O δρόμος από το «έχειν» στο «είναι»

Γάλλος καθηγητής της φιλοσοφίας και σύμβουλος σε θέματα νέας επιχειρηματικότητας, ο 76χρονος σήμερα Ζιλ Λιποβίτσκυ, προέρχεται από τον χώρο της αριστερής αυτονομίας —πλην όμως, όταν αποφάσισε να μελετήσει τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ κατάλαβε ότι κάπου ο δρόμος του ήταν λανθασμένος. Επίσης, κατάλαβε ότι οι κοινωνίες δεν αναπτύσσονται και δεν εκσυγχρονίζονται ούτε με τσιτάτα, ούτε με διατάγματα, ούτε με ευχολόγια: αναπτύσσονται, αλλάζουν και προοδεύουν όταν υπάρχουν άνθρωποι ικανοί να τις απογειώσουν και να τις εμπνεύσουν με πνεύμα αυτονομίας, δημιουργίας και ατομικής ολοκληρώσεως. Όταν, με άλλα λόγια, είναι κινητικές, όπως επισημαίνει ο Γάλλος φιλόσοφος, που το 1983 έγινε γνωστός στην χώρα του με το βιβλίο «Η Εποχή του Κενού».

Για μια μακρά περίοδο, στη διαδικασία μεταβάσεως των δυτικών κοινωνιών από την αγροτική στην βιομηχανική οικονομία, οι κινητικοί, οι ανήσυχοι άνθρωποι, αυτοί που αποφάσιζαν να αναλάβουν κινδύνους, ήσαν λιγοστοί. Παρ’ όλα αυτά, κατάφεραν να μετασχηματίσουν τεράστια κοινωνικά σύνολα και να θέσουν τις βάσεις για τις βιομηχανικές κοινωνίες του 20ού αιώνα —αν και όχι χωρίς συγκρούσεις και αιματηρούς πολέμους, δύο από τους οποίους είχαν παγκόσμιο χαρακτήρα. Φαίνεται πάντως ότι αυτοί οι πόλεμοι υπήρξαν οι τελευταίοι μεταξύ χωρών της Δύσεως. Διότι, από το τέλος τους, ο δυτικός κόσμος, εν ειρήνη, γνώρισε την ισχυρότερη ανάπτυξη που έχει ποτέ καταγραφεί στην ανθρώπινη ιστορία.

Ειδικότερα στην Δυτική Ευρώπη, η μεταπολεμική περίοδος υπήρξε αυτή της θεμελιώσεως ενός πρωτόγνωρου για τις ανθρώπινες κοινωνίες κοινωνικού κράτους, το οποίο σήμερα αποτελεί και παγκόσμιο παράδειγμα προς μίμηση. Ίσως αυτός να είναι ο απώτερος λόγος που κάποιες δυνάμεις θέλουν να το αποσταθεροποιήσουν.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των δυτικών οικονομιών στην προαναφερόμενη περίοδο είναι το φαινόμενο του εκδημοκρατισμού της παραγωγής και της καταναλώσεως. Με άλλα λόγια, μέσα σε 70 χρόνια, πάρα πολλά εκατομμύρια ανθρώπων μπόρεσαν και απέκτησαν αγαθά που στα τέλη του 19οu αιώνος ήταν προσβάσιμα  μόνο σε πολύ λίγους. Αυτός ο εκδημοκρατισμός της παραγωγής και καταναλώσεως υπήρξε, αφενός, πηγή οικονομικής και κοινωνικής ευμάρειας, αφετέρου φορέας μιας μετανεωτερικής εποχής στην οποία τεράστιο ρόλο έπαιξαν η μισθωτή εργασία, η μαζική κατανάλωση και ένας ηδονοθηρικός ατομικισμός, με ποικίλες ψυχολογικές επιπτώσεις κυρίως. Όσο για τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, απείχαν πολύ από την μαρξική αντίληψη της πάλης των τάξεων. Ήσαν περισσότερο αντιπαραθέσεις ευρύτερης συμμετοχής στον παραγόμενο πλούτο, παρά προσπάθειας ιδιοποιήσεως των μέσων παραγωγής.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όπου η κοινωνική προστασία έπαιξε και παίζει μεγάλο ρόλο, οι μεταπολεμικές καταναλωτικές κοινωνίες ενδιαφέρονταν περισσότερο για προστασία παρά για δημιουργία και αναλήψεις κινδύνων. Επίσης, για μία περίοδο απέδιδαν μεγάλη σημασία στο «έχειν»  τοποθετώντας σε δεύτερο μοίρα το «πράττειν» — που είναι, ωστόσο, η κατ' εξοχήν αναπτυξιακή συμπεριφορά. Κατ' επέκταση, στις κοινωνίες αυτές το να κατέχεις αγαθά επεσκίαζε το «είναι» καλλιεργώντας στα άτομα αίσθημα ανευθυνότητος για την ζωή τους: το εν λόγω φαινόμενο προκαλεί γενική παράλυση και σε βάθος χρόνου καταστρέφει τις κοινωνίες.

Σήμερα, η κατάσταση ανατρέπεται με εκκωφαντικό τρόπο. Αυτή η ανατροπή αποτελεί μέρος της κρίσεως που βιώνουν οι αναπτυγμένες κοινωνίες. Πρόκειται για κρίση όχι μόνον χρηματοοικονομική, αλλά πνευματική, ψυχολογική και άρα υπαρξιακή. Κύρια χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι η ανάδειξη της γνώσεως σε συντελεστή παραγωγής, η επιτάχυνση της ιστορίας και των αλλαγών που πραγματοποιούνται, η ραγδαία ανάπτυξη μη δυτικών κόσμων και η πρωτοφανής ταχύτητα κινήσεως ανθρώπων, κεφαλαίων, ιδεών, γνώσεων, πληροφοριών και δεδομένων. Ταυτοχρόνως, μετά από χιλιάδες χρόνια, ο αρχαιοελληνικός Λόγος και η δυτική εκδοχή του υποκύπτουν σταδιακά στην φρενίτιδα του στιγμιαίου, στην τυραννία του εφήμερου, στην καθίζηση των ουτοπιών και στην κυριαρχία του χρόνου. Όλα αυτά, όπως υποστηρίζουν αρκετοί νέοι στοχαστές και διανοούμενοι, συνιστούν την εποχή της μετανεωτερικότητος, στην οποία καθοριστικός και αποφασιστικός για την πορεία μιας κοινωνίας είναι ο ρόλος της κινήσεως.

Κατά τον γνωστό μελλοντολόγο Άλβιν Τόφλερ(1928-2016) όσο πιο δυσκίνητες είναι οι κοινωνίες τόσο ευκολότερα θα βυθίζονται σε σοβαρές κρίσεις, με κυρίαρχο στοιχείο τους την βία. Ακριβώς το αντίθετο θα συμβαίνει με τις κινητικές και δημιουργικές κοινωνίες, που θα επιδεικνύουν υψηλούς βαθμούς προσαρμοστικότητος. Στις κοινωνίες αυτές, οι νέοι επιχειρηματίες και οι startups θα δημιουργούν σταδιακά ένα καινούργιο οικονομικό, κοινωνικό και ψυχολογικό περιβάλλον, στο πλαίσιο του οποίου θα αρχίσει να κυριαρχεί το «είναι» έναντι του «έχειν». Η προσωπική αυτο-ολοκλήρωση και επιβεβαίωση θα έχουν μεγαλύτερο βάρος από τη θεαματική επίδειξη της οικονομικής ανέσεως.

Από την πλευρά του, το κεφάλαιο, όπως έχει γίνει ήδη ορατό, σε αυτή την νέα εποχή θα ακολουθεί ιδέες όλο και περισσότερο. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ιδέες περικλείουν υψηλές προστιθέμενες αξίες.

Τέλος, ένα άλλο ιστορικό φαινόμενο που σημαδεύει την εποχή μας και στο οποίο θα επανέλθουμε είναι η σταδιακή αποδυτικοποίηση του κόσμου μέσω της αναδύσεως του ασιατικού καπιταλισμού και της φιλοδοξίας του να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην παγκοσμιοποίηση και στον καινούργιο διεθνή καταμερισμό της εργασίας.