Η γεωγραφία, η ιστορία, η ταυτότητα στο «νέο σχολείο»

Η ευρωπαϊκή πρόσληψη της ιστορίας, η ένταξη της Ελλάδας στον παγκόσμιο χάρτη, η διδασκαλία της ιστορικής συνέχειας χωρίς κενά, άλματα, μυστικά, είναι ένα από τα στοιχήματα της πολυαναμενόμενης μεταρρύθμισης της παιδείας. Η σημερινή σχολική εκπαίδευση —τα βιβλία, η μέθοδος, η κατάρτιση των διδασκόντων— δεν μαθαίνει τα παιδιά «πού βρισκόμαστε», πώς φτάσαμε εδώ και πώς συνδέονται οι προκλήσεις του παρόντος με τα γεγονότα και τη γεωπολιτική του παρελθόντος.

Δύο ήταν οι παλιές θάλασσες για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, πριν από την ανακάλυψη του «Νέου Κόσμου» και των ένθεν και εκείθεν «νέων ωκεανών» του: η Μεσόγειος και ο Ινδικός ωκεανός ― συνδεδεμένες στις μεγάλες δύο, ήταν οι μικρότερες σπουδαίες: ο Εύξεινος Πόντος και η Ερυθρά θάλασσα. Στα ανατολικά της Μεσογείου όλες οι άλλες, Εύξεινος, Ερυθρά και Ινδικός. Προς τα ανατολικά εμπορευόταν τότε η Ευρώπη, κυρίως από τις ασιατικές ηπειρωτικές οδούς (δρόμος του μεταξιού) και προς τον Ινδικό ωκεανό και τις ασιατικές χώρες βορείως της ακτογραμμής του. Οι Άραβες της νότιας ακτογραμμής της Μεσογείου, πέρα από τη μόνιμη ιστορική ματιά τους προς τη βόρεια ακτογραμμή της, διατηρούσαν την Ερυθρά ως διεπαφή προς την ισλαμική Ασία και τον Ινδικό ωκεανό συγκρουόμενοι συχνά με τους μη μουσουλμανικούς λαούς της ακτογραμμής και των βόρειων χωρών της. Μάλλον έτσι να έφτασε η πυξίδα στη Μεσόγειο. 

Μετά τη φραγή που επέβαλε η οθωμανική επέκταση στον ευρωπαϊκό και αραβικό εμπορικό πολιτισμό προς τις πλούσιες αγορές της άπω Ανατολής και του Ινδικού ωκεανού, με την ακμάζουσα ακτογραμμή και τα μεγάλα νησιωτικά αρχιπελάγη του ―τις "Ινδίες", όπως ήταν συνολικά γνωστή εκείνη η περιοχή της Γης― οι δυτικές ευρωπαϊκές ωκεάνιες δυνάμεις του 15ου αιώνα αναζήτησαν γρήγορα τους νέους θαλάσσιους δρόμους προς τις «Ινδίες»― και από εκεί στα βόρεια.

Πρώτοι οι έμπειροι και συνετοί Πορτογάλοι περιπλέοντας την Αφρική προς τον Ινδικό ωκεανό ίδρυσαν εκεί ένα μέγα ακτογραμμικό κράτος. Λίγο αργότερα οι Ισπανοί —με επώνυμους Ιταλούς και Πορτογάλους καπετάνιους στην καλά αμειβόμενη υπηρεσία τους— πρώτα διαπλέοντας κατά μήκος τον Ατλαντικό προς συνάντηση του Ινδικού εκ δυσμών, «ανακάλυψαν» τον Νέο Κόσμο, τις Δυτικές Ινδίες όπως αποκαλείται το νησιωτικό σύμπλεγμα στην κεντρική Αμερική· στη συνέχεια, περιπλέοντας την ανατολική νοτιοαμερικανική ακτογραμμή διέσχιισαν βορειοδυτικά τον τεράστιο Ειρηνικό ωκεανό για να συναντήσουν τους Πορτογάλους στις «Ανατολικές Ινδίες», το μεγάλο νησιωτικό σύμπλεγμα του ανατολικού Ινδικού ωκεανού ― έτσι το ονόμασαν οι σκληροτράχηλοι Ολλανδοί όταν εκδίωξαν από εκεί τους Πορτογάλους. Σύντομα οι Ισπανοί, από τις αποικίες τους των δυτικών ακτογραμμών της κεντρικής Αμερικής, διέπλεαν δυτικά, κατά το μήκος, τον Ειρηνικό, προς τις «Ανατολικές Ινδίες».

Δύο νέοι ωκεάνιοι δρόμοι λοιπόν προς τον πλουτοφόρο Ινδικό ωκεανό και την βόρεια ενδοχώρα του υπερφαλάγγισαν την οθωμανική φραγή στην παλαιότερη εδαφική ευρωπαϊκή κινητικότητα προς την Ανατολή. Όπως επίσης και την ανακοπή από τους Οθωμανούς του ρόλου διεπαφής της Ερυθράς μεταξύ Μεσογείου και Ινδικού ωκεανού που αποτελούσε την εμπορική ευρω-αραβική ναυτική «διαπραγμάτευση» στο παρελθόν. Ο πλούτος της Ανατολής και των ωκεανών της δεν ερχόταν πλέον στην Ευρώπη από τα λιμάνια της Μεσογείου αλλά από τα λιμάνια της ατλαντικής ευρωπαϊκής ακτογραμμής, της Πορτογαλίας, της Ισπανίας, με τους σταυρούς τους στα πανιά των καραβιών τους, προς τις θάλασσες της Ανατολής ― όπως άλλοτε στα στήθη των ευρωπαίων πολεμιστών προς τις ανατολικές ακτογραμμές της Μεσογείου. Μπορεί λίγο αργότερα οι Ολλανδοί, Βρετανοί και Γάλλοι ναυτικοί να μην έφεραν σταυρούς στα πανιά τους, ο στόχος όμως παρέμενε ο ίδιος. Οι κερδοφόρες αγορές της Ανατολής και οι εμπορικές συναλλαγές με την ηπειρωτική και ―κυρίως― με την ωκεάνια αντιπροσώπευσή της... Η Ευρώπη δεν ήταν πια εκείνη του Μεσαίωνα, ούτε καν της Αναγέννησης. Ήταν βαθύτατα «άλλη» από τον 18ο αιώνα και μετά.

Πολλά πορίσματα και ερωτήματα μπορούν να προκύψουν από τα παραπάνω. Πρόχειρα:

• Τι διδάσκεται από όλα τούτα στην Ελλάδα σήμερα, από όσα άλλαξαν βαθιά την ευρωπαϊκή ιστορία από το Βυζάντιο και μετά;
• Μήπως κάνουμε άλμα από τον 15ο αιώνα στον 19ο της ευρωπαϊκής ιστορίας, χωρίς να έχουμε γνωρίσει τον ενδιάμεσο χρόνο και χώρο που διαμόρφωσε την Ευρώπη; Βεβαίως, καλό είναι να μαθαίνουμε τα περί Συνθήκης της Βεστφαλίας, τα περί θρησκευτικών πολέμων και τα περί ισπανικής διαδοχής, τα οποία αναφέρονται συχνά στα τραπέζια των νομικών και κοινωνικών εμπειρογνωμώνων και φιλοσόφων της ευρωπαϊκής ιστορίας, αλλά και «ολίγη» από τον ανατρεπτικό ρόλο που έπαιξαν οι μεγάλες ανακαλύψεις και η διεύρυνση των γεωγραφικών οριζόντων της ευρωπαϊκής Δύσης στην εξέλιξη της γηραιάς ηπείρου και των σχέσεών της με τον κόσμο δεν θα ήταν περιττή για την κατανόηση πολλών σύγχρονων προβλημάτων. Μάλλον το αντίθετο θα συνέβαινε. Το θέμα είναι τί και πόσα γνωρίζουμε για την περίοδο των Μεγάλων Ανακαλύψεων και των βαθύτατων αλλαγών που επέφεραν στην Ευρώπη.
• Γιατί άραγε όσα σημαντικά γίνονται σήμερα εξακολουθούν να παραπέμπουν ―ακόμα― κυρίως στις δύο μεγάλες θάλασσες (Μεσόγειο, Ινδικό) και τις συνδεδεμένες με αυτές (Εύξεινο, Ερυθρά) και στις ακτογραμμές τους; Γιατί η θάλασσα αποτελούσε πάντοτε το διακύβευμα για την Ελλάδα;
• Τι έχουν να πουν σήμερα οι Έλληνες που πρώτοι επινόησαν την έννοια του «παγκόσμιου στίγματος» σε όλη την γεωγραφική επιφάνεια της υδρογείου σφαίρας, δηλαδή το «πού βρισκόμαστε» στην ξηρά και στην θάλασσα... Μήπως η ελληνική ναυτιλία, κυρίαρχη στους ωκεανούς σήμερα, μπορεί να συμβάλλει σε μια καινούργια φιλοπατρία που να ταιριάζει στη νεωτερικότητα;