Η σχολική βία ξεκινά «για πλάκα…»

Γράφει ο Δημήτρης Σακατζής*

Είναι η πρώτη φράση που ακούς στα προαύλια των σχολείων όταν κάνες παρατήρηση σε μαθητές που πειράζουν συμμαθητές τους. «Για πλάκα κύριε…». Στο Επαγγελματικό Λύκειο που υπηρετώ είναι η πιο δημοφιλής απάντηση. Το προαύλιο ενός σχολείου είναι ο ιδανικός χώρος για να αντιληφθείς τις σχέσεις μεταξύ των μαθητών. Τις παρέες, τις μοναξιές, τις επιρροές, τα αδιέξοδα, τις ιδιαιτερότητες, τη δημοφιλία, την απόρριψη. Τους «ισχυρούς» και τους «αδύναμους».

Στο χώρο συναντιούνται βλέμματα, χαμόγελα, λέξεις, κινήσεις που δείχνουν αποδοχή ή υποτίμηση. Άλλους τους τοποθετούν σε πρώτο πλάνο, άλλους στο φόντο και άλλους τους «σβήνουν». Ισχυροί επιβάλλονται, αδύναμοι υποτάσσονται. Παρατηρητές που γελούν και παρατηρητές που κατεβάζουν το κεφάλι. Δεν μιλούν. Που να μπλέξεις. Στόχος η διαφορά. Στην χώρα καταγωγής, στον σωματότυπο, στην κοινωνικότητα, στον σεξουαλικό προσανατολισμό κλπ.

Η εικόνα αυτή, όπως περιγράφεται, είναι ξεκάθαρη στα Γυμνάσια και κυρίως στα Λύκεια. Στα Δημοτικά διαμορφώνεται ενώ στην προσχολική ηλικία η εικόνα είναι ακόμη θολή. Από εκεί ξεκινά. Ναι, από την οικογένεια ακόμη το παιδί αντιγράφει συμπεριφορές όμως η προσχολική εκπαίδευση είναι η πρώτη επαφή του με την μικροκοινωνία του σχολείου. Στην πρώτη υποτίμηση λεκτική ή σωματική τα υπόλοιπα παιδιά γελούν. Πόσο εύκολο είναι να αντιληφθεί το παιδί που υποτιμά ότι αφού γελούν οι υπόλοιποι, είναι «για πλάκα»; Πόσο καλά νιώθει όταν εισπράττει αναγνώριση από τους συμμαθητές του; Τι φορτίο κοινωνικών συμπεριφορών μεταφέρει από την οικογένεια; Οι συμπεριφορές χτίζονται από μικρά καθημερινά γεγονότα και αυτές διαμορφώνουν χαρακτήρα. Σε αυτά πρέπει να εστιάσουμε. Δεν υπάρχει πλάκα στην λεκτική ή σωματική υποτίμηση. Υπάρχει υποτίμηση. Αυτή με την πάροδο του χρόνου δημιουργεί θύτες και θύματα. Πολίτες και «πολίτες».

Στη βάση αυτή θα πρέπει να συμφωνήσουμε όλοι πως το σχολείο εκτός από τη γνώση υπηρετεί και έναν άλλο στόχο. Την ομαλή μετάβαση των παιδιών από την ιδιωτική ζωή (οικογένεια) στην οργανωμένη κοινωνία. Συγκεκριμένα, είναι η πρώτη τους επαφή με μία μικρογραφία της κοινωνίας. Σε αυτή υπάρχουν όροι και κανόνες που καθορίζουν το πλαίσιο της κοινής λειτουργίας και συμβίωσης των μαθητών μεταξύ τους καθώς και των μαθητών και των εκπαιδευτικών. Είναι η πρόγευση της μετέπειτα δημόσιας ζωής των μαθητών. Η διεύθυνση και οι εκπαιδευτικοί του σχολείου πρέπει να έχουν επίγνωση αυτού του ρόλου. Οι γονείς παρομοίως.

Οι όροι και οι κανόνες ουσιαστικά περιγράφουν ένα μοτίβο συμπεριφορών που μπορεί να αποδοθεί συνοπτικά με τη φράση: «σέβομαι το χώρο, σέβομαι τους ανθρώπους». Σε αυτό το μοτίβο συμπεριφορών οι εκπαιδευτικοί και η διεύθυνση του σχολείου αποτελούν πρότυπο. Όσο μικρότερες είναι οι ηλικίες τόσο μεγαλύτερη η επιρροή τους στους μαθητές. Οι ιδιωτικοί κώδικες συμπεριφοράς της οικογένειας δεν μπορούν να υπερισχύουν αυτών του σχολείου. Αυτό πρέπει να γίνει σαφές στους γονείς. Διαταράσσεται η μετάβαση του ατόμου από την ιδιωτική σφαίρα ζωής στη δημόσια. Από το ατομικό στο κοινωνικό. Και σε αυτό πρέπει να συμφωνήσουμε όλοι.

Η επιτυχία ή η αποτυχία της μετάβασης βασίζεται στα όρια. Τα όρια πρέπει να είναι ξεκάθαρα και ορατά προς όλους. Ταυτόχρονα, πρέπει να είναι ελαστικά, ώστε να διαμορφώνουν και αυστηρά, ώστε να αποτρέπουν συμπεριφορές. Τα όρια είναι σαν το παιχνίδι της «διελκυστίνδας» με τις δύο ομάδες που μπαίνουν η μία απέναντι στην άλλη και τραβούν με δύναμη το σχοινί. Εκεί οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να είναι μαζί. Μία να τεντώνουν και μία να αφήνουν το σχοινί. Όταν παραβιάζονται τα όρια, γεγονός φυσιολογικό, αρκεί να κάνει κανείς αναγωγή στην παιδική ή την εφηβική του ηλικία, η συζήτηση και οι κυρώσεις θα εστιάζουν στην πράξη και όχι στο άτομο. Ο μαθητής πρέπει να νιώσει ότι οι παραβάσεις είναι φυσιολογικές και οφείλονται στην ηλικία του, όμως δεν είναι αποδεκτές στα πλαίσια της κοινής συμβίωσης. Οι κυρώσεις αρχικά πρέπει να έχουν διδακτικό χαρακτήρα ανάλογα με την ηλικία και στη συνέχεια να κλιμακώνονται.

Αυτά για την γνώση, την κατανόηση και την αντιμετώπιση των παραγόντων που γεννούν τη σχολική βία. Όπου βλέπουμε συμπεριφορές υποτίμησης πρέπει να επεμβαίνουμε. Πρέπει να σταματάμε την «πλάκα». Δεν είναι «για πλάκα…».

Αρκεί; Όχι. Πρέπει να αλλάξει η κουλτούρα του σχολείου. Εφόσον συμφωνήσαμε ότι το σχολείο εκτός από τη γνώση υπηρετεί και την ομαλή μετάβαση των παιδιών από την ιδιωτική σφαίρα ζωής στην δημόσια, τότε τα κριτήρια επιβράβευσης δεν θα πρέπει να είναι μόνο γνωστικά. Θα πρέπει το υπουργείο Παιδείας, θεσμικά, να εισάγει την αξιολόγηση και επιβράβευση συμπεριφορών που ενισχύουν την ομαδικότητα, την προσφορά, τον σεβασμό, την φροντίδα, τη διασκέδαση, το χιούμορ αλλά και ικανοτήτων όπως στις τέχνες και τον αθλητισμό. Για να πάρουν συγκεκριμένη μορφή αυτά, είναι απαραίτητη η συμμετοχή, εφευρετικότητα και οι καλές πρακτικές των εκπαιδευτικών της τάξης καθώς και η γνώση των παιδαγωγών.

Η παραπάνω περιγραφή αφορά στο «τι» πρέπει να γίνει, το «πως» θα γίνει είναι αντικείμενο της Παιδαγωγικής. Σύμφωνα με την θεωρία της Αναγνώρισης, οι μαθητές θα πρέπει να βιώσουν ότι: (α) οι εκπαιδευτικοί και οι συμμαθητές τους ενδιαφέρονται, νοιάζονται για αυτούς, ώστε να νιώσουν ασφάλεια, (β) αντιμετωπίζονται ως υποκείμενα της μαθησιακής διαδικασίας όπου ο λόγος τους έχει αξία, ώστε να νιώσουν ισότιμοι συμμέτοχοι στο παιχνίδι της γνώσης και (γ) όλες οι ικανότητες και οι δεξιότητες που έχουν είναι απαραίτητες για τη σχολική κοινότητα, ώστε να νιώσουν χρήσιμα μέλη της που βοηθούν στην εξελικτική της βελτίωση. 

Οφείλουμε να δώσουμε στο σχολείο το ρόλο που του αρμόζει. Διαπλάθει τους μελλοντικούς πολίτες της κοινωνίας μας. Παρακαλώ δείτε την κοινωνία, τους πολιτικούς και την κυβέρνηση της Φινλανδίας. Είναι το αποτέλεσμα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που είχε γίνει στο παρελθόν. Μην βλέπετε μόνο το εκπαιδευτικό τους σύστημα, δείτε τα αποτελέσματα του, μόνο έτσι θα αντιληφθούμε το ρόλο της Παιδείας στην εξέλιξη μιας κοινωνίας.

Σ.Σ. Η πολιτική κίνηση Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» μαζί με Έλληνες νέους του Volt Europa και νέους της πολιτικής ομάδας «Μαζί» που εργάζονται και διαπρέπουν σε Ελλάδα και Ευρώπη, συντονίζονται πολιτικά δημιουργώντας από τη βάση των πολιτών, το Βολτ Ελλάδας.

* Ο Δημήτρης Σακατζής είναι υπεύθυνος της Ομάδας Επικοινωνίας του Βολτ Ελλάδας και υποψήφιος διδάκτορας Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.