Μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα, τα παιδιά και οι νέοι άνθρωποι, όσον αφορά το σώμα, τα φύλα και τη σεξουαλικότητα καθοδηγούνται «πνευματικά» από την οικογένεια, το Internet, τη βιομηχανία πορνό, τα ΜΜΕ και, πολλές φορές, εκπροσώπους της Εκκλησίας. Όλοι/ες έχουν κάτι να πουν εκτός από το σχολείο! Όλοι/ες έχουν λόγο για το πώς πρέπει να είναι ο άνδρας και πώς η γυναίκα και η σεξουαλική κουλτούρα του ατόμου, εκτός από τον εν δυνάμει, υπεύθυνο και εξειδικευμένο φορέα, την Εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό σύστηµα, το σχολείο ως οργανωμένος θεσµός, και οι εκπαιδευτικοί ατοµικά δεν κατορθώνουμε να εκπληρώσουμε στην πράξη την υπόσχεση της έµφυλης συμμετρίας.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα δεν παρέχει ισότητα ευκαιριών και ότι υπάρχουν διακρίσεις που διαφοροποιούν τις δυνατότητες μάθησης των παιδιών.
Σύµφωνα µε ευρωπαϊκούς κανονισµούς, διεθνείς συμβάσεις, κατευθυντήριες γραμμές από διεθνείς οργανισμούς όπως η UNESCO και ο Π.Ο.Υ., τον χάρτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων του παιδιού, οι έφηβοι και τα παιδιά έχουν το δικαίωµα μιας επαρκούς πρόσβασης σε πληροφορίες, εκπαίδευση και υπηρεσίες όσον αφορά τα θέματα που αφορούν το σώμα, τη σεξουαλικότητα και τις έμφυλες ταυτότητες και σχέσεις. Αρκετές διεθνείς συμφωνίες ανθρωπίνων δικαιωμάτων επίσης υποχρεώνουν τις υπογράφουσες χώρες, και την Ελλάδα, να παρέχουν ασφαλές, ανεκτικό και υποστηρικτικό μαθησιακό περιβάλλον, χωρίς βία και διακρίσεις για όλες/ους τις/τους μαθήτριες/ές, ανεξαρτήτως θρησκείας, εθνικότητας, καταγωγής, ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας φύλου και χαρακτηριστικών φύλου.
Επίσης γνωρίζουμε από πολυάριθμες έρευνες ότι η έλλειψη μιας ολιστικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στο σχολείο εμποδίζει την ωρίμανση των εφήβων και εγκυμονεί πολυάριθμους και σοβαρούς κινδύνους. Ωστόσο, ακόμη καμιά κυβέρνηση δεν βρήκε το κουράγιο να συγκρουστεί με τις αντιμαχόμενες δυνάμεις και να επιβάλλει το ανθρώπινο δικαίωμα για έγκυρη ενημέρωση και εκπαίδευση με σεβασμό και φροντίδα για όλα τα παιδιά.
Η Θεματική Εβδομάδα με τον άξονα Έμφυλες Ταυτότητες μάς δίνει μια μικρή ευκαιρία να εισάγουμε σχετικά θέματα στην τάξη και να κάνουμε το καθήκον μας ως παιδαγωγοί, προσεγγίζοντας αυτά τα θέματα και συμβάλλοντας στην ομαλή ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη των εφήβων και στη δημιουργία ενός ασφαλούς, συμπεριληπτικού σχολικού περιβάλλοντος.
Στο ελληνικό σχολείο, η ιδανική οικογένεια έχει πάντα πατέρα και μητέρα με συγκεκριμένους ρόλους που πηγάζουν από το φύλο τους, με την εμμονή ότι υπάρχει ιδανική οικογένεια με συγκεκριμένα έμφυλα χαρακτηριστικά. Με φράσεις που δρουν υπόγεια χωρίς φανερή εντολή, το σεξ και η σεξουαλικότητα υποβιβάζονται σε κάτι ντροπιαστικό για το οποίο μιλάμε χαμηλόφωνα. Και θεωρείται αυτονόητο ότι σε όλες και όλους μας αρέσει το αντίθετο φύλο απ’ αυτό που είμαστε.
Στο σχολείο, μέσα από το φανερό και κρυφό πρόγραμμα κατασκευάζεται και επαναλαμβάνεται μια αφήγηση που καθορίζει με ακρίβεια τα χαρακτηριστικά του «αληθινού» άνδρα και της «αληθινής» γυναίκας, γεγονός που αφήνει εκτός όλες τις εκρηκτικές διαφοροποιήσεις της έμφυλης ταυτότητας. Ανδροκρατία, οι γυναίκες σεξουαλικά αντικείμενα και αναπαραγωγικά εργαλεία και ό,τι ξεφεύγει από το δίπολο άνδρας-γυναίκα στο πυρ το εξώτερο! Οι ετεροφυλοφιλικές σχέσεις τοποθετούνται στο κέντρο –ως «φυσιολογικές» και κανονιστικές– και ως εκ τούτου υποδεικνύεται ότι όλες οι άλλες μορφές σεξουαλικών σχέσεων παραμένουν «αποκλίνουσες» και «αφύσικες».
Οι άνδρες, στην προσπάθειά τους να συμμορφωθούν με την προβαλλόμενη κυρίαρχη αρρενωπότητα, καταπιέζουν τα συναισθήματά τους και οδηγούνται σε ψυχικές διαταραχές καιεθισμούς διαφόρων τύπων και παρουσιάζουν μεγάλα ποσοστά αυτοκτονιών.
Τροχαία ατυχήματα, επικίνδυνα σπορ, επικίνδυνες συμπεριφορές είναι μερικές ακόμη ατυχείς συνέπειες της συμμόρφωσης των ανδρών με τα έμφυλα στερεότυπα.
Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η συνεχής χρήση από τα παιδιά του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα αφήνει εκτεθειμένα σε πηγές πληροφόρησης, οι οποίες μπορεί να είναι ανακριβείς ή παραπλανητικές. Τα παιδιά σεξουαλικοποιούνται πρόωρα μέσα από το Διαδίκτυο αλλά και την ανεξέλεγκτα προσβάσιμη πορνογραφία. (Σύμφωνα με έρευνες, το 20% των Αμερικανίδων ηλικίας 13 έως 19 ετών είχαν στείλει μέσω κινητού ημίγυμνες ή τελείως γυμνές ή με σεξουαλικά υπονοούμενα φωτογραφίες τους).
Παράλληλα, έχουν αυξηθεί οι κίνδυνοι για σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση, αφού η διαδικτυακή πορνογραφία, η διαδικτυακή ανταλλαγή προσωπικών πληροφοριών και ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελούν συχνό, αν όχι καθημερινό, φαινόμενο, ανάμεσα στα παιδιά και τις/τους εφήβους.
Η παιδική/εφηβική σεξουαλική κακοποίηση και βία παραμένει κρυφό μυστικό, καθώς η συντηρητική ελληνική κοινωνία δημιουργεί στα παιδιά φοβίες και ενδοιασμούς να συζητούν τα συγκεκριμένα θέματα στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.
H κουλτούρα του βιασμού, η κανονικοποίηση της βίας προς τις γυναίκες και τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, τα διπλά μέτρα και σταθμά για τα φύλα και τη σεξουαλικότητα, είναι μερικές ακόμη συνέπειες της εκκωφαντικής σιωπής του σχολείου όσον αφορά τις έμφυλες ταυτότητες.
Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η ανησυχητική αύξηση των ποσοστών των έφηβων κοριτσιών που υποφέρουν από διατροφικές διαταραχές προσπαθώντας να μοιάσουν στα πρότυπα που προβάλλονται στα ΜΜΕ και στο Internet, οι αμβλώσεις που στην Ελλάδα υπολογίζονται κατά προσέγγιση στις 100.000 με 150.000 τον χρόνο, με το 25% περίπου αυτών να αφορούν κορίτσια κάτω των 16 ετών, οι βιασμοί, οι γυναικοκτονίες.
Οι έρευνες λένε ότι 1 στις 5 γυναίκες πέφτουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους. Το δικαίωμα των γυναικών για σεξουαλική αυτενέργεια και αυτοδιάθεση του σώματός τους τσαλαπατιέται με μανία, στιγματίζοντας τις ίδιες τις γυναίκες, νεκρές ή ζωντανές.
Η ρητορική που αναπτύχθηκε γύρω από τη δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο είναι αποκαλυπτική των βαθιά προβληματικών και σεξιστικών αντιλήψεων που είναι εδραιωμένες σε μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας.
Ένα στα τρία παιδιά έχουν δεχτεί κάποιας μορφής λεκτική παρενόχληση (βρισιές, απειλές, χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου, κοροϊδευτικές κινήσεις, γελάκια, κλπ.) για το σεξουαλικό προσανατολισμό (32,0%), το φύλο (31,1%), ή/και την έκφραση φύλου τους (50,3%). Περίπου ένα στα επτά παιδιά έχουν δεχτεί κάποιας μορφής σωματική παρενόχληση ή/και σωματική βία (σπρωξιές, σκουντήγματα, φτυσίματα, γροθιές, κλωτσιές, κλπ.) σε σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό (14,6%), το φύλο (12,6%), ή/και την έκφραση φύλου τους (19,3%). Ένα στα τρία ΛΟΑΤΚΙ παιδιά (33,0%) δηλώνουν ότι έχουν δεχτεί σεξουαλική παρενόχληση (από την πρόσφατη έρευνα της Colour Youth).
Τα σώματα που κακοποιούνται και βιάζονται, σώματα γυναικών, θηλυκοτήτων, ΛΟΑΤΚΙ υποκειμένων, εξετάζονται πάντα υπό το βλέμμα αυτής της αρρενωπότητας. Τα σώματα που βιάζονται, βλέπεις, στις πατριαρχικές κοινωνίες είναι σώματα δίχως σημασία.
Η υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη, του μικρού Άλεξ, του δεκαπεντάχρονου Νικόλα Φιλίππου, που αυτοκτόνησε λόγω ομοφοβικού εκφοβισμού το καλοκαίρι στην Αργυρούπολη και πολλά άλλα παραδείγματα έμφυλης βίας και εκφοβισμού αποδεικνύουν πού μπορούν να φτάσουν οι «νταήδες» για να αποδείξουν ότι είναι «αληθινοί άντρες». Η Ομοφοβία σαν μια διαρκής διαδικασία περιπολίας, επιτήρησης, αστυνόμευσης, εξαναγκασμού, «σωφρονισμού» και «επανένταξης», εκφοβίζει και τρομοκρατεί όχι μόνο τα ΛΟΑΤΚΙ παιδιά ή νεαρά άτομα, αλλά και όσα παιδιά δεν ταυτίζονται με τα έμφυλα στερεότυπα.
Οι στερεότυποι ρόλοι των φύλων αποδεικνύεται ότι, εκτός από περιοριστικοί, είναι και επικίνδυνοι γιατί χτίζουν τα θεμέλια της έμφυλης βίας και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, γεγονός που, ως εκπαιδευτικούς, μας θέτει απέναντι στις ευθύνες μας.
Κάτι δεν κάνουμε καλά στο ελληνικό σχολείο αφού υπάρχει συστηματική κακομεταχείριση ανθρώπων και ομάδων με κριτήριο το φύλο ή/και τις ερωτικές τους προτιμήσεις και συμπεριφορές. Είναι ώρα να συνειδητοποιήσουμε ότι η συμμόρφωση που επιχειρείται στα παραδεκτά μοντέλα φύλου και σεξουαλικότητας είναι φασιστική επιδίωξη και οδηγεί ολόκληρες ομάδες ανθρώπων στην περιθωριοποίηση. Οι διακρίσεις και η ανισότητα των ευκαιριών στην εκπαίδευση είναι επίσης ένα θέμα που αντιστρατεύεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και, ως εκ τούτου, τον ανθρωπισμό μας.
Έτσι το σχολείο, αντί να ενισχύει την ελεύθερη επιλογή και τη ρέουσα επιθυμία και να αποτελεί τον προνομιακό χώρο διάπλασης συνειδήσεων που σέβονται τη διαφορετικότητα και εμπλουτίζονται απ’ αυτή, λειτουργεί ως μηχανισμός αναπαραγωγής στερεοτύπων και μετατρέπεται σε εφιάλτης για ένα μέρος του σχολικού πληθυσμού. Διαπιστώνεται ότι στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, το σχολείο είναι υπεύθυνο για τη διατήρηση και την ενίσχυση των έμφυλων στερεοτύπων, ενώ οφείλει να αποτελεί ισχυρό μέσο καταπολέμησης και άρσης τους.
Τι μπορούμε να κάνουμε
Σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θέλει να παρέχει ίσες ευκαιρίες σε όλα τα παιδιά είναι σημαντικό να λαμβάνονται αντισταθμιστικά μέτρα που να ανατρέπουν τα στερεότυπα. Κεντρική και καθοριστική κατεύθυνση αλλαγής θεωρείται η απαλλαγή από τον ανδροκεντρισμό και ειδικότερα από τις διχοτομήσεις του τύπου ανώτερο – κατώτερο. Αυτό ξεκινά από την παραδοχή ότι ο κάθε άνθρωπος έχει πολλαπλέςκαι απόλυτα υποκειμενικές ταυτότητες, κι όχι μία κυρίαρχη ταυτότητα που τον εντάσσει αμετάκλητα σε μια ομάδα, που τον διακρίνει και τον οριοθετεί. Έτσι οι έφηβοι/ες θα αρχίσουν να κατανοούν ότι οι άνθρωποι βιώνουν την ανισότηταή τη βία όχι επειδή είναι διαφορετικοί/-ές γενικά, αλλά επειδή είναι διαφορετικοί/-ες σε σχέση με ένα επιθυμητό ιδεώδες που διαμορφώνεται από την κοινωνική κατασκευή του φύλου.
Επομένως, το ζήτημα δεν είναι να εξαλείψουμε αυτές τις διαφορές αλλά να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο προσδιορίζονται οι διαφορές αυτές, να τροποποιήσουμε δηλαδή, τις σχέσεις των φύλων εντός της κοινωνίας. Τα φύλα είναι δυνατόν να ζήσουν μαζί ήρεμα, αρμονικά, με αμοιβαίο σεβασμό. Εμείς ως εκπαιδευτικοί και γονείς χρειάζεται να πιστέψουμε, πρώτα απ’ όλα, ότι οι αλλαγές είναι εφικτές και επιθυμητές.
Είναι στο χέρι όλων μας να μην επιτρέψουμε περισσότερη βαρβαρότητα και να ενθαρρύνουμε την ελεύθερη επιλογή αναγνωρίζοντας τις πολιτικές διαστάσεις της ερωτικής ζωής.
Όλα τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να αναζητήσουν τη δική τους αλήθεια και επιθυμία, να ψάξουν και να χαράξουν το δικό τους δρόμο για να συμφιλιωθούν με το ατομικό τους γίγνεσθαι. Το σχολείο έχει το ρόλο να τα βοηθήσει να μην είναι απλοί κομπάρσοι στη ζωή τους ή λάμψεις κομματιασμένων σωμάτων, αλλά να τους δώσει χώρο, να επιτρέψει σε όλα τα υποκείμενα να μιλήσουν, να εκφραστούν, και να δημιουργήσουν νέες φαντασιακές κατασκευές παράτολμες, κριτικές, διστακτικές και απαιτητικές. Κι εδώ βρίσκεται μια από τις βαθύτερες σημασίες της δημοκρατίας. Η συμπεριληπτική κατεύθυνση στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών μας συνδέεται με την ανάγκη για εκδημοκρατισμό του σχολείου και της κοινωνίας.
Εμείς οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να αποφασίσουμε αν θέλουμε να είμαστε ζωντανές/οί στην εσωτερική πραγματικότητα των μαθητών και μαθητριών μας - δεν αρκούν οι καλές προθέσεις.
Είναι καιρός ν’ αρχίσουμε από κάπου. Μπορούμε να ξεκινήσουμε αντιμετωπίζοντας κάθε ανθρώπινο ον στην ολότητα των διαφορών του και των μοναδικοτήτων του.
Να εργαστούμε μαζί με τα παιδιά αναζητώντας και διεκδικώντας παραδόσεις, μορφές (συν)ύπαρξης, ανταλλαγής και επικοινωνίας που θάφτηκαν και λογοκρίθηκαν κάτω από τη μονοσήμαντη πάση θυσία επιδίωξη της ετεροκανονικότητας που θα επιτρέπουν στην ποικιλία ανθρώπων και συμπεριφορών να πιάσει το χώρο που της αναλογεί και να γίνει παραγωγική δύναμη, αντί να πανικοβαλλόμαστε μπροστά της. Διδάσκοντας το σεβασμό για την ετερότητα απελευθερώνουμε τον πλούτο της ανθρώπινης κατάστασης και δράσης συμβάλλοντας στη διάνοιξη νέων χώρων και στην απόκτηση νέας ενέργειας.
Στο ΠΣ ονειρευόμαστε ένα σχολείο με ανοιχτές τις πόρτες του στην πραγματικότητα των παιδιών και νεαρών ατόμων, που θα επιβεβαιώνει τη διαφορά, θα αμφισβητεί την οικουμενική άποψη για την αλήθεια και θα συνεισφέρει στη δημιουργία κοινωνικού μετασχηματισμού σ’ έναν κόσμο που μεταβάλλεται.
Ένα σχολείο που θα αναγνωρίζει το ανθρώπινο δικαίωμα να ‘’αμφισβητηθούν’’ όλες οι υφιστάμενες αξιολογήσεις και πεποιθήσεις. Ακόμη και όταν αυτές εμφανίζονται καθαγιασμένες διαμέσου μυθικών προγόνων, τον θεό, τους φυσικούς νόμους ή την ιστορική αναγκαιότητα. Ένα σχολείο όπου ο σεβασμός της διαφορετικότητας, η σύνθεση, ο συγκερασμός, η συνύπαρξη, η συμπληρωματικότητα θα είναι τα απαραίτητα εφόδια των νέων σ’ έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο περίπλοκος.
Ως εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να συνθηκολογήσουμε στην παντελή απαξίωση του μοντέλου μιας ανθρώπινης κοινωνίας. Το οφείλουμε στα παιδιά μας.
Στην ιστοσελίδα του Πολύχρωμου Σχολείου θα βρείτε δραστηριότητες για την τάξη, οπτικό βοηθητικό υλικό, οδηγίες και προτάσεις. http://rainbowschool.gr/
* Η Έλενα Σκαρπίδου είναι εκπαιδευτικός, υπεύθυνη Τομέα Εκπαίδευσης του Πολύχρωμου Σχολείου
4°
