Σεισμός, Φλεβάρης 1981 - Καπνεργοστάσιο: Σαράντα δύο χρόνια μετά

Χειμώνας του 1981. Οι υπολογιστές λέξη άγνωστη, η τηλεκπαίδευση επιστημονική φαντασία και τα φροντιστήρια για τις εισαγωγικές σε ρόλο διπλό· καθήκον αλλά και τέρψη για τους υποψήφιους που κατέφθαναν από διάφορες συνοικίες. Μαζεμένα γύρω από την πλατεία Κάνιγγος, ξεκινούσαν μαθήματα το βραδάκι ώστε να προλαβαίνουν οι «απογευματινοί», και σχολούσαν κατά τις δέκα.

Την Τρίτη 24 του Φλεβάρη, η ρουτίνα της μαθήτριας Γ' Λυκείου επαναλήφθηκε. Σχολείο, φροντιστήριο με το λεωφορείο, επιστροφή. Λίγο πριν το φυσικό όριο ανάμεσα στο κέντρο και στα ταλαιπωρημένα δυτικά προάστια, το Ποτάμι, ένιωσα τη γνώριμη κούφια αναστάτωση και κόλλησα πάλι την πλάτη στο παράθυρο για να κάνω χώρο. Στάση Καπνεργοστάσιο. Οι γυναίκες.

Μόλις άνοιξε ο οδηγός τις πόρτες όρμησαν με βιάση, κάποιες τιτιβίζοντας κι άλλες αμίλητες. Κάτω από τη μασχάλη τους η πρόχειρα διπλωμένη ρόμπα και το άδειο ταπεράκι. Για άδεια θέση ούτε κουβέντα, με το ζόρι χωρούσαν όρθιες. Η κουβέντα με τους συμμαθητές με αποσπούσε κάπως, αλλά συνέχιζα να τις παρατηρώ. Στη ματιά μου την εφηβική δέσποζε ο μύθος της κυρίαρχης εργατικής τάξης, ανάκατος με την επιταγή συμπαράστασης στο αδικημένο γυναικείο φύλο.

Λίγο αργότερα βρισκόμουν σπίτι κι έτρωγα με λαιμαργία το σπανακόρυζο που με περίμενε στο τραπέζι της κουζίνας. Ήθελα να πάω μέσα με τους υπόλοιπους, να δω τι απόκανε ο Λουκής στο αγαπημένο μας σίριαλ, όμως τα μεθαυριανά διαγωνίσματα έπεσαν κουρτίνα μπρος μου. Στο σύστημα «μισές μέρες πρωί μισές απόγευμα» (πού να φτάσουν οι αίθουσες να στεγαστούμε και πού να καταλάβουν σήμερα τα παιδιά σε τι αναφέρομαι), από Τετάρτη βράδυ που σχολούσαμε μέχρι Πέμπτη πρωί που ξαναπηγαίναμε, ο χρόνος που απέμενε ήταν μερικές ώρες. Χωρίς αμφιβολία έπρεπε να σβήσω το Φως του Αυγερινού, για χάρη της μελέτης.

Δεν πρόλαβα καν να στενοχωρηθώ. Το υπόκωφο βουητό που ανάγγειλε ό,τι θα ακολουθούσε, με γέμισε ανατριχίλα· τα επόμενα δευτερόλεπτα έφεραν τρόμο, πανικό και φοβίες που άργησαν να σβήσουν. Ο χειμώνας σκίστηκε στα δύο, στο πριν και το μετά τον σεισμό. Οι δονήσεις συνεχίστηκαν, το κακό μεγάλωσε. Η πολυκατοικία όπου στεγαζόταν το Μικτό Λύκειο Αγίου Ιεροθέου γέμισε ρωγμές. Όταν απομακρύνθηκε ο κίνδυνος, στεγαστήκαμε οι μισές τάξεις σε στρατιωτικές σκηνές και οι λοιπές στο υπόγειο της εκκλησίας, που χωρίστηκε πρόχειρα με κοντραπλακέ. Οι συνομιλίες των διαφορετικών μαθημάτων, Χημεία το Β3 - Αρχαία το Γ2, διαπερνούσαν τις λεπτές σανίδες και μπλέκονταν στον αέρα με χαοτική άνεση για τους επόμενους τέσσερις μήνες, οπότε και δώσαμε πανελλήνιες – με ίσες ευκαιρίες, εννοείται.

Το βίωμα ταυτίστηκε με την άτσαλη εισαγωγή μας στον κόσμο των ενηλίκων, ενώ δεκαοκτώ χρόνια αργότερα ο σεισμός μάς ξαναβρήκε. Καινούργιος αφανισμός στο Περιστέρι και αλλού. Κι ύστερα οι συνεχείς επιδρομές του Εγκέλαδου ανά τον κόσμο, με πιο πρόσφατη την ασύλληπτη, ολέθρια εφόρμησή του στους γείτονές μας. Οι πλάκες της γης μετακινούνται απροειδοποίητα. Ποια είναι άραγε η μεζούρα για να μετρήσει κανείς τον πόνο που φέρνει ο αδόκητος θάνατος, η απόλυτη καταστροφή; Λίγη σημασία έχει αν η πληροφορία μεταδίδεται αυτόματα και σωρηδόν ή αν τη θωρείς σε ασπρόμαυρα πλάνα και αποκόμματα εφημερίδων. Ανεξαρτήτως εποχής και μεγέθους, η εμπειρία δεν περιγράφεται, η οδύνη δεν απαλύνεται.

Σαράντα δύο χρόνια πέρασαν και τα απομεινάρια του τότε, ο σεισμός, οι εξετάσεις, τα φροντιστήρια, ακόμα και οι γυναίκες ξεπηδούν ολοζώντανες στη μνήμη μου. Επιστρέφει η απορία, αν το βράδυ του σεισμού είχαν βάλει τα πρησμένα πόδια τους σε μια λεκάνη με νερό, αν τις είχε πάρει ο ύπνος στην καρέκλα, αν πρόλαβαν να πεταχτούν έξω για να ξενυχτήσουν στο κοντινό γηπεδάκι ή στην πλατεία.

Το 1997 το Δημόσιο Καπνεργοστάσιο έπαψε να λειτουργεί. Οι μηχανές σιώπησαν, η παραγωγική διαδικασία τερματίστηκε και οι γυναίκες έχασαν τη δουλειά τους. Υπηρεσίες της Βουλής των Ελλήνων στεγάστηκαν στους χώρους του, ενώ κάποιες χιλιάδες τετραγωνικά ανακαινίσθηκαν και μεταμορφώθηκαν σε χώρο πολιτισμού από τον γενναιόδωρο Οργανισμό ΝΕΟΝ. Το θαύμα κράτησε μόνο μια διετία κι ο χώρος ξαναπέρασε στα χέρια του δημοσίου, όπου ανήκει. Διάβασα δημοσιεύματα για την επόμενη μέρα, ότι τον Φεβρουάριο –δηλαδή τώρα– θα γίνουν οι σχετικές ανακοινώσεις. Οι λέξεις της ανακοίνωσης χορεύουν χωρίς να τρέμει η γη: αλλαγή χρήσης, προσδιορισμός ταυτότητας, χρηματοδοτικά προγράμματα, σχεδιασμός, μελέτες.

Στο μεταξύ, το ανακαινισμένο τμήμα του Καπνεργοστασίου παραμένει κλειστό. Πράγμα άβολο για το κοινό που καλόμαθε μετά την ελεύθερη πρόσβασή του στις θαυμαστές εκθέσεις που φιλοξενήθηκαν εκεί. Πύλες και Όνειρα στους τίτλους, θησαυροί έργων τέχνης στις προθήκες. Από τα πατάρια έως τις τουαλέτες κι από το τελωνείο ως τα λουτρά, σε κάθε σημείο εκθέματα απόλυτα εναρμονισμένα με τον ιστορικό χώρο. Τα αποτυπώματα των σταδίων παραγωγής σιγαρέτων διακριτά στο μαγικό αίθριο, στις αχανείς αίθουσες, στους επιβλητικούς τοίχους. Παντού ίχνη κάματου και ιδρώτα που χύθηκε εκεί τον προηγούμενο αιώνα, καλυμμένα με διάφανο τούλι. Τραβώντας το ένα μεσημέρι που πέρασα τις Πύλες, δε δυσκολεύτηκα να διακρίνω τα πρόσωπα των γυναικών. Ήταν 1981 και μόλις σχολούσαν από τη βάρδια δύο-δέκα.