Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου ξεκίνησε στις 14 Νοεμβρίου με την κατάληψη του Μετσόβιου Πολυτεχνείου Αθηνών από φοιτητές και σπουδαστές και κλιμακώθηκε σε αντιχουντική εξέγερση. Στις 17 Νοεμβρίου 1973 και ώρα 2:58 πμ, ένα τανκ γκρέμισε τη σιδερένια πόρτα του Πολυτεχνείου, ενώ στρατός και αστυνομικοί μπήκαν στο προαύλιο.
Το ζήτημα του ακριβούς αριθμού των νεκρών κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και την επιχείρηση καταστολής της παραμένει ένα θέμα με έντονη πολιτική και ψυχολογική φόρτιση.
Εδώ θα σημειώσουμε συνοπτικά το τι ισχύει αναφορικά με 3 βασικά ζητήματα που ακούγονται σχετικά με το θέμα, προτού προχωρήσουμε σε μια εκτενέστερη ανάλυσή του.
Υπήρξαν νεκροί εντός του Πολυτεχνείου;
Κανένα από τα πορίσματα που έχουν εκδοθεί δεν στοιχειοθέτησε την ύπαρξη νεκρού εντός του Πολυτεχνείου.
Η πλέον αξιόπιστη μελέτη έγινε από τον Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών το 2003. Σύμφωνα με αυτήν, στις αναταραχές που έλαβαν χώρα γύρω από το Πολυτεχνείο κατά τις μέρες της Εξέγερσης, οι ταυτοποιημένοι νεκροί ανήλθαν σε 24, οι αταυτοποίητοι σε 16, και υπήρξαν τουλάχιστον 1103 τραυματίες.
Τι αφορά η λίστα των 88 ονομάτων που διαβάζεται στην επέτειο του Πολυτεχνείου;
Η συγκεκριμένη λίστα έχει συνταχθεί κυρίως από την Προοδευτική Ένωση Μητέρων Ελλάδας (Π.Ε.Μ.Ε.), και αφορά τα θύματα ολόκληρης της επταετίας της δικτατορίας (1967-1974), όχι μόνο των περιστατικών της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τον κατάλογο λείπουν 7 άτομα που έχουν ταυτοποιηθεί με σιγουριά ως νεκροί κατά τα γεγονότα της Εξέγερσης, σύμφωνα με την έρευνα Καλλιβρετάκη.
Η πρώτη επίσημη καταγραφή τον Οκτώβριο του 1974, από τον εισαγγελέα Δημήτρη Τσεβά, εντόπισε 18 επίσημους ή πλήρως βεβαιωθέντες νεκρούς και 16 άγνωστους «βασίμως προκύπτοντες». Ένα χρόνο αργότερα ο αντιεισαγγελέας εφετών Ιωάννης Ζαγκίνης έκανε λόγο για 23 νεκρούς, ενώ κατά τη διάρκεια της δίκης που ακολούθησε προστέθηκε ακόμη ένας.
Οι πρώτες δημοσιογραφικές προσπάθειες για την καταγραφή των γεγονότων μιλούσαν για 59 ή και 79 νεκρούς, με βάση τον κατάλογο Γεωργούλα.
Η πρώτη λίστα με τους καταγεγραμμένους νεκρούς της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπως δόθηκε σε συνέντευξη Τύπου που διοργάνωσε ο υφυπουργός της Χούντας Σπύρος Ζουρνατζής στις 19 Νοεμβρίου 1973, από τον προϊστάμενο της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών Δημήτρη Καψάσκη. Αναφέρονται τα ονόματα των νεκρών που είχαν νεκροτομηθεί ως το απόγευμα της Κυριακής 18 Νοεμβρίου 1973.
Ο πρώτος νεκρός σύμφωνα με το πόρισμα Τσεβά, ήταν ο 17χρονος Διομήδης Κομνηνός που πέθανε από πυροβολισμό στις 16/11/1973, στη διασταύρωση των οδών Μάρνη και Αβέρωφ.
Ανεξάρτητα όμως από το τι παραδεχόταν το καθεστώς, από την πρώτη στιγμή υπήρξαν φήμες για πολύ μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων, φήμες που ήταν προϊόν της ζοφερής ατμόσφαιρας της περιόδου εκείνης και της πλήρους ανυποληψίας των κυβερνητικών ανακοινώσεων.
Οι φήμες αυτές έκαναν λόγο για 100, 200, ακόμη και 500 νεκρούς, ομαδικούς τάφους στο νεκροταφείο Ζωγράφου και αλλού. Επίσης αναφέρονταν και σε συγκεκριμένα περιστατικά, όπως το θάνατο τουλάχιστον 3 ατόμων που συνεθλίβησαν από το άρμα μάχης που εισέβαλε στο Πολυτεχνείο, την εκτέλεση των εκφωνητών του ραδιοσταθμού και των τραυματιών που νοσηλεύονταν στο πρόχειρο ιατρείο, κ.τ.λ.
Συχνά στις περιγραφές αυτές αναμιγνύονταν πραγματικά γεγονότα με ανεπιβεβαίωτες εικασίες, αποτέλεσμα της σύγχυσης που επικρατούσε και της αδυναμίας ελέγχου των πληροφοριών μέσα σε συνθήκες παρανομίας του αντιδικτατορικού κινήματος αφενός, και της αχαλίνωτης καθεστωτικής τρομοκρατίας αφετέρου, με την αδιαμεσολάβητη πλέον εγκαθίδρυση της εξουσίας της Ε.Σ.Α.
Αυτές οι φήμες δεν προέρχονταν μόνο από την πλευρά του αντιδικτατορικού κινήματος. Σε συνέντευξη του στην αμερικάνικη εφημερίδα «Cincinnati Enquirer», ο ταγματάρχης Γεώργιος Σφακιανάκης, στρατιωτικός ιατρός που είχε υποβάλει την παραίτηση του μετά τα γεγονότα, έκανε λόγο «για 400 ή 500 συνολικά νεκρούς στο Πολυτεχνείο».
Μετά την μεταπολίτευση και υπό την πίεση της κοινής γνώμης, ανατέθηκε το Σεπτέμβριο του 1974 στον εισαγγελέα Δημήτριο Τσεβά, να διενεργήσει προκαταρκτική εξέταση. Όπως είδαμε, οι βάσεις της πεποίθησης για τον υψηλό αριθμό νεκρών είχαν τεθεί ήδη από την περίοδο της δικτατορίας. Αλλά η εδραίωση της συντελέστηκε στο πλαίσιο της εξέτασης Τσεβά, κυρίως μέσα από τις καταθέσεις ορισμένων ανθρώπων που έλαβαν τότε μεγάλη δημοσιότητα.
Στις 17/11/1974, ο δημοσιογράφος Γρηγόριος Παπαδάτος υπέβαλε στον Τσεβά ένα κατάλογο 59 ονομάτων, που ισχυριζόταν ότι αντιστοιχούσαν σε νεκρούς των ημερών εκείνων. Στον κατάλογο αυτό συγκεντρώνονταν όλα σχεδόν τα ονόματα που είχαν κατά καιρούς ακουστεί μέσα στον κυκεώνα της φημολογίας επί δικτατορίας.
Ο Παπαδάτος προέκυψε στη συνέχεια ότι κυκλοφορούσε στην περιοχή του Πολυτεχνείου με ταυτότητα εφέδρου αξιωματικού και ότι διατηρούσε επαφές με παρακρατικούς και βαθμοφόρους του Στρατού και της Χωροφυλακής.
Να συμπληρώσουμε το πορτραίτο του με το γεγονός ότι στο δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου 1974 ήταν υπεύθυνος του γραφείου τύπου της «Βασιλικής Ενώσεως» και προπαγάνδιζε την ψήφο υπέρ του Κωνσταντίνου. Ο Τσεβάς διαπίστωσε, σύντομα, ότι ο κατάλογος που του παρουσίασε ο Παπαδάτος δεν ήταν αξιόπιστος, καθώς ορισμένα από τα αναφερόμενα ονόματα αφορούσαν σε τραυματίες, ενώ απουσίαζαν ονόματα αναμφισβήτητων νεκρών και γενικότερα «ουδέν ουδαμόθεν προσφέρεται προς επιβεβαίωσίν του». Ο ίδιος ο Παπαδάτος, καταθέτοντας στη δίκη του Πολυτεχνείου, δεν επέμεινε για την ακρίβεια των στοιχείων του.
Απαντώντας στην ευθεία ερώτηση «σε ποιο αριθμό ανεβάζετε εσείς τους νεκρούς του Πολυτεχνείου;», δήλωσε ότι: «με στοιχεία έχω διαπιστώσει ότι υπάρχουν 26 με 30 νεκροί. Αλλά υπολογίζω ότι είναι πολύ περισσότεροι».
Οι καταθέσεις Τσαγκουρνή
Ο επόμενος μάρτυρας που προέβη σε «συνταρακτικές αποκαλύψεις» ήταν ο Παντελής Τσαγκουρνής, ένας στρατιώτης που κατά τη διάρκεια των γεγονότων υπηρετούσε στο Πεντάγωνο. Ο Τσαγκουρνής κατέθεσε ότι είχε δει στο Επιτελείο μια αναφορά του συνταγματάρχη Ντερτιλή, βάσει της οποίας «ο μέχρι τότε αριθμός των νεκρών ήταν 423». Στην κατάθεση αυτή δόθηκε μεγάλη δημοσιότητα από έναν δημοσιογράφο που δημοσίευσε ολόκληρο βιβλίο βασιζόμενο επάνω της. Στη συνέχεια, ωστόσο, ο Π. Τσαγκουρνής ανασκεύασε τους ισχυρισμούς του, υποστηρίζοντας ότι δεν ήταν σίγουρος αν το έγγραφο «έλεγε ότι υπήρχαν 423 νεκροί ή τραυματίαι», ενώ στη δίκη ανέφερε πλέον με βεβαιότητα ότι ο αριθμός αφορούσε σε νεκρούς και τραυματίες συνολικά.
Οι «αποκαλύψεις» Πίμπα
Αιφνιδίως στις 9/10/1974, παρουσιάστηκε στον Τσεβά ο Δημήτριος Πίμπας, πρώην πράκτορας της Κ.Υ.Π., που είχε δράσει στο Πολυτεχνείο ως προβοκάτορας, ο οποίος και δήλωσε: «Οι τύψεις συνειδήσεως με οδήγησαν στο γραφείο σας, θα τα αποκαλύψω όλα», ενώ στη συνέχεια αναφέρθηκε σε «450 νεκρούς και ομαδικούς τάφους», για τους οποίους είχε, υποτίθεται, ακούσει να μιλάνε κάποιοι αξιωματικοί στην Κ.Υ.Π.
Οι αναφορές του Πίμπα για ομαδικούς τάφους έδωσαν την αφορμή στον τότε δήμαρχο Ζωγράφου, Δημήτρη Μπέη, να προτείνει την ανασκαφή της βορειοανατολικής πλευράς του νεκροταφείου, προκειμένου να ανακαλυφθούν οι νεκροί του Πολυτεχνείου. Ποτέ δεν ανακοινώθηκαν αποτελέσματα. Στο μεταξύ, ο Πίμπας βρέθηκε ο ίδιος κατηγορούμενος για τη δράση του στο Πολυτεχνείο και στην απολογία του δεν αναφέρθηκε πλέον καθόλου σε νεκρούς και ομαδικούς τάφους, αρκούμενος στη δικαιολόγηση της προσωπικής του εμπλοκής.
Τα συμπεράσματα του πορίσματος Τσεβά
Στο πόρισμα του (14/10/1974), ο εισαγγελέας Δ. Τσεβάς σημείωνε εισαγωγικά ότι:
«Βαρύς υπήρξεν ο φόρος του αίματος εις νεκρούς και τραυματίας ο καταβληθείς δια την καταστολήν της εξεγέρσεως του Πολυτεχνείου. Και των µεν τραυματιών τον αριθμόν, ήγγισε, µετά βεβαιότητας µάλλον, η έρευνα.
Ανεξιχνίαστος, όµως, παραμένει εισέτι ο ακριβής αριθμός των νεκρών. Σύντοµοι κατεβλήθησαν προς την κατεύθυνσιν ταύτην προσπάθιαι και πέραν των αµέσως ή εµµέσως περιερχοµένων εις γνώσιν µου έκκλησις δια του Τύπου δηµοσία διετυπώθη, όπως καταγγελθώσιν ή αναφερθώσι περιπτώσεις θανάτων ή και εξαφανίσεων ατόµων συνεπεία των γεγονότων του Πολυτεχνείου.
Και είναι αληθές ότι ουδέν περιοτατικόν κατηγγέλθη. ∆εν αντλείται, όµως εντεύθεν απόδειξις περίν ανυπαρξίας τοιούτων. Διότι κατά τη διαδρομήν της ερεύνης εβεβαιώθησαν ή και απλώς επιθανολογήθησαν περιστατικά εδραιούντα παρ’ εμοί την πεποίθησιν ότι οι νεκροί εκ των γεγονότων του Πολυτεχνείου υπήρξαν περισσότεροι των επισήμως ανακοινωθέντων. ∆ι’ ο και κατανοώ τα ελατήρια της σιωπής των παθόντων.»
Ο Τσεβάς εκτιμούσε ότι ο αριθμός των νεκρών μπορεί να φθάνει τους 34 (18 επώνυμους και 16 ανώνυμους), τους οποίους διέκρινε σε τρεις κατηγορίες:
α) Επισήμως ανακοινωθέντες νεκροί, στους οποίους περιλάμβανε τους γνωστούς 15.
β) Νεκροί πλήρως βεβαιωθέντες, στους οποίους περιλάμβανε άλλους 3.
γ) Νεκροί βασίμως προκύπτοντες, στους οποίους συγκατέλεξε 16 ανώνυμους νεκρούς, για τους οποίους υπήρξαν επώνυμες καταθέσεις. Σε αυτούς συγκαταλέγονται 10 που προέκυψε ότι διακομίστηκαν στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, χωρίς να καταχωρηθούν επισήμως.
Καταμέτρησε επίσης 1013 πολίτες και 61 αστυνομικούς ως τραυματίες.
Ένα χρόνο αργότερα, ο αντιεισαγγελέας εφετών Ιωάννης Ζαγκίνης έκανε λόγο για 23 νεκρούς, ενώ κατά τη διάρκεια της δίκης για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, προστίθεται ένας ακόμη νεκρός. Οι πρωταγωνιστές εκείνης της περιόδου δικαιολογούν ως ένα βαθμό τη σύγχυση, λόγω του κλίματος των ημερών εκείνων, που ουσιαστικά δεν επέτρεπε την πραγματοποίηση επιστημονικών ερευνών.
Η μελέτη Καλλιβρετάκη (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών)
Σε αυτήν αναπαρίστανται οπτικά οι κινήσεις των μονάδων καταστολής και οι επώνυμοι νεκροί των περιστατικών.
18°
