Με την ευκαιρία της παρουσίασης του μέχρι τώρα άγνωστου χειρόγραφου του Α. Μουστοξύδη στις 22 Φεβρουαρίου, ο Ευάγγελος Λιβιεράτος αφηγείται την ιστορία της χάραξης των ελληνικών συνόρων
Ο αγώνας του Ιωάννη Καποδίστρια για τα πρώτα σύνορα της Ελλάδας και το σημαντικό άγνωστο χειρόγραφο σημείωμα του Ανδρέα Μουστοξύδη.
Αν και έχουν γραφτεί πολλά για τον Ιωάννη Καποδίστρια σε όλες τις φάσεις της ζωής του, η σχέση του με τη χαρτογραφία και τους χάρτες δεν είναι γνωστή —μια σχέση που έπαιξε ρόλο στη μεγάλη περιπέτεια του καθορισμού των πρώτων συνόρων της προς γένεση Ελληνικής επικράτειας και στα σχέδιά του για τη διοικητική και οικονομική οργάνωση του κράτους. Οι χάρτες συνόδευσαν τις πρώτες μεγάλες γεωχωρικές προκλήσεις που αντιμετώπισε ο Καποδίστριας.
To 1822 εκδόθηκε στο Παρίσι ο πρώτος «μεγάλος» χάρτης της οκταετούς επαναστατικής περιόδου 1821-1829, με ελληνικό ενδιαφέρον• ο δεκαπεντάφυλλος του Γάλλου στρατιωτικού χαρτογράφου Pierre Lapie, με βάση τα δεδομένα του σημαντικού στρατηγού-χαρτογράφου Armand-Charles Guilleminot, σημαδιακού των Ναπολεόντειων πολέμων, μέχρι το τέλος τους ― θα τον ξαναβρούμε αργότερα διπλωμάτη στον Πόρο! Ένας χάρτης στον οποίο μπορούν να εντοπιστούν όλοι ανεξαιρέτως οι τόποι της εθνικής εξέγερσης και των αγώνων των Ελλήνων, κατά την οκταετία που οδήγησε στην ίδρυση του κράτους με σύνορα που δεν αντιστοιχούσαν στο όραμα των επαναστατημένων. Στα τέλη της ίδιας χρονιάς, ο Καποδίστριας αποχώρησε από την υπηρεσία των εξωτερικών υποθέσεων του Τσάρου στην Πετρούπολη, για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στο έργο της ζωής του, στη δημιουργία του ελληνικού ανεξάρτητου κράτους. Ανάμεσα στα πολλά μέγιστα, είχε να αντιμετωπίσει και το ερώτημα: Ποια θα ήταν η γεωχωρική έκταση του νέου κράτους των Ελλήνων που θα προέκυπτε από την Επανάσταση του 1821; Δηλαδή, ποια θα ήταν τα πρώτα σύνορα μιας αυτόνομης ή ανεξάρτητης Ελληνικής επικράτειας;
Από τη μακροχρόνια και σημαντική διπλωματική του εμπειρία στις πολύπλοκες σχέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, ο Καποδίστριας γνώριζε ότι η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δεν θα ήταν αποκλειστικό προνόμιο των Ελλήνων και των γεωχωρικών οραμάτων τους, αλλά πρωτίστως θέμα των Μεγάλων Δυνάμεων• των συσχετισμών και των αντικρουόμενων συμφερόντων τους. Από την ίδια εμπειρία γνώριζε επίσης πολύ καλά τα περί της δύναμης των χαρτών, όπως βεβαιώνει η ιστορική τεκμηρίωση.
Nicolas Joseph Maison (1771-1840)
Γνωρίζουμε ότι ο Καποδίστριας από το 1826 είχε μάθει στο Παρίσι για τον δεύτερο «μεγάλο» χάρτη του Lapie, τον τετράφυλλο χάρτη της Ελλάδας (Carte de la Grèce)• ίσως είναι αυτός ο χάρτης ανοιχτός δίπλα στον στρατηγό Maison στη σκηνή του στη Μεθώνη που φαίνεται στον ωραίο του πίνακα του Léon Cogniet (1835) — ο πίνακας βρίσκεται σήμερα στις Βερσαλλίες. Ο χάρτης του 1826, επίσης βασισμένος στα δεδομένα του στρατηγού Armand Charles Guilleminot, απεικόνιζε την «ευμενή» προδιάθεση της Γαλλίας για σύνορα της Ελληνικής επικράτειας από τον Όλυμπο μέχρι τις πηγές του Ασπροποτάμου (Αχελώου) και τις ηπειρωτικές ακτές του στενού της Κέρκυρας, στο άκρο των σημερινών συνόρων της Ελλάδας. Tα όρια αυτά αντιστοιχούσαν στα σύνορα μιας «φυσικωτάτης» (κατά την Καποδιστριακή ορολογία) πρότασης• ακόμη μακρυά από τις ιστορικές γεωχωρικές αναφορές του Καποδίστρια, για τη διεκδίκηση «ευρέων» συνόρων, με βάση τις περιγραφές του Στράβωνα, με σεβασμό και στις οραματικές διατυπώσεις των Ελλήνων, περί Ελληνικής επικράτειας, όπως διατυπώθηκαν π.χ. στο Κεφ. Β΄, 4, του Συντάγματος της Τροιζήνας (άνοιξη 1827).
Όμως, όχι μόνο τα «ευρέα» οραματικά σύνορα, αλλά και η «φυσικωτάτη» λύση του Καποδίστρια ―όπως απεικονίζονταν στα βόρεια άκρα του χάρτη του Lapie, του 1826― δεν αποτελούσαν αποδεκτές επιλογές συνόρων από τις άλλες δύο Μεγάλες Δυνάμεις, ιδίως μετά το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης (άνοιξη 1826) με το οποίο η Γαλλία εξέφρασε την συναντίληψή της στα τέλη εκείνης της χρονιάς. Οι γεωχωρικές επιλογές του Καποδίστρια, από το 1827 και μετά, ήταν εξαιρετικά περιορισμένες, εφόσον ο ελπιδοφόρος χάρτης του Lapie, του 1826, ήταν πλέον βοηθητικός και όχι καθοριστικός για τη «φυσικωτάτη» συνοριακή λύση ― τον χάρτη αυτόν ζήτησε επισήμως ο Καποδίστριας από τη Γαλλία τα τέλη του 1827, ως χάρτη αναφοράς για το διοικητικό-οργανωτικό (και στατιστικό!) έργο του στην Ελλάδα. Από τις αρχές του φθινοπώρου του 1827 οι Μεγάλες Δυνάμεις, υπό την πίεση του Λονδίνου, επιζητούσαν πολύ μικρότερη έκταση της Ελληνικής επικράτειας από τη φυσικωτάτη, την οποία διεκδικούσε τότε (πάλι) στο Παρίσι ο Καποδίστριας, πριν από την κάθοδό του στην Ελλάδα.
Αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση του χάους στις αρχές του 1828, ο Καποδίστριας είχε να διαχειριστεί και τα γεωχωρικά ζητήματα μιας «επικράτειας» χωρίς χαραγμένα σύνορα. Η Διάσκεψη του Πόρου στις αρχές του φθινοπώρου του 1828, μεταξύ του Καποδίστρια και των τριών απεσταλμένων διπλωματών των Μεγάλων Δυνάμεων ―ανάμεσά τους, τη Γαλλία εκπροσωπούσε ο γνωστός μας Guilleminot των χαρτών του Lapie― οδήγησε, μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις στη «συνεσταλμένη» (επίσης κατά την Καποδιστριακή ορολογία) συνοριακή λύση ― από λίγο βορειότερα των Θερμοπυλών μέχρι τις ανατολικές ακτές του κόλπου της Άρτας. Το Λονδίνο επέμενε στα ελάσσονα σύνορα, με τη δυτική Στερεά εκτός Ελληνικής επικράτειας, αφού οι αρχικές σκέψεις για Ελληνικό κράτος της Πελοποννήσου, του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων είχαν κριθεί υπερβολικές... Τελικά, τα σύνορα του 1832 ήταν ένας συμβιβασμός, λίγο καλύτερος της πρότασης του Πόρου, κάτι μεταξύ της Καποδιστριακής φυσικωτάτης και συνεσταλμένης λύσης.
Τα βοηθήματα του Καποδίστρια για την ανάπτυξη ιστορικών και γεωχωρικών επιχειρημάτων ήταν η γεωγραφία του Στράβωνα (άραγε στη μετάφραση του Κοραή;) και ο χάρτης του Lapie, του 1826. Αυτά υποδείκνυε μέχρι τώρα η σχετική έρευνα. Η πιθανή γνωριμία του Καποδίστρια με τον χάρτη (Πίναξ της Ελλάδος, 1800) του Άνθιμου Γαζή, κατά τη συνάντηση και συνεργασία τους στη Βιέννη το 1814-1815, αν ισχύει, θα πρέπει να αποτελούσε μια «αβέβαιη» ανάμνηση μια δεκαετία μετά, όταν ο Καποδίστριας αναζητούσε τα γεωχωρικά του βοηθήματα, για να απαντήσει στα περί συνόρων ερωτήματα του Λονδίνου (κυρίως τα πιεστικά ερωτήματα του υφυπουργού πολέμου Wilmot-Horton) μετά τον θάνατο του «φιλέλληνα» Cunning, στο τέλος του καλοκαιριού του 1827.
Ανδρέας Μουστοξύδης
Το θέμα των χαρτογραφικών βοηθημάτων του Καποδίστρια φωτίστηκε από την πρόσφατη έρευνα στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της συνεργασίας με το Εργαστήριο Χαρτογραφίας ΑΠΘ: έτσι, ήρθε στο φως μια μέχρι σήμερα άγνωστη χειρόγραφη σημείωση σε σημαντικό γαλλικό βιβλίο, χαρτογραφικού περιεχομένου, του 1796. Τη σημείωση, στα γαλλικά, έγραψε τον Σεπτέμβριο του 1827 ―κατά την τρίμηνη επίσκεψη του Καποδίστρια στο Παρίσι― ο σπουδαίος λόγιος Ανδρέας Μουστοξύδης, ίσως αδίκως ελάχιστα προβεβλημένος μέχρι σήμερα, όπως και αρκετοί άλλωστε στην ιστορία. Συμπατριώτης Κερκυραίος, στενός φίλος και συνεργάτης του Καποδίστρια, ο Μουστοξύδης διέμενε τότε στη γαλλική πρωτεύουσα. Η σημείωση του Μουστοξύδη στο βιβλίο των χαρτών του μεγάλου Γάλλου γεωγράφου Barbié du Bocage ―μέρος του έργου του Barthélemy «Ταξίδι του Νέου Ανάχαρση»― που δανείστηκε από φίλο του στο Παρίσι, ως βοήθημα του Καποδίστρια, αναδεικνύει το συγκεκριμένο βιβλίο σε μοναδικό ιστορικό τεκμήριο, τώρα στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη ΑΠΘ. Λόγω του χαρτογραφικού του περιεχομένου προστίθεται στα γεωγραφικά βοηθήματα του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, από όπου ο Καποδίστριας αντλούσε τα επιχειρήματα με τα οποία αντιμετώπιζε και επηρέαζε τους συνοριακούς σχεδιασμούς των Μεγάλων Δυνάμεων ― όσο ήταν δυνατόν στους σκληρούς διεθνείς συσχετισμούς και τα παρελκόμενά τους τότε (και πάντοτε). H μικρή ιστορία μιας χειρόγραφης σημείωσης συνδέει τον αγώνα του Καποδίστρια, για τα πρώτα σύνορα της Ελλάδας, με τους χάρτες, το Παρίσι, τέσσερις σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες και ένα βιβλίο, το οποίο αναδεικνύεται σε μοναδικό, στα ράφια της σπουδαίας βιβλιοθήκης-δωρεάς στο ΑΠΘ του Ιωάννη Τρικόγλου —που έτσι μπαίνει και αυτός στο κάδρο— προβάλλεται, από τις 22 Φεβρουαρίου 2023, σε τετράπτυχη έκθεση στην Κεντρική Βιβλιοθήκη ΑΠΘ, με τίτλο «Το Βιβλίο με Χάρτες και ένα Σημείωμα φωτίζει την Ιστορία των Συνόρων», ως «παράρτημα» της συνεχιζόμενης έκθεσης του δεκαπεντάφυλλου χάρτη του Lapie, του 1822 ― αποτέλεσμα της συνεργασίας της Κεντρικής Βιβλιοθήκης και του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας ΑΠΘ με το Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου και του Γενικού Προξενείου της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη.
13°
