Γιατί αγαπάμε και πιστοποιούμε τα αρχαία ελληνικά;

Κάτι πολύ σημαντικό για τον ελληνικό πολιτισμό εξαγγέλθηκε τις τελευταίες μέρες στη χώρα μας: η για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο πιστοποίηση της γνώσης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας από τον παγκόσμιου κύρους φορέα PeopleCert/LanguageCert.

Η προσοχή και το σημαντικό ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας για την αρχαία ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία έχει αδιαμφισβήτητα καταδειχθεί με τη διδασκαλία και την έρευνα της αρχαίας ελληνικής σκέψης, της γλώσσας και των αξιών που αυτή αποτυπώνει. Η επιχειρούμενη πιστοποίηση θα προσδώσει και την επίσημη διαπίστευση για τη γνώση του αρχαίου ελληνικού λόγου και την πολύπλευρη καλλιέργεια που αυτή προσφέρει στον σύγχρονο πολίτη.

Γιατί να αγαπάμε την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία; Γιατί να μαθαίνουμε και να πιστοποιούμε τα Αρχαία Ελληνικά; Τι χρησιμεύουν στους νέους ανθρώπους; Τέλος, γιατί άραγε να διδάσκονται στο εξωτερικό και οι ξένοι να μιλούν με ενθουσιασμό γι’ αυτά;

Η μεγάλη ελληνίστρια Jacqueline de Romilly στο περισπούδαστο έργο της «Pour l’ amour du grec» είχε με ευκρίνεια και ζωντάνια διατυπώσει τους λόγους για τους οποίους αγαπούσε και καλλιεργούσε σε όλη της τη ζωή τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Κάποιες απαντήσεις θα μπορούσα να δώσω και εγώ μετά από μια μακρόχρονη ενασχόληση με τη διδασκαλία και την έρευνα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας.

Ο ορθολογισμός και η αισθητική είναι τα δύο κεντρικά ποιοτικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού λόγου. Η πολυδύναμη γλώσσα μας έπλασε δύο εξαιρετικά εύστοχους όρους για την απόδοση των θεμελιωδών αυτών αρετών της Αρχαίας Ελληνικής: τους όρους ορθοέπεια και καλλιέπεια, δηλαδή την ορθότητα και ομορφιά στη χρήση του γραπτού και προφορικού λόγου.

Η γνώση των αρχαίων ελληνικών επιτυγχάνει την ορθοέπεια με τη σαφήνεια και την ακρίβεια στη διατύπωση της σκέψης και των διανοημάτων καθώς και την αποφυγή της εκφραστικής δυσκαμψίας. Η κατανόηση της ετυμολογίας πολλών λέξεων της Νέας Ελληνικής, αφετηρία των οποίων είναι η Αρχαία, είναι μία επίσης θετική απόρροια της γνώσης των αρχαίων ελληνικών. Μπορεί σήμερα να μην χρησιμοποιείται πάντα η αυτούσια αρχαία ελληνική λέξη, αλλά ευρύτατα χρησιμοποιούνται παράγωγά της. Για παράδειγμα, από το άκος (θεραπεία) λέμε πανάκεια, από το αυδή (φωνή) άναυδος, από το πέδον (έδαφος) γήπεδο, από το φημί (λέγω) υστεροφημία, από το όλλυμαι (καταστρέφομαι) όλεθρος και πανωλεθρία. Και πολλά άλλα.

Ειδικές μελέτες έχουν καταδείξει ότι η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, που βρίσκεται στον αντίποδα της στείρας αποστήθισης και συχνά μαστίζει την εκπαιδευτική διαδικασία, προωθείται ουσιαστικά με την προσπάθεια να κατανοηθεί η άψογη δομή του αρχαίου ελληνικού λόγου. Τίθενται έτσι σε εγρήγορση οι διανοητικές δεξιότητες, με αποτέλεσμα μία πνευματική άσκηση ανάλογης προσφοράς με την επίλυση ενός μαθηματικού προβλήματος.

Η αισθητική του λόγου ενισχύεται καθοριστικά με τη γνώση των Αρχαίων Ελληνικών. Το λεξιλόγιο εμπλουτίζεται με λέξεις που αποδίδουν με νοηματική πληρότητα και ομορφιά την ανθρώπινη σκέψη. «Ο κόσμος μου, η γλώσσα μου», έχει τονίσει ο Wittgenstein. Παραμερίζεται έτσι ο εκφραστικός μαρασμός και η γλωσσική ένδεια που αποτυπώνεται στη χρήση περιορισμένου αριθμού κοινότοπων και άψυχων λέξεων στον προφορικό και στον γραπτό λόγο.

Κοντολογίς, εμπλουτισμός λεξιλογίου, σαφήνεια στην έκφραση, κατανόηση ετυμολογίας και καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι τα αναμφισβήτητα πνευματικά δώρα που προσλαμβάνει όποιος μυείται στους ανεξάντλητους θησαυρούς της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας.

Γιατί όμως οι ξένοι αγαπούν και διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά; Ποια η σχέση της Αρχαίας Ελληνικής με τις ευρωπαϊκές γλώσσες; Γιατί έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν πολλά Κλασσικά Λύκεια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση των ευρωπαϊκών χωρών και πολλές έδρες Αρχαίων Ελληνικών σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, από τις Η.Π.Α. και την Αυστραλία έως τη μακρινή Κίνα;

Είναι πανθομολογούμενο ότι πλήθος ελληνικών λέξεων έχουν ενσωματωθεί, σε απλή ή σύνθετη μορφή, στις ευρύτατα ομιλούμενες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η επιστημονική ορολογία βασίζεται στον γλωσσικό πλούτο των Αρχαίων Ελληνικών και των Λατινικών. Οι ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν εμπλουτισθεί από την αρχαία ελληνική σκέψη με μεγάλης εμβέλειας αφηρημένες έννοιες που αναβαθμίζουν νοηματικά μία γλώσσα. Για παράδειγμα επιβιώνουν στις ευρύτατα ομιλούμενες γλώσσες όροι όπως: ανάλυσις, σύνθεσις, κρίσις, συλλογισμός, θεωρία, σύμβολο, σύστημα, φαινόμενο, θέατρο, δημοκρατία, τυραννία, δεσποτισμός και πλήθος άλλες. Γι’ αυτό, η Αρχαία Ελληνική είναι οικουμενική, δεν είναι νεκρή γλώσσα, είναι ζωντανή, ενσωματωμένη στις σύγχρονες γλώσσες, τις οποίες εύστοχα ο μέγας γλωσσολόγος F.R. Adrados αποκάλεσε «κρυπτοελληνικές».

Κορύφωση της πνευματικής και πολιτισμικής προσφοράς της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας στον σύγχρονο άνθρωπο αποτελεί η μέσω του αρχαίου ελληνικού λόγου γνωριμία με τις ανεξίτηλες ηθικές, κοινωνικές και πολιτικές ιδέες και αξίες των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Είναι οι αξίες εκείνες που συμβάλλουν στην πολιτισμική ανάπτυξη των κοινωνιών και στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας των ατόμων, που κάνουν τον άνθρωπο καλύτερο. Ελευθερία, ανθρώπινα δικαιώματα, παρρησία, ισονομία, κοινωνική δικαιοσύνη, σωφροσύνη, σεβασμός των κανόνων δικαίου και των δημοκρατικών θεσμών αναδεικνύονται από τα διαχρονικής εμβέλειας κείμενα των αρχαίων Ελλήνων στοχαστών.

Η ειλικρινής ενστέρνιση των οικουμενικών αυτών αξιών αποτελεί ζητούμενο για τον σύγχρονο κόσμο, γιατί δημιουργεί δεσμούς φιλίας, κατανόησης και αλληλεγγύης μεταξύ των λαών, μακριά από δογματισμούς και ανούσιους αποκλεισμούς. Αυτοί οι δεσμοί σφυρηλατούνται ουσιαστικά σήμερα με την προσπάθεια που πραγματοποιείται στη χώρα μας για την πιστοποίηση των Αρχαίων Ελληνικών σε διεθνές επίπεδο.

Η βούληση για την ένταξη της Αρχαίας Ελληνικής και της Λατινικής γλώσσας στην Άυλη Πολιτισμική Κληρονομιά της UNESCO, που έχει ήδη εκδηλωθεί από ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία –ελπίζεται να ακολουθήσει και η χώρα μας–, είναι μία ακόμη απόδειξη ότι ευρύτατα αναγνωρίζεται η μεγάλη προσφορά των κλασσικών γλωσσών στον παγκόσμιο πολιτισμό. 

Πρόσφατη πανελλαδική έρευνα έδειξε τη βούληση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ερωτηθέντων για τη σωστή διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στην εκπαίδευση, η οποία, όπως τονίσθηκε, ατυχώς δεν έχει μέχρι σήμερα επιτευχθεί. Ίσως η καθιέρωση της ευρείας πιστοποίησης της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας ανά τον κόσμο προσφέρει ένα ουσιαστικό ερέθισμα για την αναβάθμιση της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και στο δικό μας εκπαιδευτικό σύστημα. Η συγκυρία είναι θετική εν όψει της επιχειρούμενης σήμερα αναμορφώσεως των αναλυτικών προγραμμάτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.            

Η έρευνα απέδειξε ότι οι Έλληνες αγαπούν την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, αλλά θέλουν να την προσεγγίζουν και να την κατανοούν με τρόπο εύληπτο και ελκυστικό. Η εμπειρία όμως έχει σαφώς δείξει ότι η επίτευξη του στόχου αυτού προϋποθέτει ορισμένες ουσιαστικές αλλαγές στην προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού λόγου.

Η διδακτικότητα των σχολικών εγχειριδίων για τη γλώσσα, κατά πόσον δηλαδή είναι εύληπτα στην προσέγγιση των συντακτικών και γραμματικών φαινομένων και ταυτοχρόνως ενδιαφέροντα για τους μαθητές από πλευράς τρόπου γραφής δίνοντας έμφαση στις ομοιότητες και στη συνέχεια της Αρχαίας με τη Νέα Ελληνική, πρέπει να αποτελέσει το πρωταρχικό κριτήριο επιλογής τους και σήμερα κατά τη συγγραφή των νέων σχολικών βιβλίων. Η γνωριμία με τον πλούτο των ιδεών των αρχαίων ελληνικών κειμένων πρέπει να γίνεται με ορθή επιλογή κειμένων κλιμακούμενης δυσκολίας, που να εγείρουν το ενδιαφέρον των μαθητών. Ευτυχώς, η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία προσφέρει πλήθος τέτοιων ελκυστικών έργων. Η σύγχρονη τεχνολογία με τα πολυμέσα συμβάλλει αποτελεσματικά στον εκσυγχρονισμό των διδακτικών μεθόδων για την προσφορότερη και αρτιότερη εκμάθηση της γλώσσας.

Στο πλαίσιο αυτό, η συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών λειτουργών, της καρδιάς του εκπαιδευτικού μας συστήματος, είναι αναγκαία για τη σύγχρονη, ενημερωμένη και αποδοτική διδασκαλία της γλώσσας και της λογοτεχνίας.

Οφείλουμε όσοι εντρυφούμε στα διαχρονικά κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, να πείσουμε με τη διδασκαλία μας τις νεότερες γενιές ότι αξίζει να μελετήσουν, μαζί με τις Θετικές Επιστήμες, τη γλώσσα και τη λογοτεχνία για να αποκτήσουν την καλλιέργεια και την ανθρωπιά που προσφέρει ο αθάνατος λόγος των στοχαστών της ελληνικής αρχαιότητας, των Πατέρων της Εκκλησίας και των βάρδων της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ο λόγος δηλαδή που αποτυπώνεται σε όλες τις περιόδους της διαχρονίας της ελληνικής γλώσσας.

Η επιχειρούμενη πιστοποίηση της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για την ακόμα μεγαλύτερη διάδοση και ενίσχυση του ελληνικού πολιτισμού ανά τον κόσμο, αλλά και την αναβάθμιση της Ανθρωπιστικής Παιδείας στη σύγχρονη ελληνική εκπαίδευση. 

H Γεωργία Ξανθάκη-Καραμάνου είναι Καθηγήτρια Πανεπιστημίων Αθηνών και Πελοποννήσου, Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων