Η πρώτη διαταγή του Αλέξανδρου Παπάγου, όταν ορίστηκε αρχιστράτηγος, ήταν προς τους νεαρούς στρατιώτες από τις πόλεις και τα χωριά της ελληνικής επαρχίας. Αυτούς που ήταν ήδη στα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας, απέναντι από την πρώτη γραμμή της ιταλικής επίθεσης. Γι’ αυτό μίλησε στη γλώσσα των χωρικών της Καρδίτσας και των Τρικάλων, των Σερρών και της Ηπείρου, που θα ρίσκαραν πρώτοι τη ζωή τους. «Ο κατακτητής δεν θα μας δώσει χρόνο και τόπο για το αρματολίκι, αλλά θα μας εξαφανίσει οριστικώς… Μη δεχθήτε να γίνεται σκλάβοι της Ρώμης και της Σόφιας στον 20στό αιώνα. Μη δεχθήτε να πέσει η τιμή των γυναικών σας και των αδελφών σας στα χέρια του κάθε ναπολιτάνου αλήτη που θα σταλή να μας εκπολιτίση!»
Ο Παπάγος υπαγόρευσε τη διαταγή στον ανθυπολοχαγό Θεοδώρου, μέσα στην ασφάλεια του Γενικού Επιτελείου. Ο Θεοδώρου σύντομα βρέθηκε στο μέτωπο και σκοτώθηκε εφαρμόζοντας την εντολή, που είχε ακούσει πρώτος, σε όλο το στράτευμα.
Ο στρατηγός «Κέρατο»
Στην Ήπειρο, ο Μουσολίνι θα κέρδιζε το στοίχημα που είχε βάλει με τον εαυτό του, να προελάσει εντός δεκαπέντε ημέρων ως την Αθήνα. Έπρεπε όμως να περάσει από την 8η Μεραρχία στην οποία διοικητής ήταν ο στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος. Εμπειροπόλεμος και μεθοδικός, ήταν στη θέση του από το καλοκαίρι του 1939. Μελέτησε την περιοχή, είδε τις αδυναμίες και τις δυνατότητες που έδινε το ορεινό τοπίο της Ηπείρου και εργάστηκε ακάματα, εν όψει της ιταλικής επίθεσης που το καθεστώς Μεταξά θεωρούσε δεδομένη.
Για να οργανωθεί η άμυνα ζήτησε τη συμβολή των κατοίκων, οι οποίοι έφτιαξαν 269 πολυβολεία, 30 καταφύγια για πυροβολητές και πυρομαχικά, πολυβολεία μέσα σε βράχους, χαρακώματα 66 χιλιομέτρων, ζώνες συρματοπλέγματος μήκους 5.500 χιλιομέτρων και πολλές ακόμη στρατιωτικές κατασκευές.
Ο απεσταλμένος του συνταγματάρχης Μαυρογιάννης γύρισε όλα τα χωριά. Ο πρόεδρος τον υποδεχόταν και μαζί καλούσαν τον παπά. Όχι μόνο γιατί ήταν σεβαστό πρόσωπο και συμβόλιζε την ιερότητα του αγώνα, αλλά και επειδή έπρεπε να χτυπήσει την καμπάνα. Ήταν το προσκλητήριο να κατέβουν οι χωρικοί στην πλατεία. Ο αξιωματικός τούς καλούσε να εργαστούν για την αμυντική θωράκιση. Τους έπειθε λέγοντάς τους ότι έτσι θα συμβάλουν στον αγώνα για την πατρίδα. Δεν χρειαζόταν να πει περισσότερα.
Ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτών ήταν από αυτά τα χωριά. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Κατ’ αρχήν γιατί η επιστράτευση ήταν μυστική και οι ντόπιοι δεν χρειαζόταν καν να ταξιδέψουν διασχίζοντας τη μισή χώρα με κίνδυνο να τους αντιληφθούν οι Ιταλοί κατάσκοποι. Σίγουρα όμως γνώριζαν τα μυστικά και τα αφανέρωτα της Πίνδου, που σε έναν πόλεμο είναι τεράστιο στρατηγικό πλεονέκτημα. Συγχρόνως, δεν πολεμούσαν γενικά και αόριστα για την ιδέα της Πατρίδας. Αν πέρναγε ο εχθρός από αυτούς σε λίγα χιλιόμετρα θα έφθανε στα χωριά τους, θα λεηλατούσε τα σπίτια τους και ο «Ναπολιτάνος αλήτης», που ανέφερε ο Παπάγος στην διαταγή του, θα «εκπολίτιζε» τις γυναίκες τους, τις αδελφές και τις μανάδες τους.
Γιατί όμως επιστρατεύθηκαν οι χωρικοί για τα αμυντικά έργα; Η εξήγηση ήταν απλή. Έτσι έδιναν χρόνο στους στρατιώτες να εκπαιδευτούν και να γνωρίζουν το μελλοντικό πεδίο της μάχης ακόμη καλύτερα. Να στήσουν ενέδρες, να αφοσιωθούν στον σκοπό τους και όχι να αναλωθούν στις αβαρίες του πολέμου.
Ο Κατσιμήτρος δεν έχασε ούτε μια ώρα από τον χρόνο που κέρδιζε η ελληνική διπλωματία, με την προσποιητή παθητικότητά της απέναντι στις ιταλικές προκλήσεις, όπως ο τορπιλισμός του πλοίου ΕΛΛΗ.
Οργάνωσε την επιμελητεία, γύμνασε τους άνδρες, συμπλήρωσε τις μονάδες, έβαλε τάξη στη διοίκηση και εμψύχωνε τους στρατιώτες, που τον σέβονταν και τον φοβούνταν. Για αυτό και του είχαν βγάλει το παρατσούκλι «το κέρατο». Προσωνύμιο που δικαίωσε πλήρως, όταν αγνόησε το αμυντικό σχέδιο του αρχηγείου.
Η ανυπακοή του Κατσιμήτρου
Το Γενικό Επιτελείο είχε καταστρώσει ένα σχέδιο απέναντι στην ιταλική επίθεση που συνοπτικά έλεγε ότι η Μεραρχία έπρεπε να δώσει μια σύντομη μάχη για την τιμή των όπλων. Στη συνέχεια θα οπισθοχωρούσε. Ανατολικά ως το Μέτσοβο, ώστε να μην κοπεί η χώρα στα δύο, και δυτικά μέχρι την Ηγουμενίτσα για να μη γίνει ιταλική απόβαση.
Η εντολή του Επιτελείου ήταν η εξής: «Η κυβέρνησις δεν αναμένει βεβαίως παρά της μεραρχίας νίκας. Αναμένει όμως εκ ταύτης να σώση την τιμήν των ελληνικών όπλων. Η απώλεια του εθνικού εδάφους δεν θα είχε τόση σημασία, όση θα είχε η αποκοπή δυνάμεων Ηπείρου και Δ. Μακεδονίας από των προς Θεσσαλία και Αιτωλοακαρνανία συγκοινωνιών».
Η υποχώρηση ήταν στρατηγικού χαρακτήρα για να δοθεί η τελική μάχη εκεί που οι επιτελείς έκριναν ότι μπορούσαν να σταματήσουν την ιταλική προέλαση και να προστατεύσουν την ενδοχώρα. Όπως έχει διαμορφωθεί το οδικό δίκτυο σήμερα, η υποχώρηση θα ήταν σε βάθος 115 χιλιομέτρων από τα σύνορα. Εκείνη την εποχή όμως, με τους περίφημους ελληνικούς κατσικόδρομους, η απόσταση ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Αυτή ήταν η γνώμη των επιτελών. Του Κατσιμήτρου όμως ήταν διαφορετική. Ο στρατηγός έκρινε ότι η καλύτερη άμυνα ήταν στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Εκεί που είχε οργανώσει την υποδοχή των Ιταλών και οι εισβολείς δεν γνώριζαν τα μέρη και τις παγίδες που τους είχε στήσει. Αυτή ήταν η άποψή του και άσκησε το εθιμικό δικαίωμα της στρατηγικής πρωτοβουλίας. Άλλωστε αυτός ήταν εκεί την ώρα της επίθεσης και όχι εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, όπως οι επιτελείς.
Πήρε το ρίσκο και, όπως φάνηκε, έπραξε άριστα.
Μέσα από τη σπηλιά του στο Καλπάκι, όπου είχε στήσει το αρχηγείο του, στις 30 Οκτωβρίου έβγαλε την ημερήσια διαταγή, που ήταν εντελώς αντίθετη από τη διαταγή που έλαβε από την Αθήνα: «Ουδεμίαν ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από του στρατηγού διοικητού μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου θα αγωνισθώμεν επί των θέσεών μας και εν ανάγκη θα πέσουμε όλοι υπερασπιζόμενοι αυτάς».
Όταν απειλήθηκε η Πίνδος το επιτελείο φοβήθηκε ότι θα ανοίξει ο δρόμος προς το Καλπάκι και ζητήθηκε από τη Μεραρχία να υποχωρήσει. Εκεί ο Κατσιμήτρος είπε το όχι στους ανωτέρους του. «Θα μείνω εδώ» ήταν η απάντησή του, που εκ των υστέρων δεν παρουσιάζεται ως ανυπακοή αλλά ως το δικαίωμά του να πάρει την απόφαση που έκρινε καταλληλότερη.
Οι Ιταλοί βομβάρδισαν τους επιτελείς της Μεραρχίας, αλλά στόχο δεν πέτυχαν. Ένα από τα τεχνάσματα του Κατσιμήτρου ήταν να αφήνει τις σκηνές άθικτες, μαζί με τον εμφανή στρατιωτικό εξοπλισμό, ακόμη και τα αποτυπώματα από τις ρόδες των αυτοκινήτων. Η ιταλική αεροπορία τις βομβάρδιζε αλλά το επιτελείο ήταν ήδη σε άλλη ασφαλή τοποθεσία.
Οι εκτελέσεις
Όταν οι Ιταλοί άρχισαν τους βομβαρδισμούς προκάλεσαν πανικό σε αρκετούς στρατιώτες. Αρκετοί δεν είχαν ξαναδεί αεροπλάνα, πόσο μάλλον τις βόμβες τους πάνω από τα κεφάλια τους. Η σύγχυση των πρώτων ημερών, μπορούσε να προκαλέσει τεράστιο ψυχολογικό ρήγμα και άτακτη υποχώρηση των στρατιωτών. Όταν όμως άρχισαν οι πρώτες υποχωρήσεις οι διοικητές ήταν στο μέτωπο για να ανακόψουν το κύμα προς τα πίσω, πριν γίνει πλημμύρα που θα ήταν καταστροφική για την άμυνα των συνόρων. Οι νεαροί στρατιώτες που έχασαν την ψυχραιμία τους κρίθηκαν ανελέητα. Χαρακτηρίστηκαν από τον Κατσιμήτρο «επιλήσμονες». Συνελήφθησαν, δικάστηκαν την επόμενη ημέρα και εκτελέστηκαν. Η ιστορία δεν έγραψε ποτέ ότι στα βουνά της Αλβανίας υπήρξε και φόβος, πανικός και άλλα ανθρώπινα συναισθήματα που δημιουργεί ο πόλεμος. Για τις ανάγκες της προπαγάνδας ο Έλληνας στρατιώτης ήταν άτρωτος, αποφασισμένος και χωρίς συναισθήματα φοβίας και πανικού. Αντιθέτως ο Ιταλός ήταν δειλός, μακαρονάς και μέτριος στρατιώτης. Η πραγματικότητα, όπως την περιέγραψαν αργότερα οι βετεράνοι, ήταν ότι δεν ίσχυε τίποτα από τα δυο. Οι Έλληνες νίκησαν πρώτα τον φόβο τους και μετά τον εχθρό και οι Ιταλοί πολέμησαν γενναία και σκοτώθηκαν με τις σφαίρες στο μέτωπο και όχι στην πλάτη. Κι αυτό έκανε την ελληνική νίκη ακόμη πιο σημαντική. Οι λιγοστές εκτελέσεις Ελλήνων στρατιωτών, πάντως, έδειξαν ότι η εντολή του Κατσιμήτρου ήταν κυριολεκτική: «…εν ανάγκη θα πέσουμε όλοι υπερασπιζόμενοι τα θέσεις μας». Στα σύνορα για τους στρατιώτες υπήρχε πλέον μόνο ένας δρόμος. Αυτός που έβλεπαν μπροστά τους. Το σχέδιο του επιτελείου ήταν υποχώρηση σε βάθος 115 χιλιομέτρων. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα οι ελληνικές δυνάμεις είχαν προχωρήσει 80 χιλιόμετρα μέσα στο έδαφος της Αλβανίας, η οποία ήταν υπό ιταλική κατοχή με μια ειρηνική εισβολή που είχε γίνει στις παραμονές του πολέμου. Ο Μουσολίνι ακύρωσε την παρέλαση στην Αθήνα και ο Χίτλερ έξαλλος χαρακτήρισε αυτόν τον πόλεμο ηλίθιο. Ο Κατσιμήτρος έγινε ο πρώτος στρατηγός στην Ευρώπη που νίκησε τις δυνάμεις του Άξονα και η Ελλάδα έδωσε μια ανέλπιστη ανάσα αισιοδοξίας στις ευρωπαϊκές χώρες που ο γερμανικός στρατός είχε σαρώσει με ρυθμό μαρς. Ο στρατηγός Κατσιμήτρος μετά την είσοδο των Γερμανών συμμετείχε στην κυβέρνηση Τσολάκογλου ως υπουργός Εργασίας και στη συνέχεια Γεωργίας. Ήταν ένα λάθος που αμαύρωσε την ιστορία του. Τον πέμπτο μήνα θεώρησε ότι συμμετείχε σε μια κυβέρνηση μαριονέτα και παραιτήθηκε. Το 1945 παραπέμφθηκε στο ειδικό δικαστήριο δωσιλόγων και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 5,5 ετών. Παρέμεινε στη φυλακή 52 μήνες. Λίγο πριν την αποφυλάκισή του πήρε χάρη από τον Βασιλιά και το 1953 αποκαταστάθηκε στον βαθμό του. Οι ιστορικοί και οι στρατιωτικοί αναλυτές αναγνωρίζουν ότι η στρατηγική, η μεθοδικότητα και η διορατικότητά του καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την έκβαση του πολέμου με τους Ιταλούς. Αναγνωρίζουν ακόμη ότι ο Μεταξάς είχε προετοιμάσει τη χώρα όσο καλύτερα γινόταν. Κέρδισε χρόνο, έκανε έγκαιρα την επιστράτευση, παρέταξε άξιους στρατηγούς, απέναντι στους κόλακες του Μουσολίνι, και εξόπλισε τον στρατό στο μέτρο του εφικτού για την ελληνική οικονομία. θα μπορούσαν και ο δύο να χαρακτηριστούν εμβληματικές μορφές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και να έχουν την ανάλογη προβολή στο δημόσιο βήμα, αν ο ένας δεν είχε την αφέλεια να συνεργαστεί με αυτούς που πολέμησε και ο άλλος δεν είχε καταλύσει τη δημοκρατία για να γίνει δικτάτορας.
6°
