19 Φεβρουαρίου 1947: Η μέρα που η Μακρόνησος μετατρέπεται σε τόπο μαρτυρίου και εξορίας

Σαν σήμερα, 19 Φεβρουαρίου το 1947, η Μακρόνησος μετατρέπεται σε τόπο μαρτυρίου και εξορίας. Αυτό το άγονο νησί, απέναντι από την ανατολική άκρη της Αττικής, έμελλε να συνδεθεί με τις πιο μαύρες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Βασανιστήρια, σκληρή καθημερινότητα, δηλώσεις μετανοίας... 

Η 19η Φεβρουαρίου 1947 ήταν η ημέρα που ξεκίνησε η λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης με εισήγηση του Γενικού Επιτελείου Στρατού προς το υπουργείο Στρατιωτικών. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1947 μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο 1.100 μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ. Μέχρι τις αρχές του 1948 είχαν σταλεί και 15.000 οπλίτες, οι οποίοι ήταν ύποπτοι για τα πολιτικά τους φρονήματα. Ακολούθησε, τον ίδιο χρόνο, η δημιουργία στρατοπέδου για πολίτες εξόριστους από άλλα νησιά όπως ο Άγιος Ευστράτιος, η Λήμνος και η Ικαρία. Σύμφωνα με το Ψηφιακό Μουσείο της Μακρονήσου, «η δημιουργία των στρατοπέδων της Μακρονήσου συνδέεται με την "εκκαθάριση" του στρατού από "ύποπτους" στρατιώτες και αξιωματικούς, ώστε να διαφυλαχθεί το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε εκείνη την εποχή κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας». 

Την πρώτη περίοδο από την ίδρυση του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1949 στο επίκεντρο της βίαιης "αναμόρφωσης" βρέθηκαν κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί. Η δεύτερη είναι η περίοδος από την άνοιξη του 1949 μέχρι το καλοκαίρι του 1950, κατά την οποία συγκεντρώνεται στη Μακρόνησο ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών (προληπτικώς συλληφθέντες, άνδρες και γυναίκες πολιτικοί εξόριστοι). Η τρίτη εκτείνεται από το καλοκαίρι του 1950 μέχρι το κλείσιμο των στρατοπέδων, όταν στη Μακρόνησο λειτουργούν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ) και τα στρατόπεδα μόνο για "ύποπτους". Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ψηφιακού Μουσείου Μακρονήσου, το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσέγγιζαν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνταν στη Μακρόνησο 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949 βρίσκονταν 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους ήταν στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. 

Το καλοκαίρι του 1950 χιλιάδες πολιτικοί εξόριστοι μεταφέρθηκαν από τη Μακρόνησο στον Άγιο Ευστράτιο και το Τρίκερι. Τα στρατόπεδα συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι το 1957, ενώ μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 λειτουργούσαν μόνο οι στρατιωτικές φυλακές. Τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκατέλειψαν τη Μακρόνησο. Συνολικά 120 στρατιώτες και πολίτες έχασαν τη ζωή τους στη Μακρόνησο. 

Το 2019 με απόφαση του ΚΑΣ η Μακρόνησος ανακηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος. 

Ανάμεσα στους εξορισμένους ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θανάσης Βέγγος, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Γιάννης Ρίτσος, Ηλίας Βενέζης, Μάνος Κατράκης...

Στα Μακρονησιώτικα, ο Γιάννης Ρίτσος περιγράφει την κατάσταση στον τόπο μαρτυρίου.

«Αξούριστοι
μ’ ένα κομμάτι θάνατο στην τσέπη μας
— πούναι ένα στάχυ να πει καλημέρα;

(...)

Ήρθαν οι αρρώστιες, οι διάροιες, ο τέτανος
κουβαλάμε τους αρρώστους με τα φορεία στ’ αποχωρητήρια
κουβαλάμε τους πεθαμένους πάνου στην τάβλα ως την ακρογιαλιά
από κει μόλις βραδυάζει τους φορτώνουν στα καΐκια για το Λαύριο
οι εξόριστοι βγάζουν τα σκουφιά τους, σφίγγουν τα δόντια και
κοιτάζουν πέρα τη θάλασσα
δε μιλάνε, κοιτάζουν μακριά, πίσω απ’ το Σούνιο
ώσπου βραδυάζει κι ο άνεμος βολοδέρνει σε μια κουβέρτα πεθαμένου
ετούτος ο ατέλειωτος άνεμος που αντιχτυπιέται στη μουγκαμάρα της πέτρας
που αναστατώνει τ’ αγκάθια και τα χαρτιά του αποχωρητηρίου
παίρνει από πίσω τα καράβια, γιομίζει τις τσέπες με σπασμένα τοπεία
χωρίζει το πετσί απ’ το κόκαλο – ο μεγάλος άνεμος
που λύνει τους κόμπους των άστρων και δένει τις καρδιές μας

Ένα κρεβάτι, δυο κρεβάτια – πόσα κρεβάτια μείναν άδεια
και τα κουταλοπήρουνα των σκοτωμένων μαζεμένα στη γωνιά
σα μια φούχτα αστέρια δίχως όνομα
και το βλογιοκομμένο φεγγάρι φωνάζοντας ολονυχτίς τον τρόμο
του στη θάλασσα
όπως ανοιγοκλείνει στο σκοτάδι ένα παλιό πορτόφυλλο
κι οι μπόγοι της νύχτας δίπλα στα μαγειρεία
κι η λύπη στριμωγμένη πλάι στο φόβο
έξω απ’ την καρδιά μας.

Ύστερα πέφτει ο άνεμος
κι ακούμε που κατρακυλάνε πέτρες απ’ το βουνό
ακούμε τ’ άρβυλα των πεθαμένων
και πάρα πέρα τ’ άρβυλα της λευτεριάς
καθώς ανηφορίζει από τον κάτου κόσμο». 

Ανάμεσα στους εξορισμένους ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θανάσης Βέγγος, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Γιάννης Ρίτσος, 

Από την «Ωραία Ελένη» στο λοιμοκαθαρτήριο - Η ιστορία της Μακρονήσου

Στα αρχαία χρόνια η Μακρόνησος ονομαζόταν «Ελένη» ή «Ελένη νήσος», καθώς, σύμφωνα με την ελληνική Μυθολογία, όταν την ωραία Ελένη απήγαγε ο Πάρις στη Τροία ή στην επιστροφή από εκεί με τον Μενέλαο, εκείνη αποβιβάσθηκε στη νήσο αυτή. Ο Στράβων μόνο την αναφέρει επίσης και «Κρανάη», παίρνοντας το όνομά της από την κόρη του Κραναού, βασιλιά της Αθήνας. Στη Μακρόνησο έχουν βρεθεί αρχαία ερείπια, τεμάχια κιόνων και κρηπιδώματα μεγάλου αρχαίου κτίσματος.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα, όταν η πειρατεία γενικεύεται σε μεγάλο βαθμό, η Μακρόνησος, όπως η Αίγινα και άλλα παρακείμενα νησιά, γίνεται ορμητήριο των πειρατών. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) στη Μακρόνησο είχε μεταφερθεί μεγάλος αριθμός Τούρκων αιχμαλώτων, που έζησαν εκεί μέχρι την υπογραφή της ειρήνης οπότε και μετακινήθηκαν στη Τουρκία.
Η Μακρόνησος λειτούργησε για ένα και πλέον χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων την περίοδο 1922-1923. «Φιλοξενήθηκαν» δεκάδες χιλιάδες προσφύγων κάτω από απάνθρωπες και τραγικές συνθήκες με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να πεθάνουν εκεί. Από τα μέσα του 1922 άρχισαν κατά χιλιάδες να αποβιβάζουν στη Μακρόνησο πρόσφυγες όπου μετά από ολιγόμηνη «περιποίηση-απολύμανση» προωθούνταν στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Σαν σήμερα 19 Φεβρουαρίου - Γεγονότα

197 – Ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος νικά τον σφετεριστή Κλαύδιο Αλβίνο στη μάχη του Λούγδουνουμ, την πιο αιματηρή μάχη μεταξύ ρωμαϊκών στρατευμάτων.
1594 - Έχοντας ήδη κληρονομήσει το 1587 τον θρόνο της Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας μέσω της μητέρας του, Αικατερίνης Γιαγγελλόνων, ο Σιγισμούνδος Γ΄ της Πολωνίας από τον Οίκο των Βάσα στέφεται βασιλιάς της Σουηδίας, αφού διαδέχθηκε τον πατέρα του, Ιωάννη Γ΄ της Σουηδίας.
1674 – Η Αγγλία και η Ολλανδία υπογράφουν τη Συνθήκη του Ουέστμινστερ τερματίζοντας τον Τρίτο Αγγλο-Ολλανδικό Πόλεμο. Η συμφωνία προβλέπει, μεταξύ άλλων, την παράδοση της ολλανδικής αποικίας του Νέου Άμστερνταμ στους Άγγλους, το οποίο μετονομάστηκε σε Νέα Υόρκη.
1726 - Ιδρύεται το Ανώτατο Μυστικό Συμβούλιο στη Ρωσία.
1846 - Εγκαθίσταται επίσημα στο Ώστιν η κυβέρνηση της νεοσυσταθείσας πολιτείας του Τέξας. Η κυβέρνηση της Δημοκρατίας του Τέξας παραχωρεί επίσημα την εξουσία της στην κυβέρνηση της πολιτείας του Τέξας μετά την προσάρτηση του Τέξας από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
1878 - Ο Τόμας Έντισον λαμβάνει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για τον φωνογράφο.
1884 - Περισσότεροι από 60 ανεμοστρόβιλοι χτυπούν τις Νότιες Ηνωμένες Πολιτείες.
1913 - Α' Βαλκανικός Πόλεμος: Ξεκινάει η μάχη του Μπιζανίου κατά των Τούρκων που δύο μέρες αργότερα, θα οδηγήσει στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων και της υπόλοιπης Ηπείρου από τον ελληνικό στρατό.
1915 - Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: αρχίζει η πρώτη ναυτική επίθεση στα Δαρδανέλλια όταν μία ισχυρή αγγλο-γαλλική δύναμη βομβαρδίζει το οθωμανικό πυροβολικό κατά μήκος της ακτής της Καλλίπολης.
1936 - Υπογράφεται το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα μεταξύ των κόμματος των φιλελεύθερων και των κομμουνιστών του Παλαϊκού Μετώπο.
1942 - Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: σχεδόν 250 ιαπωνικά πολεμικά αεροπλάνα επιτίθενται στο Ντάργουιν, στη βόρεια Αυστραλία.
1942 - Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Φραγκλίνος Ρούζβελτ υπογράφει το εκτελεστικό διάταγμα 9066, επιτρέποντας στους Αμερικανούς στρατιωτικούς να μεταφέρουν Ιάπωνες Αμερικανούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
1945 - Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: Μάχη της Ίβο Τζίμα. Περίπου 30.000 Αμερικανοί πεζοναύτες αποβιβάζονται στην Ίβο Τζίμα.
1959 – Το Ηνωμένο Βασίλειο χορηγεί στην Κύπρο ανεξαρτησία, η οποία θα ανακηρυχθεί επισήμως στις 16 Αυγούστου του 1960.
1976 - Ο Τζέραλντ Φορντ ανακαλεί το εκτελεστικό διάταγμα 9066 που οδήγησε στη μετεγκατάσταση των Ιαπώνων Αμερικανών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Σαν σήμερα 19 Φεβρουαρίου - Γεννήσεις

1461 - Ντομένικο Γκριμάνι, Ιταλός καρδινάλιος
1473 – Νικόλαος Κοπέρνικος, Πολωνός αστρονόμος και μαθηματικός
1618 - Ιωάννης Φωκυλίδης Χολβάρντα, Ολλανδός αστρονόμος
1817 - Γουλιέλμος Γ΄, βασιλιάς των Κάτω Χωρών
1832 - Καρλ Χοπφ, Γερμανός ιστορικός
1859 – Σβάντε Αρρένιους, Σουηδός χημικός
1876 – Κονσταντίν Μπρανκούζι, Ρουμάνος γλύπτης
1896 – Αντρέ Μπρετόν, Γάλλος συγγραφέας
1901 – Φλόρενς Γκριν, Αγγλίδα βετεράνος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
1917 - Κάρσον ΜακΚάλλερς, Αμερικανίδα συγγραφέας
1924 - Λι Μάρβιν, Αμερικανός ηθοποιός
1928 - Νικηφόρος Μανδηλαράς, Έλληνας νομικός
1933 - Γιάννης Μαρδίτσης, Έλληνας ποδοσφαιριστής
1939 – Αλφρέδο Μπράις Ετσενίκε, Περουβιανός συγγραφέας
1940 – Σαπαρμουράτ Νιγιαζόφ, πρόεδρος του Τουρκμενιστάν
1941 – Ντέιβιντ Γκρος, Αμερικανός φυσικός
1948 - Τόνι Αϊόμι, Άγγλος κιθαρίστας
1948 – Μπιγκ Τζον Σταντ, Αμερικανός παλαιστής
1951 - Σιγκέρου Ουμεμπαγιάσι, Ιάπωνας συνθέτης
1952 – Ντανίλο Τιρκ, 3ος πρόεδρος της Σλοβενίας
1953 – Κριστίνα Φερνάντες ντε Κίρχνερ, πρόεδρος της Αργεντινής
1953 – Μάσιμο Τροΐζι, Ιταλός ηθοποιός
1954 – Σώκρατες, Βραζιλιάνος ποδοσφαιριστής
1957 – Φάλκο, Αυστριακός τραγουδιστής
1960 - Πρίγκιπας Ανδρέας, Δούκας της Υόρκης
1961 - Κωνσταντίνος Παπασιώζος, Έλληνας πολιτικός
1967 - Μπενίσιο ντελ Τόρο, Πορτορικανός ηθοποιός
1971 - Τζεφ Κίνι, Αμερικανός συγγραφέας και σχεδιαστής διαδικτυακών παιχνιδιών
1973 – Νίκος Οικονόμου, Έλληνας καλαθοσφαιριστής
1978 – Μιχάλης Κωνσταντίνου, Κύπριος ποδοσφαιριστής
1979 – Μάρισκα, Φινλανδή ράπερ
1980 – Σπύρος Γιαννιώτης, Έλληνας κολυμβητής
1980 - Πιερ-Οβόνο Εμπέντε, Καμερουνέζος ποδοσφαιριστής
1985 – Χέιλι Νταφ, Αμερικανίδα τραγουδίστρια και ηθοποιός
1986 – Μάρτα Βιέιρα ντα Σίλβα, Βραζιλιάνα ποδοσφαιρίστρια
1989 - Γιώργος Μπόγρης, Έλληνας καλαθοσφαιριστής
1993 – Βικτόρια Τζάστις, Αμερικανίδα ηθοποιός και τραγουδίστρια
2000 - Γιώργος Κακοσαίος, Έλληνας τραγουδιστής
2001 - Ντέιβιντ Μαζούζ, Αμερικανός ηθοποιός
2004 - Μίλι Μπόμπι Μπράουν, Βρετανή ηθοποιός

Σαν σήμερα 19 Φεβρουαρίου - Θάνατοι

1138 - Ειρήνη Δούκαινα, Βυζαντινή αυτοκράτειρα
1589 – Αγία Φιλοθέη η Αθηναία
1837 – Γκέοργκ Μπύχνερ, Γερμανός δραματουργός
1897 - Καρλ Βάιερστρας, Γερμανός μαθηματικός
1916 – Ερνστ Μαχ, Αυστριακός φυσικός και φιλόσοφος
1951 – Αντρέ Ζιντ, Γάλλος συγγραφέας
1952 – Κνουτ Χάμσουν, Νορβηγός συγγραφέας
1962 – Γεώργιος Παπανικολάου, Έλληνας ιατρός, εφευρέτης του τεστ Παπ
1964 - Γιώργος Καλαφάτης, Έλληνας ποδοσφαιριστής
1968 - Χάμιλτον Λάσκε, Αμερικανός σκηνοθέτης
1970 – Χριστόφορος Νέζερ, Έλληνας ηθοποιός
1972 - Θεοφύλακτος Παπαπαναγιώτου, Έλληνας πολιτικός
1973 – Κώστας Νεγρεπόντης, Έλληνας ποδοσφαιριστής
1980 – Δημήτριος Βρανόπουλος, Έλληνας πολιτικός
1980 – Μπον Σκοτ, Σκωτσέζος τραγουδιστής (AC/DC)
1997 – Τενγκ Σιαοπίνγκ, Κινέζος πολιτικός
2000 – Φριντενσράιχ Χουντερτβάσερ, Αυστριακός καλλιτέχνης
2016 - Ουμπέρτο Έκο, Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας