Τριαντάφυλλος Καρατράντος: «Να βρεθεί ισορροπία μεταξύ της προστασίας των συνόρων και της ανθρώπινης ασφάλειας»

«Αν θέλουμε, όπως πρέπει, να ανοίξουμε το ζήτημα των αιτιών της μετανάστευσης, θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για δύσκολα διλήμματα», σχολιάζει ο Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Δρ. Ευρωπαϊκής ασφάλειας και νέων απειλών, Κύριος Ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ, ο οποίος έχει ασχοληθεί επιστημονικά και επαγγελματικά με το μεταναστευτικό και συγκεκριμένα με μία δύσκολη πτυχή του, τις διαστάσεις ασφάλειας. Κάναμε μια σύντομη συζήτηση μαζί του για τον τρόπο που γίνεται αυτές τις μέρες ο δημόσιος διάλογος με αφορμή τον τραγικό θάνατο τόσων ανθρώπων στο ναυάγιο στην Πύλο στην προσπάθειά τους να διασχίσουν τη Μεσόγειο αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, αλλά και για τον ρόλο των διακινητών και τη χρυση τομή που πρέπει να βρεθεί ανάμεσα στην προστασία των συνόρων και την ασφάλεια των ανθρώπινων ζωών.

Καταρχάς είναι μια στιγμή που η ανθρώπινή της διάσταση υπερβαίνει όλα τα υπόλοιπα. Όταν μόλις έχει συμβεί μια τραγωδία σαν κι αυτή νιώθεις να ξεμένεις από λόγια. Αντίθετα, βλέπουμε όλη αυτή τη φασαρία στα σόσιαλ μίντια και όχι μόνο, διαδηλώσεις και συνθήματα. Θέλω να πω ο άκρατος συναισθηματισμός και η καταγγελία κάτι τέτοιες στιγμές, μπορεί να μοιάζουν και υποκριτικά. Ποια είναι η δική σας άποψη;
Έχετε δίκιο. Πραγματικά, μπροστά σε μια τέτοια τραγωδία, με τόσες ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν, τα πολλά λόγια και οι εύκολες καταγγελίες και αναθεματισμοί δεν βοηθούν. Στην άλλη πλευρά, δεν θα πάψω να θαυμάζω τον επαγγελματισμό των πρώτων ανταποκριτών, οι οποίοι μετά από μία καταστροφή κάνουν το καθήκον τους, χωρίς να αφήνουν χώρο για συναισθηματισμούς. Σίγουρα μία τέτοια ανθρωπιστική καταστροφή προκαλεί έκρηξη συναισθημάτων σε κάθε άνθρωπο. Το κρίσιμο όμως είναι αυτή η έκρηξη να μετατραπεί σε πραγματικό ενδιαφέρον, πρώτα για την κατανόηση ενός τόσο περίπλοκου ζητήματος, όπως είναι το μεταναστευτικό, και στη συνέχεια για την άσκηση πίεσης για μία αποτελεσματικότερη πολιτική. Οι πολίτες μεμονωμένα και η Κοινωνία των Πολιτών οργανωμένα, αυτό πρέπει να κάνει, να πιέζει για αλλαγή πολιτικής, όχι να δικάζει και να καταγγέλλει από το πρώτο λεπτό.

Είναι μια πραγματικότητα οδυνηρή αλλά και δύσκολη να τη συλλάβουμε στην πολυπλοκόητά της. Τι έχει αλλάξει από το 2015 μέχρι σήμερα;
Η ιστορία της μετανάστευσης στη Μεσόγειο πηγαίνει πολύ πιο πίσω. Το 2002 όταν είχαμε τις πρώτες μετακινήσεις προς τη Δυτική οδό και την Ισπανία. Από τότε βλέπουμε μία μετακίνηση της κύριας οδού, κυρίως από την Κεντρική Μεσόγειο (Ιταλία), στην Ανατολική (Ελλάδα). Σας θυμίζω το τραγικό ναυάγιο στην Λαμπεδούσα στις 3 Οκτωβρίου 2013 που κόστισε τη ζωή σε 360 ανθρώπους. Δυστυχώς, το ταξίδι των μεταναστών στη Μεσόγειο είναι εξαιρετικά επικίνδυνο και αυτό το αποδεικνύουν οι χιλιάδες ζωές που χάνονται κάθε χρόνο. Ο καταλύτης που οδήγησε σε σημαντικές αλλαγές στην πολιτική της Ε.Ε. ήταν όμως πράγματι η προσφυγική - μεταναστευτική κρίση το 2015. Η πολιτική της Ε.Ε., αλλά και των περισσοτέρων κρατών-μελών άλλαξε, όχι όμως στον βαθμό που είναι απαιτούμενος για να δούμε μία αποτελεσματική και μακροχρόνια ρύθμιση της μετανάστευσης. Δεν έχουν όμως αλλάξει τρία πράγματα: 1) οι αιτίες που εξαναγκάζουν τους ανθρώπους να μεταναστεύουν, οι οποίες είναι πολλές και διαφορετικές, 2) η απουσία μίας παγκόσμιας συμφωνίας για το μεταναστευτικό και 3) η δραστηριότητα των δικτύων του οργανωμένου εγκλήματος που διακινούν τους μετανάστες.

Κάποιοι λένε ότι έχει ευθύνη η χώρα μας και οι πολιτικές της. 
Μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση που ορισμένοι, από την πρώτη κιόλας στιγμή, άρχισαν να παίζουν με το μπαλάκι των ευθυνών, είτε δείχνοντας γενικά και αόριστα την Ε.Ε. και την Ελλάδα, είτε ασκώντας κριτική για τον χρόνο και τον τρόπο αντίδρασης του Λιμενικού Σώματος και γενικότερα του κρατικού μηχανισμού. Κατανοώ την οδύνη, αλλά είναι δύσκολο να πιστέψω πως μπορεί κάποιος μέσα σε λίγη ώρα να σχηματίσει άποψη για τις συνθήκες της τραγωδίας, για τους χειρισμούς των αρχών κ.λπ. Θα πρέπει εδώ να διαχωρίσουμε το πραγματικό ενδιαφέρον και την αγωνία από την εργαλειοποίηση και την προσπάθεια πολιτικής εκμετάλλευσης των νεκρών. Το ζήτημα των ευθυνών είναι μεγάλο και θα πρέπει να το συζητάμε με όρους πραγματικών γεγονότων και πολιτικών και όχι με ιδεοληψίες και αφορισμούς.
Να σας δώσω ένα παράδειγμα ευθύνης της Ε.Ε. που δεν προβάλλεται ιδιαίτερα. Η Ε.Ε. παρέχει στις χώρες της Αφρικής σημαντικές αναπτυξιακές και ανθρωπιστικές χρηματοδοτήσεις. Χρήματα που θα μπορούσαν να βοηθήσουν να βελτιωθεί η ζωή των ανθρώπων. Σε αρκετές όμως περιπτώσεις, αυτές οι χρηματοδοτήσεις τυγχάνουν κακοδιαχείρισης από αυταρχικά καθεστώτα ή εμπόλεμα μέρη. Τι σημαίνει αυτό; Θα πρέπει η Ε.Ε. να σταματήσει τη βοήθεια; Θα πρέπει η Δύση να πραγματοποιήσει ανθρωπιστικές επεμβάσεις για να αλλάξουν αυτά τα καθεστώτα; Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις και αν θέλουμε, όπως πρέπει, να ανοίξουμε το ζήτημα των αιτιών της μετανάστευσης, θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για δύσκολα διλήμματα.

Κι από την άλλη, μπορούν κάποιοι να διεκδικούν μονοπώλιο ευαισθησίας, ειδικά απέναντι σε τέτοια φρικτά γεγονότα; Και δυστυχώς βλέπουμε κάθε τόσο μια προσπάθεια να δυσφημείται η χώρα στο εξωτερικό, χαρακτηριστικό παράδειγμα η μικρή Μαρία στον Έβρο πέρσι. Εσείς πώς το αντιλαμβάνεστε αυτό;
Το μονοπώλιο στην ευαισθησία μού θυμίζει ένα άλλο μονοπώλιο – αυτό στην πρόοδο και στο ηθικό πλεονέκτημα. Τέτοια μονοπώλια δεν υπάρχουν. Είναι βαθιά συντηρητικό να αναγνωρίζουν κάποιοι το δικαίωμα στην ευαισθησία ή στην πρόοδο σύμφωνα με την ιδεολογική ή την πολιτική προτίμηση κάποιου. Το μεταναστευτικό είναι ένα εξαιρετικά ευαίσθητο ζήτημα, άνθρωποι τα αφήνουν όλα για να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον, δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Είναι επομένως λογικό και θεμιτό να δείχνουμε ενδιαφέρον για ένα τέτοιο ζήτημα, ειδικά από τη στιγμή που ζούμε στην Ελλάδα, μία χώρα πρώτης γραμμής για το μεταναστευτικό. Είναι επίσης λογικό να έχει κάποιος με ακτιβιστική δράση να καταγγέλλει τις πολιτικές επιλογές της Ε.Ε. και της χώρα του και να προωθεί μία διαφορετική πολιτική, ακόμη και αν αυτή μπορεί να είναι ατελέσφορη ή ανεδαφική.
Από αυτό το σημείο μέχρι τη συστηματική στοχοποίηση της χώρας και των υπηρεσιών με «καταγγελίες» για δολοφονίες κ.λπ. ή την άμεση αναπαραγωγή γεγονότων που δεν έχουν διακριβωθεί, υπάρχει μεγάλη διαφορά. Το μεταναστευτικό δεν αντιμετωπίζεται ούτε με ναρκοπέδια, ούτε όμως και με διευκόλυνση μαζικής μετανάστευσης ανθρώπων χωρίς να υπάρχουν οι υποδομές ή ο σχεδιασμός για το μέλλον τους. Η Ειδομένη και η Μόρια ήταν η απόλυτη αποτυχία μίας ανέμελης πολιτικής του τύπου «ας έρθουν και βλέπουμε». 

Πιστεύετε ότι σήμαινε κάτι η παρουσία της ΠτΔ στο λιμάνι χθες; Τι μπορούμε να πούμε για τα πώς αντιμετώπισε τη φραστική επίθεση που δέχθηκε (όχι από απλούς πολίτες), επιχειρώντας να κάνει διάλογο; Η απάντησή της ήταν: «Ο φράχτης [στον Έβρο] προστατεύει τα σύνορα της χώρας μου»…
Είναι ο υψηλότερος δυνατός συμβολισμός. Αναγνωρίζει στην πράξη πως το μεταναστευτικό είναι ένα σημαντικό ζήτημα, πως η Ελλάδα, όπως και τα υπόλοιπα κράτη-μέλη, αλλά και η Ε.Ε. συνολικά, πρέπει να βρουν αποτελεσματικότερες λύσεις στο μεταναστευτικό, ώστε να μη χάνουμε ανθρώπινες ζωές. Έδωσε μάλιστα ένα παράδειγμα για το πώς μπορεί ένας πολιτικός να απαντήσει, να διαφωνήσει και να υποστηρίξει τις επιλογές του. Δεν είπε κάτι διαφορετικό από αυτό που λένε όλα τα κράτη-μέλη που αναδεικνύουν την ασφάλεια συνόρων. Η ολοκληρωμένη μεταναστευτική πολιτική σήμερα είναι συνδυασμός: α) ασφάλειας συνόρων, β) διευκόλυνσης νόμιμης μετανάστευσης, γ) υποστήριξης προσφύγων, δ) πολιτικών ένταξης κ.λπ.

Ολοκληρωμένη μεταναστευτική πολιτική με μία ή δύο από αυτές τις διαστάσεις δεν υπάρχει. Ιδιαίτερα όταν η Ελλάδα έχει και την πρόσφατη εμπειρία από την κρίση στον Έβρο, όταν η Τουρκία προσπάθησε εργαλειοποιώντας μετανάστες να προωθήσει οργανωμένα και μαζικά δεκάδες χιλιάδες από αυτούς στην Ελλάδα με στόχο την αποσταθεροποίηση. Η εργαλειοποίηση, λοιπόν, των μεταναστών από μία τρίτη χώρα, είναι μία ακόμη παράμετρος που αναδεικνύει πως η ασφάλεια συνόρων, ιδιαίτερα για μία χώρα όπως η Ελλάδα, είναι κρίσιμη.

Λέμε ότι φταίνε οι διακινητές, οι δουλέμποροι. Κάποιοι το προσπερνάνε, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα. Πώς λειτουργούν, ξέρουμε; Πώς έγινε με αυτούς τους ανθρώπους;
Νομίζω πως ο καλύτερος όρος είναι τα δίκτυα του οργανωμένου εγκλήματος. Είναι ο κερδισμένος και ο καταλυτικός παίκτης στην αλυσίδα του μεταναστευτικού. Μιλάμε για μία σύγχρονη εγκληματική Λερναία Ύδρα που δρα σε πολλά επίπεδα και είναι παρούσα από την πρώτη στιγμή, πριν καν ο μετανάστης ξεκινήσει το ταξίδι του. Αναλαμβάνουν τα πάντα, δρομολόγια, μέσα, περάσματα, έγγραφα, δουλειές σε συνθήκες εκμετάλλευσης κ.ά. Υπάρχουν περιπτώσεις που κρατούν τους μετανάστες σε μία ενδιάμεση χώρα ώστε να δουλέψουν για να τους δώσουν τα χρήματα που απαιτούν για να τους μεταφέρουν κάτω από άθλιες και απάνθρωπες συνθήκες.
Οι άνθρωποι αυτοί για να βρουν μία θέση σε μία βάρκα ή ένα καΐκι ρισκάροντας την ίδια τους τη ζωή, πουλούν ό,τι έχουν και σε αρκετές περιπτώσεις δεσμεύουν και τα μελλοντικά τους έσοδα. Οι άτυχοι μετανάστες, από όσο γνωρίζουμε, ταξίδεψαν μέσω Αιγύπτου. Σε αρκετές από αυτές τις χώρες, όπως για παράδειγμα στη Λιβύη, υπάρχουν ομάδες που διαδραματίζουν διπλό ρόλο, από τη μία λαμβάνοντας χρηματοδοτήσεις για να διαχειριστούν τους μετανάστες στο έδαφός τους και από την άλλη συνεργαζόμενοι με τα δίκτυα του οργανωμένου εγκλήματος.

Από την άλλη, οι άνθρωποι αυτοί θέλουν διακαώς να έρθουν στην Ευρώπη, είτε προερχόμενοι από πολέμους είτε αναζητώντας καλύτερη ζωή. Οπότε μήπως δεν φτάνει να λέμε ότι φταίνε οι διακινητές; Πώς μπορείς να εμποδίσεις απελπισμένους ανθρώπους από το να βρίσκουν τρόπους να έρχονται;
Δεν υπάρχει εύκολη λύση στο μεταναστευτικό, γιατί οι αιτίες είναι κυριολεκτικά πάρα πολλές και διαφορετικές. Ακόμη και η Ε.Ε. δεν μπορεί από μόνη της να διαχειριστεί ένα πραγματικά παγκόσμιο ζήτημα. Χρειάζεται, ωστόσο, μία παγκόσμια πρωτοβουλία. Ποιοι είναι οι δύο βασικοί άξονες αυτής της λύσης: α) περιορισμός της παράτυπης μετανάστευσης και β) ενίσχυση της νόμιμης.
Δεν είναι όμως κάτι εύκολο να συμβεί, μιας και τα κράτη, όποια θέση και αν έχουν (καταγωγής, διέλευσης, υποδοχής), δείχνουν απρόθυμα στο να προκύψει μία παγκόσμια λύση. Πάρτε το παράδειγμα της Ε.Ε. με τις αποφάσεις στο χαμηλότερο κοινό παρανομαστή και με την υλοποίηση, σε σημαντικό βαθμό, στην ευχέρεια των κρατών-μελών. Η νέα συμφωνία για το καθεστώς της μεταναστευτικής πολιτικής καθυστέρησε 8 χρόνια.

Είναι μια πολύπλοκη πραγματικότητα η οποία μάλιστα θα εντείνεται όσο περνούν τα χρόνια, αλλά είναι και ηθικής τάξης ζήτημα το αν η Ευρώπη θα δίνει άσυλο σε ανθρώπους κατατρεγμένους.
Μεταναστευτική πολιτική δεν μπορεί να σχεδιασθεί πάνω σε ιδεοληψίες ή με αφοριστικούς όρους για το αν η μετανάστευση είναι καλή ή κακή. Πρέπει να προκύπτει, όπως κάθε πολιτική, μέσα από αναλύσεις θετικών και αρνητικών, μέσων και δυνατοτήτων, ιεράρχησης συμφερόντων και αγαθών και σεβασμού στην ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και διεθνών υποχρεώσεων, ανθρωπιστικού δικαίου κ.λπ.
Η Ε.Ε. είναι μία ηθική δύναμη, η κανονιστική ισχύς της είναι αυτή που τη διαφοροποιεί στο διεθνές στερέωμα και την έχει κάνει παράδειγμα, άρα δεν μπορεί να αδιαφορεί για τη μετανάστευση. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως μπορεί η μεταναστευτική της πολιτική να αφεθεί στον αυτόματο πιλότο της απλής υποδοχής. Άλλωστε, δεν είναι καλύτερο μέλλον να εγκλωβιστεί ένας μετανάστης σε μία διαδικασία συνεχούς υποστήριξης για τα απολύτως απαραίτητα. Η Μόρια δεν ήταν καλύτερο μέλλον. Πρέπει, λοιπόν, να δούμε τη διαχείριση του μεταναστευτικού με ρεαλιστικούς όρους.

Αυτό το με ρεαλιστικούς όρους, και όχι με ιδεοληψίες, σημαίνει ίσως το να δούμε πώς  μπορούν, αν μπορούν, να συγκεραστούν δύο πράγματα που μοιάζουν το ένα να αποκλείει το άλλο: το αναφαίρετο δικαίωμα μιας χώρας να προστατεύει τα σύνορά της και την υποχρέωση προστασίας των ανθρώπων που έχουν ανάγκη.
Τα τελευταία χρόνια έχουμε ακούσει ακραίες προτάσεις και από τις δύο πλευρές – από ναρκοπέδια μέχρι τρύπες στον φράκτη. Πρέπει και μπορεί να βρεθεί μία χρυσή ισορροπία μεταξύ της ασφάλειας συνόρων και της ανθρώπινης ασφάλειας. Αυτό είναι όντως το πραγματικό ερώτημα, πώς μπορεί ένα κράτος να προστατεύσει τα σύνορά του όταν μία άλλη χώρα προσπαθήσει να κάνει κακόβουλη ενέργεια, όπως την κρίση στον Έβρο ή όπως η Λευκορωσία στα σύνορα με τη Λιθουανία ή την Πολωνία, αλλά παράλληλα να προστατεύει και τη ζωή των ανθρώπων που θέλουν να ζητήσουν άσυλο.
Υπάρχουν μέτρα ενίσχυσης της ασφάλειας συνόρων που δεν θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή των μεταναστών, ο φράκτης για παράδειγμα. Αντίστοιχες πρέπει να είναι και οι επιχειρησιακές πρωτοβουλίες στη θάλασσα. Δηλαδή να αντιμετωπιστούν και να συλλαμβάνονται οι διακινητές και παράλληλα να διεξάγονται οι επιχειρήσεις διάσωσης μεταναστών παρά τις δυσκολίες, για να αποφευχθεί η απώλεια ζωών. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το διεθνές δίκαιο περιορίζει τα μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα κράτος για να προστατεύσει τα σύνορά του. Υπάρχει το διεθνές δίκαιο που περιορίζει τα μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα κράτος, δεν είναι λύση τα ναρκοπέδια, ούτε τα ηλεκτροφόρα σύρματα κ.λπ., οι δημοκρατίες προστατεύουν τα σύνορά του μέσα στο πλαίσιο κανόνων και σεβασμού των δικαιωμάτων. Η ίδια η τεχνολογία βοηθά, η ηλεκτρονική επιτήρηση των συνόρων είναι από τα πλέον αποτελεσματικά μέσα.