Στα όρια της πόλης

Πίσω από τη σιδερένια πόρτα στην πολυκατοικία της Αλκιβιάδου και Πιπίνου στέκονται δύο νεαροί Αφγανοί. «Άδειασε» μουρμουρίζει ο Αχμέτ καθώς ανηφορίζει στο δωμάτιο που μοιράζεται με συμπατριώτες του για 8 ευρώ την ημέρα. «Κάποιους τους έδιωξε ο ιδιοκτήτης, οι περισσότεροι φοβήθηκαν την αστυνομία» λέει. Στο απέναντι πεζοδρόμιο, στην πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα, ένας πιτσιρικάς πουλάει αραβικές πίτες, μικρές παρέες μεταναστών χαζεύουν στα παγκάκια, χαρούμενες φωνές δραπετεύουν από τα κάγκελα της παιδικής χαράς. Μια παρτίδα σκάκι μεταξύ Αλβανών γειτόνων εξελίσσεται με φόντο το σχολαστικό έλεγχο των αδειών παραμονής τριών Αφγανών από τoυς αστυνομικούς.

Έχουν περάσει δύο μήνες από τη διαμαρτυρία κατοίκων της περιοχής που κατέληξε σε πογκρόμ μεταναστών, την ακροδεξιά ρητορική που διατυπώθηκε με το σύνθημα «Έξω οι ξένοι από την Ελλάδα», τις εκατοντάδες εξαθλιωμένων που κούρνιαζαν στο προαύλιο της εκκλησίας αναζητώντας τροφή στα σκουπίδια, τους –μεταξύ τους– καβγάδες. Τις σκηνές βαρβαρότητας που εκτυλίχθηκαν, τέλη Νοεμβρίου, στα στενά του Αγίου Παντελεήμονα η κ. Ιωάννα τις παρακολούθησε από το μπαλκόνι της. «Αισθάνθηκα θλίψη, κλείστηκα στο σπίτι μου. Η αλήθεια είναι, όμως, πως από εκείνη την ημέρα κάτι άλλαξε» παραδέχεται. Τα 600-700 κορμιά που κείτονταν στις παγωμένες πλάκες της πλατείας μειώθηκαν αισθητά. «Δεν συναντάς πάνω από 100 άτομα τις νύχτες πια» λέει ο Αλέξανδρος, που εργάζεται βραδινή βάρδια στη γειτονιά εδώ και 20 χρόνια. Συσσίτια μοιράζονται από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, συνεργεία του Δήμου καθαρίζουν καθημερινά το χώρο, οι περιπολίες της Αστυνομίας ξεπερνούν τις δύο ημερησίως, ολοένα και περισσότεροι κάτοικοι βγαίνουν στο δρόμο προσφέροντας ρούχα και φαγητό.

Ο θόρυβος από τις ξενοφοβικές πρακτικές έχει, για την ώρα, κοπάσει. Οι πρωτοφανείς ταραχές που ξέσπασαν πριν τα Χριστούγεννα στο κέντρο της Αθήνας ήταν ο λόγος που σίγησε η ακροδεξιά δημαγωγία, εκτιμούν μέλη αντιρατσιστικών οργανώσεων. «Φοβήθηκαν πως αν συνέχιζαν την ίδια τακτική, το επόμενο σπίτι που θα καιγόταν θα ήταν το δικό τους» λένε. Η δολοφονία του μαθητή τον Δεκέμβριο μετακίνησε το κέντρο βάρους των γεγονότων, αν και το κλίμα μιας γενικότερης ριζοσπαστικοποίησης στην πόλη στάθηκε ευνοϊκό για την εκτόνωση μέσα από άλλες πράξεις βίας. «Αυτό δεν σημαίνει ότι η επιθετική ξενοφοβία θα εξαφανιστεί. Το μίσος για τον ξένο δεν τιθασεύεται, εμφανίζει κορυφώσεις και στη συνέχεια πτώση. Είναι πιθανόν ο σκληρός πυρήνας των ακροδεξιών στοιχείων να διοχετευτεί (ανάλογα με τη συγκυρία) σε άλλες ζώνες του αστικού ιστού, εκεί όπου επίσης επικρατούν συνθήκες Αγίου Παντελεήμονα» εξηγεί η επίκουρος καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Βασιλική Γεωργιάδου, βεβαιώνοντας ότι η επεισοδιακή διαμαρτυρία στην περιοχή είναι μόνο πρελούδιο. Η ευρωπαϊκή εμπειρία, άλλωστε, το επιβεβαιώνει. Βίαιες ρατσιστικές επιθέσεις σε κέντρα υποδοχής μεταναστών στο Ροστόκ της Γερμανίας στις αρχές της δεκαετίας του ’90 –και αργότερα σε αστικά κέντρα της Ολλανδίας– βρήκαν, λίγους μήνες μετά, μιμητές σε άλλες πόλεις της χώρας.

«Οι κάτοικοι της περιοχής δεν τους θέλουν, απλώς περιορίζονται στα λόγια. Οι πράξεις είναι για τους λίγους. Τις προάλλες μια γυναίκα ενοχλήθηκε από τους ανθρώπους του Ερυθρού Σταυρού που μοίραζαν συσσίτιο και κατάβρεξε με το λάστιχο εθελοντές, μετανάστες και περαστικούς» λέει ο Γιάννης, θαμώνας ενός καφενείου.

Ο Μπόρχουν μπαίνει στο κατάστημα του φίλου του, η τζαμαρία του οποίου υποχώρησε κάτω από τις πέτρες της (προ διμήνου) ακροδεξιάς επιδρομής. Παρ’ όλα αυτά, εκείνος επιμένει πως «δεν μας κάνουν κακό οι Έλληνες. Ζούμε καλά μαζί. Ένας έσπασε το τζάμι». Λίγα μέτρα πιο κάτω, ο νεαρός Αμπντούλ κουβεντιάζει στο πεζοδρόμιο με την Πηνελόπη. Και οι δύο διατηρούν κατάστημα ψιλικών. «Τι πρόβλημα να έχουμε, δηλαδή; Η μέρα ξημερώνει και για μένα και για εκείνον» σχολιάζει η γυναίκα. Μια γειτόνισσα προσπερνάει· στο τέλος κοντοστέκεται. «Ούτε ρατσίστρια είμαι ούτε ο Άγιος Παντελεήμονας είναι γκέτο. Κάθε έγκλημα που γίνεται στη Βάθης ή στη Φυλής χρεώνεται στην περιοχή μας και στοχοποιούμαστε άδικα. Οι συγκεντρώσεις μας περισσεύουν. Ας μείνουν οι μετανάστες, αρκεί να μη δημιουργούν προβλήματα».

Είναι φανερό πως ένα υπολογίσιμο κομμάτι της τοπικής κοινωνίας επιθυμεί την ειρηνική συνύπαρξη. «Η de facto ένταξη σημαίνει αποδοχή των μεταναστών, υποστήριξή τους από τους  Έλληνες γείτονές τους, παρά τη στρεβλή εικόνα που αναπαράγουν οι εμπρηστές της κοινωνικής συμβίωσης και οι πρόθυμοι συνεργάτες τους στα ηλεκτρονικά μέσα» υπερθεματίζει ο διευθυντής του Εθνικού Παρατηρητηρίου κατά του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας Μίλτος Παύλου.

Η σιωπή στον Άγιο Παντελεήμονα είναι εύθραυστη. Για κάποιους οι παρούσες συνθήκες δεν είναι παρά ένα φαινόμενο νεκροφάνειας στο δημόσιο χώρο της συνοικίας. Απεναντίας, στον ιδιωτικό, η κατάσταση μοιάζει παγιωμένη: δεκάδες αλλοδαποί, ενήλικες και παιδιά, στοιβάζονται σε θλιβερά τριάρια, άλλοτε με την ανοχή των ιδιοκτητών, άλλοτε πληρώνοντας «διπλό» ενοίκιο σε συμπατριώτες τους. «Κάθε μέρα έρχεται ένας μετανάστης, μου δίνει ένα εισιτήριο λεωφορείου και με παρακαλεί να το αγοράσω. Δεν ξέρω πού το βρίσκει μα πώς μπορώ να αρνηθώ; Γι’ αυτόν το 1 ευρώ είναι ένας ζεστός καφές την ημέρα» λέει η Δήμητρα, υπάλληλος σε περίπτερο της γειτονιάς.

Η πραγματική αναζωογόνηση στον Άγιο Παντελεήμονα –που δεν στηρίζεται στη φιλανθρωπία και η οποία μοιραία θα μεταφραστεί σε στείρα συνενοχή της εξαθλίωσης– εξαρτάται κατά τον κ. Παύλου από την επένδυση σε υλικές υποδομές και ανθρώπους. «Αυτό σημαίνει αφενός δικαιώματα και προστασία στους μετανάστες (π.χ. δυνατότητα νομιμοποίησης σε όποιον εργάζεται ανασφάλιστος) και αξιοποίηση ενός σημαντικού τμήματος των παράβολων που οι ίδιοι καταβάλλουν στο κράτος για την ανάπτυξη υποδομών αξιοπρεπούς διαβίωσης στον αστικό ιστό. Η επιτυχής συμβίωση με ποιότητα ζωής είναι προς το συμφέρον όλων μας».

Η άνοδος και η πτώση του Αγίου Παντελεήμονα

Πριν την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, η σημερινή περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα λογιζόταν ως η άκρη της πόλης. Στο ύψος της οδού Πιπίνου βρισκόταν, όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας-ερευνήτρια Άρτεμις Σκουμπουρδή, η είσοδος των Αθηνών για όσους έρχονταν από τα δυτικά. «Εκεί βρισκόταν η περίφημη βρύση του Αγά, όπου υποδέχθηκαν με μουσικές τον Οδυσσέα Ανδρούτσο κατά την απελευθέρωση» σημειώνει. Μέχρι τότε, η ευρύτερη περιοχή ήταν κυρίως αγροτική. Στα περιβόλια της λέγεται πως φυτεύτηκε για πρώτη φορά σε αττικό έδαφος η πατάτα και η ντομάτα. Στα μέσα του 19ου αιώνα, αρχίζει να οικοδομείται μια νέα μικροαστική κοινότητα με σαφή οικιστική ανάπτυξη ως τα Πατήσια. «Μέχρι και το ύψος της Δεριγνύ διασώζονται κατοικίες του 19ου αιώνα, ενώ στην περιοχή του Αγίου Νικολάου και γύρω από την πλατεία Αμερικής συναντάμε σπίτια των αρχών του 20ού αιώνα. Μάλιστα, το 2ο Γυμνάσιο της πόλης χτίζεται στη συμβολή Αχαρνών και Χέυδεν» εξηγεί ο αναπληρωτής καθηγητής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και κάτοικος της περιοχής για σχεδόν τρεις δεκαετίες Παναγιώτης Τουρνικιώτης. Κατά το μεσοπόλεμο τα πρώτα δείγματα μοντέρνου κινήματος «ξεφυτρώνουν» κατά μήκος της Χέυδεν. Η έκρηξη ανοικοδόμησης που συμπαρασύρει κτίρια μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας από τα μέσα της δεκαετία του ’50 και ως τις αρχές του ’60 αλλάζει το πρόσωπο της γειτονιάς του Αγίου Παντελεήμονα, μια εικόνα που κορυφώνεται στα επόμενα δέκα χρόνια. Μέχρι το 1980 κάθε σπιθαμή ελεύθερης γης έχει χτιστεί. «Στα 1960 το κοινωνικό status παραμένει το ίδιο. Είναι μια πολύ δυναμική γειτονιά, αμιγώς ελληνική, τα παιδιά παίζουν στους δρόμους, τα ζαχαροπλαστεία γύρω από τις πλατείες σφύζουν από ζωή» θυμάται ο κ. Τουρνικιώτης. Ο Άγιος Παντελεήμονας φιλοξενεί την καλώς εννοούμενη μεσαία τάξη της Αθήνας. «Δεύτερο Κολωνάκι» λέει ο κ. Γιάννης, ιδιοκτήτης ενός από τα παλαιότερα κρεοπωλεία της Αχαρνών.

Η μεταστροφή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης πραγματοποιείται μεταπολιτευτικά. Οι οίκοι ανοχής απωθούνται προς τη Φυλής και την Αχαρνών, δημιουργώντας εστίες μιας άλλης νυχτερινής ζωής. Είναι η αφετηρία για το χρονικό της συντελούμενης αλλαγής που βασανίζει τον Άγιο Παντελεήμονα μέχρι σήμερα. Η γειτονιά σταδιακά καταρρέει, ο αστικός χαρακτήρας της περιοχής διαβρώνεται με την έλευση εσωτερικών μεταναστών από την επαρχία, πράγμα που ενισχύεται από το πρώτο κύμα αλλοδαπών 15 χρόνια αργότερα. Μοιραία, η αξία της γης πέφτει. «Όσοι είχαν ζήσει τον Άγιο Παντελήμονα τις προηγούμενες δεκαετίες αισθάνονταν ότι έφευγε η πόλη κάτω από τα πόδια τους» αναφέρει ο καθηγητής του ΕΜΠ. «Οι νεότεροι μετακόμιζαν βορειότερα κι έτσι τα πιο ζωντανά στοιχεία της περιοχής χάνονταν». Η κ. Λένα ανήκει στην πιο πρόσφατη γενιά των κατοίκων της περιοχής, που εγκατέλειψαν το πατρικό τους εξαιτίας των νέων συνθηκών. Σήμερα, το νοικιάζει σε Ουκρανούς μετανάστες. «Είναι ένα υπέροχο νεοκλασικό 100 ετών. Από εκεί έφυγα το 2000. Σκέφτομαι πως φταίμε κι εμείς που αφήσαμε τα σπίτια μας· φταίμε γιατί ανάμεσα στους ιδιοκτήτες υπάρχουν πολλοί που εκμεταλλεύονται τους μετανάστες. Από την άλλη, χρόνο με το χρόνο η εικόνα της γειτονιάς αλλάζει δραματικά. Δεν αναγνωρίζω τον τόπο που μεγάλωσα και δυστυχώς έχω αποκλείσει το ενδεχόμενο να επιστρέψω».