Στάθης Καλύβας: Πώς οραματιζόμαστε το Πανεπιστήμιο του 2030;

Το Ίδρυμα Μποδοσάκη, υπό την Αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, στο πλαίσιο της συμμετοχής του στην Πρωτοβουλία 1821-2021 και με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον, ανέλαβε την κατάρτιση τεσσάρων ολοκληρωμένων Σχεδίων Δράσης από ομάδες επιστημόνων οι οποίοι προσφέρουν αφιλοκερδώς υψηλού επιπέδου επιστημονική τεκμηρίωση: το Πανεπιστήμιο του 2030, η αναβάθμιση της Δημόσιας Υγείας, η αντιμετώπιση βασικών Περιβαλλοντικών Προκλήσεων και η ενδυνάμωση της Κοινωνίας των Πολιτών. Η αρχή γίνεται με το Σχέδιο Δράσης για το Πανεπιστήμιο του 2030, το οποίο θα παρουσιαστεί ως κείμενο συζήτησης τη Δευτέρα 22 Νοεμβρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

Πώς η ανώτατη παιδεία στη χώρα μας θα καταφέρει να συμβαδίσει με την ταχύτατη πρόοδο της επιστήμης και των νέων τεχνολογιών; Πώς πρέπει να διοικούνται τα πανεπιστήμια και πώς θα συνδεθούν τα προγράμματα σπουδών με το σύγχρονο περιβάλλον της γνώσης;

Έξι εκπρόσωποι του ακαδημαϊκού χώρου οι οποίοι γνωρίζουν τις παθογένειες του ελληνικού πανεπιστημίου, με διεθνή σταδιοδρομία και εμπειρία, συνέταξαν ένα σχέδιο αρχών και θέσεων για την εξέλιξη του ελληνικού πανεπιστημίου, αξιοποιώντας και τη συνδρομή διακεκριμένων συναδέλφων τους που συνέβαλαν στον εμπλουτισμό του.

Η Επιστημονική Επιτροπή συντονίζεται από τη Βάσω Κιντή, Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ, και αποτελείται από τους: Βασιλική Γεωργιάδου, Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου, Αχιλλέα Γραβάνη, Καθηγητή Φαρμακολογίας, Ιατρική Σχολή Παν/μίου Κρήτης & Ερευνητή ΙΜΒΒ-ΙΤΕ & Συνεργαζόμενο Καθηγητή Έρευνας, Κέντρο Ανάπτυξης Φαρμάκων, Παν/μιο Northeastern, Μανώλη Δερμιτζάκη, Αντιπρόεδρο Υπολογιστικής Βιολογίας, GlaxoSmithKline, Ελευθερία Ζεγγίνη, Διευθύντρια του Ινστιτούτου μεταφραστικής γονιδιωματικής στο Helmholtz Zentrum München & Καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Technical University Munich, Στάθη Καλύβα, Καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης, Έδρα Gladstone & Εταίρο του Κολλεγίου All Souls, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Το σχέδιο δράσης για τα Πανεπιστήμια στηρίζεται σε τρεις άξονες: αποτελεσματικότητα, αυτονομία και λογοδοσία. Αναζητήσαμε τον Στάθη Καλύβα για να μας πει περισσότερα.

Τι είναι το Σχέδιο Δράσης για το Πανεπιστήμιο του 2030;
Ανταποκρινόμενοι στην πρόσκληση του Ιδρύματος Μποδοσάκη, σε μια πρωτοβουλία του στο πλαίσιο της εθνικής επετείου για τα 200 χρόνια που κοιτάζει προς το μέλλον, εδώ και ένα χρόνο η ομάδα των έξι κάναμε συνεχείς διαδικτυακές συναντήσεις, καρπός των οποίων είναι ένα κείμενο με μια σειρά από συγκεκριμένες και εφικτές προτάσεις για το πώς θα μπορούσε να συσταθεί ένα σύγχρονο, παραγωγικό, καινοτόμο Πανεπιστήμιο, που να μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της εποχής και τις ανάγκες της κοινωνίας. Οι προτάσεις αυτές δεν έχουν κάτι το τρομερά πρωτότυπο, οι περισσότερες αποτελούν διεθνείς πρακτικές για το πώς λειτουργούν τα πανεπιστήμια και αρκετές έχουν συζητηθεί και στη χώρα μας, εδώ όμως τις συγκεντρώνουμε και τις παρουσιάζουμε με έναν ευσύνοπτο και συστηματικό τρόπο.

Στην Ελλάδα, υπάρχει η αίσθηση ότι ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει σε κάποιους τομείς, όπως είναι το πανεπιστήμιο, και αυτό γιατί είτε υπάρχουν αντιδράσεις, είτε γιατί δεν εφαρμόζονται οι νόμοι, είτε γιατί όταν εφαρμόζονται έρχεται μία νέα κυβέρνηση ή ένας νέος υπουργός και τους ακυρώνει. Τέτοιες πρωτοβουλίες έχουν κατά τη γνώμη μου μία ψυχολογική λειτουργία, να περάσει ένα μήνυμα ότι δεν πρέπει να μένουμε στην ιδέα ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει, και ότι πολλά μπορεί να γίνουν αρκεί να πειστεί μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων.

Και επίσης συχνά η συζήτηση αναλώνεται στην επικαιρότητα, ή εξαντλείται στα επείγοντα και πολύ θεμελιώδη ζητήματα όπως αυτό της ασφάλειας, με αποτέλεσμα να μην προχωράει σε περιεχόμενα ουσίας.

Αυτό είναι αλήθεια, η συζήτηση επικεντρώνεται πολύ στην τρέχουσα επικαιρότητα και δεν πηγαίνει σε μεγαλύτερο βάθος, και όταν πηγαίνει γίνεται με όρους απίστευτα αφηρημένους. Η ιδέα λοιπόν σε αυτή την πρωτοβουλία ήταν να είμαστε συγκεκριμένοι, οπότε, ενώ το κείμενο είναι σύνθετο και πλούσιο σε προτάσεις, συγχρόνως είναι οργανωμένο με τρόπο εύληπτο, δομημένο σε τρεις άξονες: στην αποτελεσματικότητα, στην αυτονομία και στη λογοδοσία.

Είναι τρεις διαφορετικοί άξονες που όμως ο ένας εφάπτεται με τον άλλο. Χωρίς αυτονομία δεν μπορείς να έχεις καλής ποιότητας πανεπιστήμια, δηλαδή αποτελεσματικά, το κάθε πανεπιστήμιο έχει τις δικές του ανάγκες και πρέπει να μπορεί να αποκτήσει τη δική του ταυτότητα και να προγραμματίσει στρατηγικά την πορεία του. Στην Ελλάδα αυτό δεν ισχύει, οι δυνατότητες που έχουν τα ελληνικά πανεπιστήμια να διαφοροποιηθούν και να χαράξουν έναν δικό τους δρόμο είναι περιορισμένες. Όμως η αυτονομία για να είναι λειτουργική χρειάζεται κάποιο έλεγχο, αλλιώς μπορεί να γίνει αυθαιρεσία, και εκεί είναι που μπαίνει η λογοδοσία. Μέσω της αξιολόγησης προσπαθείς να δημιουργήσεις ένα σύστημα κινήτρων που να ανταμείβει αυτούς που τα πάνε καλά και να βοηθάει αυτούς που δυσκολεύονται. Αυτή είναι η βασική φιλοσοφία του σχεδίου που συντάξαμε, δεν είναι κάτι ρηξικέλευθο.

Ας φέρουμε παραδείγματα. Κάποιες από τις προτάσεις σας είχαν προβλεφθεί με τον νόμο Διαμαντοπούλου, όπως η επαναφορά των Συμβουλίων ώστε να υπάρχει αυτονομία στη διοίκηση και την εκλογή των πρυτάνεων. 
Η πρόταση για τα συμβούλια στα πανεπιστήμια δεν είναι καινούργια, την προχωρήσαμε όμως λίγο παρά πέρα. Δηλαδή λέμε ότι τα συμβούλια πρέπει να επιλέγουν τον πρύτανη με μια ειδική διαδικασία, γιατί αυτό που είχε συμβεί όταν εφαρμόστηκαν ήτανε ότι δημιουργούνταν συγκρούσεις, κάποιοι από τους πρυτάνεις τα έβλεπαν ανταγωνιστικά και πρωταγωνίστησαν στην κατάργησή τους.

Ουσιαστικά το πρόβλημα με τη λειτουργία των πανεπιστήμιων είναι ότι δημιουργούνται πελατειακές σχέσεις. Για να εκλεγεί ένας πρύτανης πρέπει να ικανοποιήσει διάφορες ομάδες συμφερόντων, με αποτέλεσμα να μην έχει αρκετά εργαλεία ώστε να πάρει πρωτοβουλίες, αφενός λόγω της μη αυτονομίας των πανεπιστημίων, αφετέρου επειδή δεν θέλει να συγκρουστεί με τους ανθρώπους που τον εξέλεξαν, κάτι που συμβάλλει σε μια παθογένεια που κρατάει τα πανεπιστήμια σε στασιμότητα. Οπότε μία από τις προτάσεις μας είναι να υπάρχει ένα συμβούλιο από καταξιωμένους ανθρώπους, που οι ίδιοι μέσα από αδιάβλητες διαδικασίες να επιλέγουν έναν πρύτανη, ο οποίος θα μπορεί να λειτουργήσει ως ένας, ας πούμε, εκτελεστικός πρόεδρος ο οποίος θα έχει την ελευθερία να πάει το ίδρυμα που πρυτανεύει δέκα βήματα πιο μπροστά. 

Επίσης, προτείνετε και κάποιες αλλαγές στα αντικείμενα σπουδών, ώστε να μπορούν να ανταποκρίνονται οι φοιτητές στα νέα δεδομένα της γνώσης και της επαγγελματικής ευελιξίας.

Ναι, είναι σημαντικό να υπάρχει μεγαλύτερη ευελιξία στο τι αντιλαμβανόμαστε ως αντικείμενο σπουδών. Για παράδειγμα, μία από τις προτάσεις που κάνουμε είναι να μη συνδέονται τα πτυχία με τα επαγγελματικά δικαιώματα, γιατί και αυτό είναι απομεινάρι μιας εποχής που τελειώνει. Το πτυχίο οφείλει να είναι ευρύτερο από το επαγγελματικό δικαίωμα, με την έννοια ότι το πανεπιστήμιο πρέπει να προσφέρει μια ευρεία μόρφωση που να δίνει στους φοιτητές δεξιότητες τις οποίες να μπορούν μετά να αναπροσαρμόζουν ανάλογα με το πώς αλλάζει η αγορά εργασίας, αλλά και τα ίδια τα επαγγέλματα.

Η πραγματικότητα λέει ότι συνεχώς γίνονται αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν η οικονομία και η κοινωνία, άρα απαιτούνται συνεχώς νέες δεξιότητες. Κι αν οι άνθρωποι δεν εκπαιδεύονται σε αυτή τη δυνατότητα προσαρμογής το τρένο θα χαθεί, δηλαδή θα πρέπει πάλι να μοιράζουμε τα κομμάτια μιας πίτας που όλο θα μικραίνει. Χωρίς τις νέες δεξιότητες δεν θα μπορούμε να παράγουμε τον πλούτο που θα απαιτούμε να καταναλώνουμε.

Το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι ο φυσικός χώρος των φοιτητών, το σπίτι τους, και όχι απλώς ένα μέρος που θα πηγαίνουν για να περάσουν κάποιες ώρες κάνοντας τα μάθηματά τους.

Μας λέτε πως για να μπορέσουμε να συνδεθούμε με τη νέα εποχή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, είναι πολύ ουσιαστικό να εκπαιδευόμαστε στο να μαθαίνουμε συνεχώς…

Τα πανεπιστήμια δεν σου δίνουν μόνο συγκεκριμένες γνώσεις και δεξιότητες, αλλά και ένα ευρύτερο πνεύμα το οποίο περιλαμβάνει ακριβώς τη δυνατότητα να μαθαίνεις, και αυτή είναι η πιο σημαντική δεξιότητα που μπορεί να σου δώσει ένα πανεπιστήμιο. Όπως και τη δυνατότητα να συνεργάζεσαι με άλλους διεπιστημονικά, να μπορείς να σκέφτεσαι κριτικά, να μπορείς να εκφράζεσαι, όλα αυτά πρέπει να καλλιεργούνται στο πανεπιστήμιο ώστε να δημιουργείται αυτή η παρακαταθήκη που χρειάζονται οι άνθρωποι για να μπορούν να προχωρήσουν στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία και στη ζωή τους. Και αυτά δεν δίνεται μόνο μέσω των μαθημάτων, αλλά αφορούν σε μια συνολική εμπειρία.

Εγώ λέω πάντα στους φοιτητές μου ότι ένα πανεπιστήμιο είναι καλό όχι μόνο γιατί έχει καλούς καθηγητές, αλλά και γιατί έχει καλούς φοιτητές. Οι φοιτητές μαθαίνουν πολύ περισσότερα από τους συμφοιτητές τους, κι αυτό σημαίνει ότι ένα καλό πανεπιστήμιο δημιουργεί τις συνθήκες ώστε να υπάρχει ουσιαστική αλληλεπίδραση ανάμεσα στους φοιτητές. Είναι σημαντικό δηλαδή να ακολουθεί μια συζήτηση και εκτός τάξης και μαθημάτων, να μπορεί να συμβαίνει μια αλληλεπίδραση που θα δημιουργεί συνεργασίες και θα οδηγεί σε δραστηριότητες άλλου είδους. Γιατί αυτό είναι τα πανεπιστήμια, θερμοκοιτίδες δραστηριοτήτων που ουσιαστικά δομούνται γύρω από τις γνώσεις. Αυτό σημαίνει ένα πανεπιστήμιο που θα είναι ο φυσικός χώρος των φοιτητών, το σπίτι τους, και όχι απλώς ένα μέρος που θα πηγαίνουν για να περάσουν κάποιες ώρες κάνοντας τα μάθηματά τους.

Αυτό δεν υπάρχει στην Ελλάδα, δυστυχώς.

Δεν υπάρχει, όχι, και νομίζω πως ένα από τα πράγματα που χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία στο κείμενό μας, είναι ότι συζητάμε για την κουλτούρα του πανεπιστημίου, κάτι που συνήθως δεν περιλαμβάνεται σε τέτοιου είδους προτάσεις. Η κουλτούρα δεν είναι κάτι εύκολα μετρήσιμο, ούτε κάτι που φτιάχνεται την επόμενη μέρα με μεταρρυθμίσεις και αλλαγές, είναι όμως κάτι που μπορείς να χτίσεις μεσοπρόθεσμα, και είναι απίστευτα σημαντικό.

Και πώς τη φτιάχνεις αυτή την κουλτούρα;

Θα έλεγα σταδιακά, εφαρμόζοντας πολλές από τις αλλαγές που περιγράφουμε, όταν θα έχεις για παράδειγμα ένα σύστημα που θα φέρνει καθηγητές όχι με πελατειακές σχέσεις αλλά με αξιοκρατικό τρόπο, δηλαδή πραγματικά καλούς, ή μια διοίκηση που θα λειτουργεί με τρόπο που να εμπνέει, γιατί το πανεπιστήμιο είναι μια κοινότητα, τα πράγματα δεν μπορεί να γίνονται μόνο διεκπεραιωτικά. Άρα οι προτάσεις που κάνουμε έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν μια δυναμική που να σχηματίσει μια διαφορετική κουλτούρα η οποία θα αντιστοιχεί στην εμπειρία που έχουμε πολλοί από τα πανεπιστήμια του εξωτερικού.

Πάρα πολλοί καθηγητές που έχουν σπουδάσει ή έχουν διδάξει στο εξωτερικό έρχονται στην Ελλάδα με αυτές τις παραστάσεις, και συναντούν ένα σύστημα που είναι φτιαγμένο ώστε να μην μπορούν να κάνουν τίποτα από αυτά, ακόμα κι αν έχουν όρεξη και διάθεση. Και εδώ επιστρέφουμε σε αυτό που είπαμε στην αρχή, ότι από ένα σημείο και μετά τους δημιουργείται η αίσθηση ότι δεν αξίζει καν να προσπαθούν. Αυτό ακριβώς είναι που πρέπει να αλλάξει.

Το τρίπτυχο «Αποτελεσματικότητα – Αυτονομία – Λογοδοσία», που αποτελεί τον πυρήνα του προτεινόμενου Σχεδίου Δράσης, θα συζητηθεί σε τρία πάνελ ομιλητών κατά την παρουσίασή του στις 22 Νοεμβρίου, από τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και κορυφαίους ακαδημαϊκούς. Μετά την παρουσίαση του Σχεδίου Δράσης, η Επιστημονική Επιτροπή θα δέχεται σχόλια και ερωτήσεις στο mail: University2030@bodossaki.gr ως τις 22 Δεκεμβρίου, με στόχο να ληφθούν υπόψιν στην τελική διαμόρφωση του Σχεδίου Δράσης και των σχετικών κειμένων.

Το Σχέδιο Δράσης είναι διαθέσιμο εδώ