Μία παρέα από κυρίες κι έναν κύριο κεντούν τον ελληνικό πολιτισμό

Τα τελευταία χρόνια το κέντημα έχει επανέλθει δυναμικά στις καλλιτεχνικές συνήθειες πολλών, όπως και το πλέξιμο και άλλες εκδοχές χειροποίητων έργων. Πέρα όμως από τη χαλαρωτική προσήλωση που προσφέρει το κέντημα σαν φαινόμενο του cocooning και, τελευταία, του lockdown, υπάρχουν και εκείνοι που βρίσκουν σε αυτό μία ασχολία με νόημα που απαιτεί τέχνη, αφοσίωση και στόχο. 

Ανακαλύψαμε τη Συντροφιά του Συλλογικού Κεντήματος, μία online κοινότητα που αποτελείται από κυρίες που, καθισμένες στην αγαπημένη τους πολυθρόνα, κοντά σε φως, με τα υλικά τους γύρω τους τακτοποιημένα, φακό, ψαλίδι, υφάσματα, κλωστές σε όλους τους τόνους, δημιουργούν έργα με σταυροβελονιά αποκλειστικά, και με θέματα από όλο το φάσμα του ελληνικού πολιτισμού. Εικόνες αξιοθαύμαστης ακρίβειας που κεντιούνται καρέ-καρέ, σαν pixels, και αποδίδουν εικόνες, φωτογραφίες, πορτρέτα, ακόμα και πεντάγραμμο με νότες.

Η γυναίκα που εμπνεύστηκε αυτή τη Συντροφιά του Συλλογικού Κεντήματος και διαχειρίζεται τα έργα ελπίζοντας ότι θα ενδιαφερθεί κάποιος πολιτιστικός φορέας να τα αξιοποιήσει, είναι η κυρία Κλαυδία Μάμαλη, μία ευγενική και δραστήρια παρουσία που μας ξενάγησε στον κόσμο της σταυροβελονιάς.

Η πρόσκληση της Συντροφιάς

«Η Συντροφιά του Συλλογικού Κεντήματος σας περιμένει!  Ο Ελληνικός Πολιτισμός, μία έννοια μεγαλειώδης και υπέροχη, θα ζωντανέψει με βελόνα και κλωστή από τα χέρια μας, τη φαντασία μας, το μεράκι μας! Σε εταμίν άιντα εκρού θα κεντήσουμε με σταυροβελονιά, όποιο θέμα επιλέξουμε, συναφές με τις 3 χρονικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας: Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Νεότεροι χρόνοι. Κάθε μία από εμάς καλείται να κεντήσει ένα ή περισσότερα κομμάτια. Το κάθε κομμάτι θα πρέπει να περιλαμβάνει μοτίβο, ή παράσταση (ρητό, στίχους, απόσπασμα κειμένου, μαντινάδα, παροιμία κ.λπ.) και το σύνολο θα πρέπει να περικλείεται από μπορντούρα. Μη διστάσετε να δηλώσετε την προτίμησή σας σχετικά με το έργο που θέλετε να αναλάβετε. (…) Το έργο μας, πρωτότυπο και μοναδικό, όταν ολοκληρωθεί, έχουμε την πρόθεση να το δωρίσουμε σε πολιτιστικό φορέα ο οποίος θα αναλάβει την υποχρέωση να το εκθέσει και να το διαφυλάξει. Ευχαριστούμε πολύ για τη συμβολή σας… Όλες μαζί θα καταφέρουμε αυτό το μεγάλο έργο  και θα αφήσουμε το αποτύπωμά μας στις επόμενες γενιές!»

Η ιστορία της Συντροφιάς του Συλλογικού Κεντήματος

Η κυρία Μάμαλη, από μικρή ηλικία αφοσιωμένη στην τέχνη του χειροποίητου, όταν γνώρισε τη σταυροβελονιά ανακάλυψε έναν κόσμο έκφρασης και δημιουργίας που τη γοήτευσε. Με επισκέψεις σε μουσεία, συμμετοχή σε σεμινάρια και βιβλία και επαγγελματικά ταξίδια στο εξωτερικό γνώρισε τα Κεντημένα Δειγματολόγια (οδηγοί συμβόλων και γραμμάτων κεντημένων με σταυροβελονιά, που συχνά είναι σπανιότατα δείγματα) που έγιναν το πάθος της και άρχισε να τα μελετάει συστηματικά, μαζί με τη λαογραφία και τα παραδοσιακά κεντήματα του τόπου μας. 

«Στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης που πήγα είδα μόνο τρία τέτοια δείγματα» λέει. «Με την αναζήτησή μου ανακάλυψα ότι πάρα πολλοί άνθρωποι που βρήκαν τέτοια πράγματα σε οικογενειακά μπαούλα δεν ήξεραν καν τι είναι, κάποιοι τα έκαναν ξεσκονόπανα, άλλοι τα πέταξαν… Εμένα αυτό το πράγμα με μάγεψε. Από μία φίλη της μαμάς μου, βρήκα ένα παλιό κέντημα του 1895 που είναι μία κατάθεση ψυχής. Το “έγραψε” μία νησιώτισσα και κέντησε επάνω φράσεις, αρκετές ανορθόγραφες μάλιστα, για τον αγαπημένο της».

Η πληροφόρησή της μέσω γαλλικών κυρίως περιοδικών ότι στη Γαλλία σε κάθε μικρό χωριό γίνονται φεστιβάλ, διαγωνισμοί, σεμινάρια και παρουσιάσεις συλλογικών κεντημάτων, την παρακίνησε να φανταστεί μία ανάλογη δραστηριότητα και στην Ελλάδα και μάλιστα με θέμα τον Ελληνικό πολιτισμό. Όπως λέει, «σε αυτή την ιστορία είχαμε τεράστια βοήθεια από τη φίλη μου, τη λαογράφο μας την κυρία Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, ήταν εκείνη που με ενθάρρυνε». Ο πυρήνας είχε δημιουργηθεί από 3-4 στενές φίλες, «αλλά για την υλοποίηση της ιδέας  χρειάζονται πολύ περισσότερα άτομα και εδώ οι κόρες μου έδωσαν την λύση. Το διαδίκτυο!  Έτσι με μύησαν, παρά τους δισταγμούς μου, στο Facebook. Η αθρόα συμμετοχή ήταν μία ευχάριστη έκπληξη. Στο στάδιο αυτό συμβουλευτήκαμε φίλες φιλολόγους, βυζαντινολόγους, λαογράφους που μας πρόσφεραν πολύτιμες πληροφορίες. Ακόμα και την ιστορία του ελληνικού παραδοσιακού κεντήματος την εντάξαμε στο λαογραφικό κομμάτι των έργων μας. Βρήκα φίλη ας πούμε, από τα Μεσόγεια, που έχει κεντήσει την αρβανίτικη βελονιά που την ξέρει».

Η επίπονη προσπάθεια τώρα, είχε να κάνει όχι μόνο με την αναζήτηση των εικόνων αλλά και το πώς θα μετατρέπονταν η κάθε εικόνα σε κάναβο, ώστε να κεντηθεί με σταυροβελονιά. Και πάλι μόνες τους, οι κυρίες της Συντροφιάς, βρήκαν μικρά, δωρεάν προγράμματα στο διαδίκτυο για την επεξεργασία των εικόνων τους. 

«Αρχίζει λοιπόν η ομάδα, εγώ και οι φίλες, να επιλέγουμε θέματα και να τα ανεβάζουμε στη σελίδα μας μαζί με πληροφορίες για αυτά – χρονολογίες, ιστορικά στοιχεία κ.λπ. Και γράφαμε ποια φίλη θα ήθελε να το αναλάβει αυτό; Και από κάτω δήλωναν συμμετοχές. Το έπαιρνε η πρώτη που το δήλωνε. Είχαμε ορίσει συγκεκριμένο ύφασμα αν και είναι λίγο σχετικό αυτό γιατί η κάθε μια το προμηθεύεται μόνη της. Υπάρχουν ειδικά υφάσματα για σταυροβελονιά που η ύφανσή τους είναι ισομερής, το στημόνι με το υφάδι, και κάνει ίσα τετραγωνάκια. Η καλύτερη απόδοση λοιπόν της εικόνας επάνω στο ύφασμα, αν και μπορεί να γίνει με τύπωμα, εμείς την κάνουμε με μέτρημα που είναι πολύ πιο δύσκολο. Γίνεται το ύφασμα κάναβος, όπως στη ζωγραφική κι έτσι έχουμε μεγάλη απόδοση στη λεπτομέρεια. Το ύφασμα και τα υλικά η κάθε μία τα αναλαμβάνουμε μόνες μας. Μάλιστα, η κάθε κεντήστρα κεντάει επάνω στο έργο και το όνομά της και στέλνει μαζί και ένα σημείωμα με το βιογραφικό της, τα συναισθήματά της. Έχουν δείξει μία πολύ συγκινητική συμπεριφορά σε αυτό».

Τα μέλη της Συντροφιάς του Συλλογικού Κεντήματος

«Έτσι φθάσαμε μετά από 3 σχεδόν χρόνια να έχουν κεντηθεί από 200 κεντήστρες από όλη την Ελλάδα, αλλά και από το εξωτερικό περίπου 350 έργα, πρωτότυπα και μοναδικά πολλά μάλιστα έχουν και ιδιαίτερη αναφορά στο 1821. Κεντήθηκαν, Βασιλείς, βυζαντινοί αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες, ήρωες, λογοτέχνες, ηθοποιοί, εθνικοί ευεργέτες, επιστήμονες, καλλιτέχνες, ιστορικά και μυθικά πρόσωπα, φιλόσοφοι, κείμενα, τα Δελφικά παραγγέλματα, παροιμίες, ακόμη και η αυθεντική παρτιτούρα του τραγουδιού “Τα παιδιά του Πειραιά” του Μ. Χατζηδάκι». Η Συντροφιά έχει κάνει, μάλιστα, και live συναντήσεις, προ κορωνοϊού. «Ανάμεσά μας» λέει η κυρία Μάμαλη, «είναι και η φίλη και γειτόνισσά μου, η ιστορικός κυρία Μαρία Ευθυμίου. Η κυρία Ευθυμίου είχε μία εικόνα στο γραφείο της, το παιδάκι επάνω στο βαρκάκι με την ελληνική σημαία που ήταν τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων. Μου λέει, “εγώ θέλω να κάνω αυτό”. Αν και ήταν μία σκοτεινή και θολή φωτογραφία το προσπαθήσαμε με τα μέσα που είχαμε και τελικά το έκανε. Στα μέλη μας έχουμε φιλολόγους, συνταξιούχους, επιχειρηματίες, γυναίκες που έχουν καταστήματα με είδη κεντήματος, έχουμε φοιτήτρια, οδοντίατρο, έχουμε ακόμα και κυρία που κέντησε για πρώτη φορά στη ζωή της. Τώρα τελευταία έχει εμφανιστεί και ένας κύριος που θέλει να κάνει κάτι πολύ ιδιαίτερο, κάτι από την πατρίδα του, ένα χωριό της Κρήτης όπου έγινε κάποια μάχη εκεί, αλλά δεν έχουμε μπορέσει να βρούμε κάτι σχετικό». 

Τα παλιά δειγματολόγια και η σταυροβελονιά

Η κυρία Κλαυδία μας διηγήθηκε σαν παραμύθι την ιστορία αυτών των κεντημάτων που τη γοήτευσαν... Αυτά τα ιδιαίτερα εργόχειρα εμφανίζονται αρχικά στη Γαλλία περί τον 11ο αιώνα, κεντημένα με σταυροβελονιά επάνω σε ένα μακρόστενο κομμάτι λινού υφάσματος, με λινές, μάλλινες, ή μεταξωτές κλωστές, βαμμένες με φυτικές βαφές, γι΄αυτό και τα χρώματά τους είναι πολύ αχνά. Ονομάζονται marquoirs/σημειωματάρια στη Γαλλία, ενώ στις αγγλοσαξωνικές χώρες ονομάζονται samplers / δειγματολόγια και αποτελούσαν τον κυριότερο τρόπο εκπαίδευσης των κοριτσιών, στο σπίτι ή σε μοναστήρια, όπου διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση μέσω της διδασκαλίας του μετρητού κεντήματος, που συμπεριλαμβάνει την εκμάθηση του αλφάβητου, μέτρημα, συνδυασμό χρωμάτων, δημιουργία μοτίβων κ.λπ. 

Οι εκπαιδευόμενες ήτανε κορίτσια ηλικίας 5-12 ετών, κόρες ευγενών ή πλουσίων αστών και εμπόρων, γιατί ήτανε οι μόνες που είχανε ευχέρεια χρόνου και τη δυνατότητα αγοράς των πανάκριβων υλικών όπως το λινό ύφασμα και οι κλωστές, εξ άλλου τα ρούχα των απλών πολιτών και χωρικών ήτανε απλά και αυστηρά, δεν είχανε στολίδια, τα κεντήματα και οι δαντέλες, ήτανε καθαρά προνόμιο της αριστοκρατίας  και χρησιμοποιούντο κατά κόρον από την εκκλησία. Τα παραδοσιακά σχέδια περνούσαν από γενιά σε γενιά, από μητέρα σε κόρη ενώ τα πρώτα βιβλία σχεδίων χρονολογούνται από το 1523 και το 1597.

Τα δειγματολόγια περιελάμβαναν ένα ή περισσότερα Αλφάβητα, τα οποία χρησίμευαν κυρίως για το μαρκάρισμα των ασπρορούχων της προίκας κάθε κοπέλας, για πρακτικούς λόγους (τα ασπρόρουχα, σεντόνια, τραπεζομάντιλα κλπ πλένονταν δύο φορές το χρόνο σε κοινές πλύσεις και το μαρκάρισμα βοηθούσε στο ξεχώρισμά τους) ενώ πολλές φορές περιελάμβαναν ρητά, στίχους, προσευχές και αφιερώσεις. Στο δειγματολόγιο υπάρχει συνήθως το όνομα και το επίθετο της κεντήστρας, η ημερομηνία της γέννησής της, το σχολείο της ή η περιοχή της διαμονής της και η χρονολογία που πραγματοποιήθηκε το εργόχειρο και πιο σπάνια, άλλες σημαντικές ημερομηνίες, όπως γέννησης, γάμου κλπ.

Τα νεαρά κορίτσια μάθαιναν τις διάφορες βελονιές (γαζί, πισωβελονιά, πλακέ, ροκοκό) και κυρίως τη σταυροβελονιά που αποτελεί τη βασική βελονιά των δειγματολογίων, αν και είναι ανατολικής προέλευσης (μάλλον από την Κίνα) χρησιμοποιώντας ένα μικρό ορθογώνιο κομμάτι λινού υφάσματος 20 x 30cm περίπου, όπου απεικόνιζαν διάφορα μοτίβα, γιρλάντες, θρησκευτικά θέματα (σταυρό, εστεμμένη καρδιά, τον αμνό του θεού, τον Αδάμ και την Εύα, το δένδρο της ζωής) κλπ ενώ αργότερα προστέθηκαν πιο σύνθετα διακοσμητικά μοτίβα (πουλιά, άνθη, καρποί, στεφάνια, πλαισιωμένα από γιρλάντες λουλουδιών, μαιάνδρους και άλλα γεωμετρικά περιγράμματα) εμπλουτισμένα με σύμβολα φιλίας, προστασίας, εξουσίας, γονιμότητας, ευημερίας, αφθονίας κ.ά. Τον 17ο αιώνα, η χρήση βιομηχανοποιημένων χημικών βαφών, έφερε την « έκρηξη» του κόκκινου χρώματος το οποίο αντιπροσωπεύει το χρώμα της ζωής, είναι ζωηρό, σταθερό και ανθεκτικό στις πλύσεις γι΄ αυτό και από την εποχή αυτή εμφανίζονται πολλά μονόχρωμα δείγματα σε ζωηρό κόκκινο χρώμα (DMC 321).

Περισσότερα εδώ.