Ντία Αναγνώστου: Οι έμφυλες προκαταλήψεις είναι βαθιά ριζωμένες

Και ενώ η συζήτηση για τη θέση της γυναίκας και τη σχέση των δύο φίλων έχει ανοίξει σε πολλαπλά επίπεδα και στη χώρα μας, σε ένα εντελώς διαφορετικό πεδίο και από άλλη οπτική ένα έλλειμμα εφαρμογής της ισότητας των φύλων εντοπίζεται σε επίπεδο δημόσιων οργανισμών και ιδρυμάτων, αλλά και στον χώρο των πανεπιστημίων και της επιστημονικής έρευνας. Πάνω σε αυτό, η Ντία Αναγνώστου εκπόνησε στο πλαίσιο του έργου Target ως ερευνήτρια, σε συνεργασία με το ΕΛΙΑΜΕΠ, μια σχετική εργασία που αφορά στη διαμόρφωση Σχεδίων Δράσης για την Ισότητα των Φύλων στους χώρους αυτούς.

Τι σημαίνει αυτό θα μας το εξηγήσει. Να πούμε μόνο εισαγωγικά πως το διακύβευμα που συζητάμε εδώ σε σχέση με την ισότητα είναι ότι οι γυναίκες, ενώ ξεκινούν από κοινή αφετηρία με τους άντρες, στην πορεία προχωράνε με βραδύτερους ρυθμούς ή διακόπτουν την ανέλιξή τους στις ανώτερες βαθμίδες στον ακαδημαϊκό χώρο ή σε διευθυντικές θέσεις και διοικητικά συμβούλια ερευνητικών κέντρων της χώρας και οργανισμών. Και ότι ενώ η δημόσια συζήτηση για το θέμα είναι πλούσια, λείπουν τελικά τα παραδείγματα έμπρακτης και συστηματικής εφαρμογής της ισότητας των φύλων.

Γιατί συμβαίνει αυτό, πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί και τι θα σήμαινε εντέλει μια αλλαγή για την ίδια τη λειτουργία των οργανισμών αλλά και την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης που παράγεται και διαχέεται στην κοινωνία;

Κατ’ αρχάς θα μας συστήσετε το ΕΛΙΑΜΕΠ; Και πώς εμπλέκεται η δική σας εργασία αναφορικά με την Ισότητα των Φύλων;
Tο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) είναι ένα ανεξάρτητο, μη κερδοσκοπικό ίδρυμα που λειτουργεί ως δεξαμενή σκέψης και προτάσεων πολιτικής (policy think tank). Παράλληλα είναι και ένας οργανισμός που εκπονεί πρωτογενή έρευνα σε ένα ευρύ πεδίο θεματικών – εξωτερική πολιτική και ασφάλεια, ευρωπαϊκοί θεσμοί, οικονομία και πολιτικές, ανθρώπινα δικαιώματα, μετανάστευση, Νοτιοανατολική Ευρώπη, και βιώσιμη ανάπτυξη μεταξύ άλλων. Η συστηματική ενασχόληση του ΕΛΙΑΜΕΠ, με το οποίο συνεργάζομαι ως Ερευνήτρια από το 2005, με τα θέματα αυτά ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια με την υλοποίηση του έργου TARGET («Εφαρμόζοντας μια αναστοχαστική προσέγγιση για την ισότητα των φύλων στην έρευνα και στην καινoτομία»). Σκοπός του έργου, το οποίο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Ορίζοντας 2020 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, είναι να ενισχύσει την ικανότητα ιδρυμάτων έρευνας και ανώτατης εκπαίδευσης να καταρτίσουν Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων.

Στο πλαίσιο του έργου TARGET, λοιπόν, διαμορφώσαμε ένα Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων για το ίδιο το ΕΛΙΑΜΕΠ. Προχωρήσαμε σε αλλαγές στον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας, καθώς και στις διαδικασίες προκηρύξεων, προσλήψεων, και αξιολόγησης. Χρησιμοποιούμε μία γλώσσα ουδέτερη ως προς το φύλο στα εσωτερικά έγγραφα και στην εξωτερική επικοινωνία του ιδρύματος. Ξεκινήσαμε επίσης να συλλέγουμε στοιχεία, με βάση το φύλο, για το ανθρώπινο δυναμικό, τα προγράμματα που υλοποιούμε και τις δραστηριότητες που διοργανώνουμε, ώστε να παρακολουθούμε τη μεταβαλλόμενη κατάσταση ως προς την ισότητα των φύλων εντός του ιδρύματος. Πλέον, λαμβάνουμε συστηματικά υπόψη και τη διάσταση του φύλου σε όλες τις δράσεις και εκδηλώσεις του Ιδρύματος, καθώς και στη σύνθεση των οργάνων διοίκησης. Συνολικά, με την υλοποίηση του Σχεδίου Δράσης, το ΕΛΙΑΜΕΠ αυτοδεσμεύθηκε να παρακολουθεί συστηματικά και να αντιμετωπίζει τις έμφυλες ανισότητες σε όλους τους τομείς της εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας του. Αυτό θεωρώ ότι είναι μια σημαντική τομή σε μία χώρα σαν την Ελλάδα, όπου ενώ η δημόσια συζήτηση για το θέμα είναι πλούσια, λείπουν τα παραδείγματα έμπρακτης και συστηματικής εφαρμογής της ισότητας των φύλων σε επίπεδο δημοσίων οργανισμών και ιδρυμάτων.

Ενώ πολλές γυναίκες ξεκινούν μια επαγγελματική σταδιοδρομία στην ανώτατη εκπαίδευση και την έρευνα, η παρουσία τους, όσο ανεβαίνουμε στις βαθμίδες εξέλιξης, μειώνεται δραματικά

Η Ελλάδα παρουσιάζει μια εικόνα υστέρησης στον τομέα της ισότητας των φύλων στα πανεπιστήμια και στην επιστημονική έρευνα. Πώς αποτυπώνεται αυτό;
Η παρουσία των γυναικών στην ακαδημαϊκή εκπαίδευση και στην επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα έχει αυξηθεί σημαντικά. Πάνω από το 50% των νέων διδακτορικών σε ελληνικά πανεπιστήμια το 2019 απονεμήθηκε σε γυναίκες. Το ποσοστό αυτό είναι ιδιαίτερα υψηλό στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, και χαμηλότερο στη μηχανική και στην τεχνολογία. Ενώ όμως πολλές από αυτές τις γυναίκες ξεκινούν μια επαγγελματική σταδιοδρομία στην ανώτατη εκπαίδευση και την έρευνα, η παρουσία τους, όσο ανεβαίνουμε στις ανώτερες βαθμίδες εξέλιξης, μειώνεται σημαντικά, για να μην πω δραματικά. Η παρουσία των γυναικών είναι επίσης ιδιαίτερα χαμηλή στα όργανα διοίκησης των πανεπιστημίων (πρυτανικές αρχές), όπως και στις διευθυντικές θέσεις και στα διοικητικά συμβούλια των ερευνητικών κέντρων της χώρας μας. Και στους τομείς αυτούς, η επαγγελματική ανέλιξη γυναικών προσκρούει στο γνωστό εμπόδιο της «γυάλινης οροφής» (glass ceiling). Ενώ ξεκινούν από μια κοινή αφετηρία με τους άντρες, κάπου στην πορεία προχωράνε με βραδύτερους ρυθμούς ή δεν εξελίσσονται ή απλώς διακόπτουν.

Η εικόνα αυτή είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο;
Όχι, σε καμία περίπτωση δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Η Ελλάδα όμως βρίσκεται ελαφρώς χαμηλότερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Με βάση τους γενικούς δείκτες, η κατάσταση της ισότητας των φύλων στα πανεπιστήμια και την επιστημονική έρευνα στη χώρα μας είναι αντίστοιχη με αυτή στη Γαλλία, στην Ισπανία, αλλά και στη Γερμανία. Σε άλλες χώρες, ωστόσο, όπως οι Σκανδιναβικές, το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά και η Πορτογαλία, η εικόνα είναι σαφώς καλύτερη.

Υπάρχουν υποσυνείδητες έμφυλες προκαταλήψεις, που όλοι μπορεί να έχουμε και επιδρούν στο πώς μεγαλώνουν κορίτσια και αγόρια, αλλά και στη μόρφωση και την επαγγελματική τους σταδιοδρομία; Γιατί τυπικά οι γυναίκες έχουν κατακτήσει την ισότητα με τους άνδρες, έχουμε τα ίδια δικαιώματα.
Παρά την καθιέρωση της νομικής ισότητας των φύλων, οι παραδοσιακές αντιλήψεις για τη «φύση» και το ρόλο της γυναίκας και οι έμφυλες προκαταλήψεις εξακολουθούν να είναι βαθιά ριζωμένες. Επιβιώνουν παρά τη χειραφέτηση μεγάλου αριθμού εργαζόμενων γυναικών, πολλές από τις οποίες διαπρέπουν σε παραδοσιακά ανδροκρατούμενους επαγγελματικούς χώρους. Πώς εξηγείται ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να θεωρούνται υπεύθυνες και να αναλαμβάνουν σημαντικά μεγαλύτερο βάρος της οικογενειακής φροντίδας; Γιατί χαρακτηριστικά όπως η ευαισθησία και η ενσυναίσθηση που θεωρούνται (συχνά λανθασμένα) γυναικεία, κρίνονται ως ασύμβατα με την ικανότητα ενός ατόμου να διοικήσει αποτελεσματικά; Οι παραδοσιακές αντιλήψεις και τα έμφυλα στερεότυπα εμπεδώνονται και αναπαράγονται, συχνά ασυνείδητα, μέσα από τις δομές και τις πρακτικές της ακαδημαϊκής και επιστημονικής κοινότητας. Έτσι προκύπτουν και οι ανισότητες που σας ανέφερα.

Ένα βασικό εργαλείο για την καταπολέμηση αυτών των ανισοτήτων είναι τα Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων (ΣΔΙΦ). Μπορείτε να μας πείτε τι είναι αυτά; Τι σημαίνει πρακτικά για ένα πανεπιστήμιο η διαμόρφωση ενός ΣΔΙΦ;
Τα Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων (ΣΔΙΦ) είναι ολοκληρωμένες παρεμβάσεις που μπορούν να εκπονήσουν στο εσωτερικό τους τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα. Είναι εργαλεία αυτοδέσμευσης. Δεν είναι διακηρύξεις, αλλά επιχειρησιακά σχέδια. Επιχειρούν να ενσωματώσουν τη διάσταση του φύλου στις δομές, τις πρακτικές και την εσωτερική τους λειτουργία, στη διαχείριση των ανθρώπινων πόρων, στα προγράμματα σπουδών, αλλά και στη συμμετοχή στα όργανα διοίκησης. Με τα Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα προσδιορίζουν στόχους και υλοποιούν στοχευμένες δράσεις. Για παράδειγμα, αυτές μπορεί να αποβλέπουν στο να ενισχύσουν την ευαισθητοποίηση γύρω από τα έμφυλα στερεότυπα και στο να τα εξαλείψουν όταν παρεισφρέουν στις αξιολογικές κρίσεις για την επιστημονική έρευνα. Τα ΑΕΙ και τα ερευνητικά ιδρύματα μπορεί επίσης να προχωρήσουν σε αλλαγές για να αντιμετωπίσουν τα εμπόδια που απορρέουν από την έμφυλη κατανομή της εργασίας και περιορίζουν τις ευκαιρίες των γυναικών για ακαδημαϊκή ανέλιξη.

Η αποτελεσματικότητα των Σχεδίων Δράσης για την Ισότητα θα κριθεί από το κατά πόσο τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα θα τα αξιοποιήσουν ως μια σημαντική ευκαιρία για να προωθήσουμε την ισότητα των φύλων.

Υπάρχει θεσμικό πλαίσιο που να ενθαρρύνει τα πανεπιστήμια και τους οργανισμούς έρευνας να καταρτίσουν Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων;
Η ελληνική νομοθεσία δεν υποχρεώνει ρητά τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα να εκπονήσουν Σχέδια Δράσης. Αυτό όμως επιβάλλεται πλέον από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το νέο χρηματοδοτικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την έρευνα και την καινοτομία (2021-2027) προβλέπει ότι για να λάβει χρηματοδότηση ένας πανεπιστημιακός ή ερευνητικός φορέας, πρέπει να έχει καταρτίσει και να υλοποιεί Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων. Αυτή είναι απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να εγκριθεί η χρηματοδότηση ενός ερευνητικού έργου.

Τον τελευταίο χρόνο τα ελληνικά πανεπιστήμια, σχεδόν στο σύνολό τους, έχουν ξεκινήσει δυναμικά να διαμορφώνουν Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων. Αυτό είναι βασική αρμοδιότητα των Επιτροπών για την Ισότητα των Φύλων που δημιουργήθηκαν τον τελευταίο χρόνο στα ΑΕΙ. Στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, η Επιτροπή Ισότητας των Φύλων, στην οποία έχω την τιμή να συμμετέχω, έχει ξεκινήσει να συλλέγει στοιχεία για να κάνει εκτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης. Αυτό είναι το πρώτο και βασικό στάδιο της διαδικασίας, με βάση το οποίο θα διαμορφώσουμε το Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων στο Πάντειο. Την τεχνογνωσία, τη μεθοδολογία και τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει κάθε ΑΕΙ για να διαμορφώσει ένα επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων τα περιέχει το σχετικό εγχειρίδιο που έχει καταρτίσει το ΕΛΙΑΜΕΠ.

Η αποτελεσματικότητα των Σχεδίων Δράσης για την Ισότητα θα κριθεί από το κατά πόσο τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα θα τα αξιοποιήσουν ως μια σημαντική ευκαιρία για να προωθήσουμε την ισότητα των φύλων. Θα κριθεί επίσης από το κατά πόσο είναι διατεθειμένα να δουλέψουν συστηματικά με το ακαδημαϊκό-ερευνητικό προσωπικό, τη διοίκηση, και τη φοιτητική κοινότητα, για πετύχουν μικρούς και μεγάλους στόχους προς αυτή την κατεύθυνση. Κάθε ΑΕΙ οφείλει να παρακολουθεί και να αξιολογεί την αποτελεσματικότητα του Σχεδίου Δράσης που υλοποιεί.

Προφανώς, χρειάζονται ανθρώπινοι και οικονομικοί πόροι για να υλοποιηθούν αυτά τα επιχειρησιακά σχέδια, τους οποίους τα πανεπιστήμια σε μεγάλο βαθμό δεν διαθέτουν. Επειδή οι ανάγκες είναι πολλές και οι δημόσιοι πόροι πάντοτε περιορισμένοι, τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα μπορούν να αναζητήσουν εναλλακτικούς πόρους ή να διαθέσουν ιδίους πόρους στον βαθμό βεβαίως που μπορούν. Ένα σημαντικό κίνητρο θα ήταν να συμπεριληφθούν δείκτες ισότητας των φύλων μεταξύ των κριτηρίων αξιολόγησης και πιστοποίησης των ελληνικών ΑΕΙ και των ερευνητικών κέντρων.

Αξιοποιώντας το εξειδικευμένο ανθρώπινο κεφάλαιο έξω από τις παρωπίδες των έμφυλων προκαταλήψεων, θα καταφέρουμε να βελτιώσουμε δραστικά την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης που παράγεται και διαχέεται στην κοινωνία.

Είμαστε σε μια συγκυρία όπου βγαίνουν στη δημοσιότητα όλο και περισσότερες καταγγελίες γυναικών, για κάθε είδους κακοποίηση, και υπάρχει και μια παράλληλη συζήτηση για το κατά πόσο η παρενόχληση, η βία, είναι και θέματα ισότητας. Είναι;
H σεξουαλική παρενόχληση, ο βιασμός, η ενδοοικογενειακή βία, είναι βαθιά εξουσιαστικές συμπεριφορές που εξ αντικειμένου διαιωνίζουν τις έμφυλες ανισότητες μέσα από τη βία, τον εκφοβισμό και τον εξευτελισμό. Η βία και η παρενόχληση μπορεί να ασκούνται και από γυναίκες, κατά κανόνα όμως προέρχονται από άντρες. Η σεξουαλική παρενόχληση στοχεύει σε νεότερες γυναίκες, συχνά υψηλού μορφωτικού και επαγγελματικού επιπέδου. 

Η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην εσωτερική λειτουργία των ΑΕΙ και των οργανισμών επιστημονικής έρευνας αποτελεί ένα αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και σεβασμού της αρχής της ισότητας και των μη διακρίσεων;
Ασφαλώς και υπηρετεί την κοινωνική δικαιοσύνη και τον σεβασμό της ισότητας. Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι για τους οποίους τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη και να καταπολεμούν τις έμφυλες ανισοτήτες. Πλήθος ερευνών δείχνει ότι οργανισμοί και ερευνητικές ομάδες που αξιοποιούν και αναδεικνύουν επιστημονικό δυναμικό ανεξαρτήτως φύλου, φυλετικών ή εθνικών διαφορών, παράγουν περισσότερη καινοτομία και καλύτερη επιστημονική έρευνα. Αξιοποιώντας το εξειδικευμένο ανθρώπινο κεφάλαιο έξω από τις παρωπίδες των έμφυλων προκαταλήψεων, θα καταφέρουμε να βελτιώσουμε δραστικά την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης που παράγεται και διαχέεται στην κοινωνία.