικά χρέη. Όπως είναι φυσικό, οι εργοδότες εκτιμούν τα πτυχία των μη κερδοσκοπικών ΑΕΙ στο βιογραφικό των αποφοίτων, αλλά όχι και τόσο εκείνα των κερδοσκοπικών. Η πρόθεση στην Ελλάδα δεν είναι τα κερδοσκοπικά ΑΕΙ και αν ξεκολλήσουμε από την έμμονη ιδέα της δωρεάν παιδείας, θα ιδρυθούν μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια με δίδακτρα και με δυνατότητες υποτροφιών η δαπάνη των οποίων θα καλύπτεται από τα δίδακτρα.

Ένας άλλος μύθος σχετικά με τα «ιδιωτικά» ΑΕΙ αφορά στη διαδικασία εισόδου. Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουν οι καχύποπτοι Έλληνες, η εγγραφή θα γίνεται με εξετάσεις, με ντοσιέ και με συνέντευξη: δεν μπορεί να υπάρξει εκπαιδευτικό ίδρυμα κύρους χωρίς αυστηρά κριτήρια εισόδου. Στην ιδανική περίπτωση, δεδομένης της άθλιας κατάστασης των περισσότερων σχολών των σημερινών δημόσιων πανεπιστημίων, τα «ιδιωτικά» θα εξασφαλίζουν υψηλότερο επίπεδο σπουδών, επιστημονικής έρευνας και φοιτητικής ζωής. Αν δεν το κάνουν, θα κλείσουν — κανείς δεν θα φοιτά έναντι διδάκτρων σε σχολή ίσου επιπέδου με μια δωρεάν.

H Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες χωρίς ιδιωτικά ΑΕΙ επειδή το κομματικό κατεστημένο δεν επιτρέπει τη σύνδεση της παιδείας με την επάρατη αγορά και, επιπλέον, επειδή αδιαφορεί για τις ανταλλαγές της χώρας με τον υπόλοιπο κόσμο

Με λίγα λόγια, τα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια (τα εισαγωγικά είναι απαραίτητα) μπορούν να οριστούν αρνητικά: δεν λειτουργούν, δεν ανήκουν και δεν χρηματοδοτούνται θεσμικά από τις κυβερνήσεις, αν και συχνά απολαμβάνουν φορολογικές ελαφρύνσεις, δημόσια φοιτητικά δάνεια και επιχορηγήσεις. Ως αναγνωρισμένα από το κράτος —εξυπακούεται η διαπίστευση τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από το υπουργείο Παιδείας— υπόκεινται σε κυβερνητικούς κανονισμούς. Το πρωταρχικό τους πλεονέκτημα είναι, στην ιδανική περίπτωση κι αν όλα λειτουργούν σωστά, η δημιουργία μιας επιστημονικής και γενικότερα διανοητικής ελίτ — καμιά κοινωνία δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς ελίτ, το δημοκρατικό στοίχημα δεν είναι η κατάργηση της κοινωνικής πρωτοπορίας αλλά η πρόσβαση οποιουδήποτε άξιου σ’ αυτή. Το δεύτερο πλεονέκτημα είναι το άνοιγμα στην αγορά εργασίας και στον κόσμο: η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες χωρίς ιδιωτικά ΑΕΙ επειδή το κομματικό κατεστημένο δεν επιτρέπει τη σύνδεση της παιδείας με την επάρατη αγορά και, επιπλέον, επειδή αδιαφορεί για τις ανταλλαγές της χώρας με τον υπόλοιπο κόσμο. Τα «ιδιωτικά» ΑΕΙ αναμένεται να προσελκύσουν ξένους σπουδαστές, κάτι που αδυνατούν να κάνουν τα υπάρχοντα δημόσια. Τέλος, η καταβολή διδάκτρων αλλάζει τη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία των διδασκόντων και καταργεί την κουλτούρα των βανδάλων: προφανώς, στα ιδιωτικά ΑΕΙ δεν υπάρχει περιθώριο καταλήψεων, εκφοβισμού καθηγητών και δράσης εξωπανεπιστημιακών παραγόντων στον ακαδημαϊκό χώρο. Αξίζει να δημιουργηθούν ιδιωτικά ιδρύματα μόνο και μόνο για την αλλαγή του εν λόγω παραδείγματος.

Αν και, όπως είπα, οι περισσότερες χώρες έχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια —ακόμα και στην Κίνα και στη Βουλγαρία ιδρύθηκαν ιδιωτικά πανεπιστήμια όπου τα μαθήματα γίνονται στα αγγλικά— στην Ελλάδα επικρατεί η φαντασίωση ότι η τοπική αριστερά είναι το τελευταίο προπύργιο της φιλολαϊκής πολιτικής. Όλοι οι υπόλοιποι έχουν άδικο, έχουν παρασυρθεί και ευθυγραμμιστεί με τα συμφέροντα της άρχουσα τάξης. Από αυτή την αλλόκοτη υπεροψία προκύπτει η προπαγάνδα εναντίον των ιδιωτικών ΑΕΙ μέσω της οποίας διαδίδονται ψέματα, σύγχυση και παρεξηγήσεις.

Θα μπορούσαμε να αναδιαρθρώσουμε τα υπάρχοντα ΑΕΙ και να αποφύγουμε τη δημιουργία νέων ιδρυμάτων;

Θεωρητικά θα μπορούσαμε, στην πράξη όμως η ριζική αναμόρφωση και αναβάθμιση των δημόσιων πανεπιστημίων έχει αποδειχθεί αδύνατη. Είναι αδύνατη επειδή είναι ανεπιθύμητη, γι’ αυτό όλα τα πολιτικά σχέδια με στόχο την αναμόρφωση και την αναβάθμιση έπεσαν στο κενό, είναι τόσο ισχυρή η αντίσταση του κατεστημένου που δεν επιδέχεται καμιά μεταρρύθμιση. Εξάλλου, σε πλείστες περιπτώσεις, δεν αρκούν καν οι μεταρρυθμίσεις, απαιτείται συνολική κατεδάφιση και ξαναχτίσιμο του θεσμού από την αρχή.