Στράτος Καλαφάτης: Άθως, τα χρώματα της Πίστης

Ένα οδοιπορικό στο Άγιο Όρος. Ένα διαρκές πήγαινε και έλα στην Αθωνική Πολιτεία με πλεούμενα και μουλάρια, με σκληρές πεζοπορίες σε κελιά και μονές, σε σπηλιές και μικρά ησυχαστήρια. Χα, πάω στοίχημα πως του χρησίμεψαν τελικά οι σπουδές του στη Γυμναστική Ακαδημία, άσε που ξαναέπιασε αθλητικές επιδόσεις αντοχής, όπως τότε παλιά που ήταν πανελληνιονίκης, ασχέτως αν προτίμησε να διαλέξει τη φωτογραφία ως «άθλημα» ο Στράτος Καλαφάτης. «Άθως - Τα χρώματα της Πίστης». 

Παρατηρώ μία μία τις φωτογραφίες που από την 1η Ιουλίου έως και το τέλος Σεπτεμβρίου θα εκτεθούν στον Τεχνοχώρο «Αποθήκη» του Δήμου Σιθωνίας, καθώς η έκθεσή του, συμπαραγωγή του με το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας, περιοδεύει αδιαλείπτως σε μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις –τελευταίος σταθμός στο μουσείο Ménage της Αγίας Πετρούπολης– μα και στην ελληνική επικράτεια, και με πιάνει ένα δέος. Ο Καλαφάτης είναι ένας ακούραστος ταξιδιώτης, ιχνηλάτης και καλλιτέχνης όπου κάθε του δουλειά, συνδεδεμένη με οποιονδήποτε τόπο, φωτίζει πολυπρισματικά τις συνθέσεις τοπίων μα και ανθρώπων. Τους εμπλέκει σε ένα αδιάσπαστο όλον. Φέρνει στην επιφάνεια τα αθέατα, υπό μορφή μιας θέασης που αποτελεί στην ουσία και τη σφραγίδα, τη μοναδικότητα του έργου του: στο Άγιο Όρος η σύλληψή του συντίθεται μέσα από προσμίξεις. Οργιώδεις λόχμες, σκαμμένα πρόσωπα μοναχών, σκληρά λόγω ασκητικής μα και τοπίου. Μα και κοντράστ: τρυφερά καλογερούδια που ακτινοβολούν αγγελική αθωότητα. 

Ο Καλαφάτης είναι γκράντε μετρ της αποτύπωσης του νοερού, του ιερού, του απόλυτα ιερού, οι εικόνες του παραβλέπουν και προσπερνούν το προφανές. Πίσω από τον Σταυρό. Γλιστρούν, ακόμα κι όταν τα πορτρέτα του είναι μετωπικά, σε όλο το φάσμα της στιγμής και της ατμόσφαιρας, όπως εμπεριέχονται στο κάδρο. Αναζητά την ψίχα, το μεδούλι, κάτω από την επιφάνεια των σκληρών κοντράστ ή των κορεσμένων χρωμάτων, ναι, ο τύπος παράγει ένα αναγεννησιακό chiaroscuro. Αποκαλύπτει πλούτο αόρατων φωτοπηγών, που ξεπηδούν μέσα από το μαύρο της στολής των μοναχών. Μια ιδιαίτερη «ποπ» γλώσσα είναι η ματιά του. Που όμως διαρρηγνύει την αληθοφάνεια και συνάδει με όλα όσα συνιστούν την Αθωνική Πολιτεία: ευαισθησία μα και αυστηρότητα, κανόνας και υπακοή, μα και ταυτόχρονα μια άναρχη προσέγγιση του άχραντου σύμπαντός της. Χρυσοποίκιλτος αμφιακός πλούτος και πενία υλική, αγάπη και νόμος, πατερική διδασκαλία και προσωπικές συζητήσεις. 

Ο Καλαφάτης μοιάζει να μην υπάρχει, μοιάζει αόρατος, σαν να μην αναταράζει τον ρου της ζωής, τα υποκείμενά του, νερά, σύννεφα, άνθρωποι, σκήτες στα βράχια είναι ψηφίδες που σαν από μόνες τους υμνούν το ελάχιστο. Το ένα. Το ζητούμενο δηλαδή της ύπαρξης για όσους κατέχουν το κλειδί-αλγόριθμο ζωής που επιτάσσει μια επίσκεψη για λίγο ή επί μακρόν στο Άγιο Όρος. Αγγίζουν θραυσματικά, νυν και αεί, την ουσία του Ενός. Τα «Χρώματα της Πίστης» είναι μια παγκόσμιας εμβέλειας κονσέπτσια, μιλάμε άλλωστε για τον Στράτο Καλαφάτη, που η δουλειά του εκτίθεται καιρό τώρα διαπλανητικά, προσδίδοντάς του τον τίτλο του καλλιτέχνη που έσπασε τα στενά όρια της Θεσσαλονίκης και της χώρας. Αυτό βέβαια κάθε άλλο παρά ακριβοθώρητο τον κάνει! Τις προάλλες οδηγώντας μέσα στην αποπνικτική και ασθμαίνουσα Τσιμισκή, τον είδα με το κόκκινο ποδήλατό του να διασχίζει αμέριμνος την πόλη, χρησιμοποιώντας τη λωρίδα των λεωφορειοποδηλατών. Ας του στείλω, σκέφτηκα, μερικές ερωτήσεις. Ποτέ, στο κάτω κάτω, μια κριτική ή μια γνώμη δεν μπορεί να περιγράψει καλύτερα τον καλλιτέχνη, πέρα από τον ίδιο τον καλλιτέχνη.

Τι λάθος διάβασες στο «προλογικό» κείμενό μου; Αναρωτιέμαι, ξέρεις, αν όντως κατάφερα να σε «πιάσω» ή να έρθω κοντά στο μυαλό σου, όταν ξεκίνησες αυτή τη δουλειά. Η οποία, ειρήσθω, ολοκληρώθηκε ή θα επιστρέφεις εκεί για να την ανανεώνεις; Είναι πολύτιμα τα θεωρητικά κείμενα για την τέχνη και ακόμα περισσότερο για τη φωτογραφία. Στα τριάντα χρόνια ενασχόλησής μου με το μέσο λίγοι επιδίωξαν να περιγράψουν με λόγια ό,τι κάνω με εικόνες και για αυτό σε ευχαριστώ. Την ίδια στιγμή, για να είμαι ειλικρινής, κανένα κείμενο και κανένας θεωρητικός δεν μπορεί να προσεγγίσει την ψίχα και την ουσία ενός έργου τέχνης, πράγμα που αναζητεί με αγωνία και ο ίδιος ο δημιουργός. Σε ό,τι αφορά την Αθωνική πολιτεία, πίστευα ότι, μετά τα είκοσι πέντε ταξίδια και τις διακόσιες ημέρες που χρειάστηκα για να περιγράψω τα χρώματα της πίστης, δεν θα επιστρέψω ποτέ ως φωτογράφος. Με διέψευσε ένα πρόσφατο ταξίδι. Ήταν μια επιστροφή στον τόπο του εγκλήματος, ένας φόρος τιμής σε ό,τι μου πρόσφερε αυτός ο τόπος. Μια ευχάριστη έκπληξη, οι νέες εικόνες που προέκυψαν και παρουσιάζω στη Νικήτη. Άλλωστε, όπως μου είπε και ο φίλος μου, ο Ιουστίνος ο Συμωνοπετρίτης: «Όποιος πιει νερό από τις Καρυές πάντα επιστρέφει εκεί».

Χρειάζεται να πιστεύει ο ξένος που θα επισκεφθεί το Όρος για να νιώσει; Κι εσύ; Πιστεύεις, και γι’ αυτό ένιωσες; Ήσουν αγνωστικιστής μα στην πορεία πίστεψες; Τι από τα δύο; Τι σου συνέβη εσωτερικά και κατά τη διάρκεια της υλοποίησης των εικόνων και τι σου συμβαίνει τώρα που απέχεις από το «υποκείμενο»; Πόσο Όρος κουβαλούσες και κουβαλάς μέσα σου; Υπάρχουν έννοιες, όπως της πίστης, του έρωτα, του φόβου του θανάτου, που είναι δύσκολο να προσδιοριστούν και να περιγραφούν με απλουστεύσεις. Μπορεί κάποιος πολύ πιστός να φτάσει στο Όρος, να μην καταλάβει τίποτε, και κάποιος αδιάφορος για τα θέματα της πίστης και του Θεού να τα δει όλα. Προσωπικά έφτασα εκεί με την ιδιότητα του φωτογράφου και το ενδιαφέρον και η αγωνία μου περιορίστηκε στην αναζήτηση απαντήσεων που αφορούσαν την οπτικοποίηση του μοναδικού και δύσκολου αυτού τόπου. Η οποιαδήποτε άλλη εμπλοκή της θρησκευτικής ή άλλης συγκίνησης θα με μπέρδευε και θα με απομάκρυνε από το στόχο. Η μεγάλη αγωνία ήταν να κατανοήσω και να βρω τον τρόπο της σωστής προσέγγισης, με δεδομένο τον απόλυτο σεβασμό και την ειλικρίνεια απέναντι στους ανθρώπους και τον τόπο που με φιλοξένησαν. Κουβαλώ μέσα μου πολύ Άγιο Όρος, πολλή Καβάλα, πολλή Σκόπελο, πολλή Ιαπωνία και τη θάλασσα του Αρχιπελάγους που με μεγάλωσε και με ταξιδεύει.

Ο μέγας Πέτερσεν, που γνωρίζω πόσο αγαπάς, σε σεμινάριο που παραχώρησε παλιά στο στούντιό σου, θυμάμαι να συμβουλεύει τους νέους φωτογράφους να ξεκινούν από αυτό που τους ταράζει, τους φοβίζει ή τους φαίνεται μη οικείο. Εσύ; Ποια είναι η μόντα σου και πόσο της παρέκκλινες ή της συνέκλινες κατά τη διάρκεια της αγιορείτικης «ενασχόλησης»; Η προσωπική οδηγία προς τους μαθητές μου είναι να φωτογραφίζουν αυτό που αγαπούν και τους δίνει χαρά. Είναι πολύ κοντά τα όρια μεταξύ αυτού που αγαπάμε και αυτού που φοβόμαστε. Επί της ουσίας είναι η ίδια αρχή με αυτή του Άντερς, μόνο που ξεκινάμε από διαφορετικές αφετηρίες. Οι διαφορετικές διαδρομές φανερώνονται στη δουλειά μας.

Δείχνεις να ελκύεσαι από περιχαρακωμένους βιότοπους. Καμιά φορά ανατρέχω, βλέπεις, στη δουλειά σου στη Σκόπελο, μα και τώρα στο Όρος. Θεωρώ ειλικρινά πως διαθέτεις μια «παπαδιαμάντεια» ματιά: εξορύξεις εις βάθος, κατάδυση στο μεταφυσικό. Και την ίδια στιγμή, ξαναβλέποντας την απεραντοσύνη του «Αρχιπελάγους», λέω, μπα, ιδέα μου είναι, λειτουργεί ο τύπος υπό όλες τις συνθήκες: μακριά, κοντά, πεπερασμένα ή αχαρτογράφητα, έχεις διακυμάνσεις - άρνηση να γκετοποιηθείς σε ένα. Πώς ορίζεσαι, Στράτο; «Ελκύομαι από περιχαρακωμένους βιότοπους…» Είναι μια εύστοχη περιγραφή της δουλειάς μου. Μέσα από όλα αυτά τα χρόνια φωτογράφισης έχω αναπτύξει ένα εμμονικό ενδιαφέρον για περιχαρακωμένους τόπους και ερμητικά κλειστές κοινωνίες. Είναι η ίδια συνθήκη που συνάντησα στο νησί της Σκοπέλου, στη Saga της Ιαπωνίας, στο Άγιο Όρος, στην ιδιόμορφη κοινωνία των performers και των bodybuilders. Σε αυτά τα «σφιχτά» θέματα, επιβάλλω μια οπτική με τετράγωνο φορμά, έντονο χρώμα, διάχυτο φλας. Τολμηρά «όμορφες» εικόνες. Η απόλυτη απενοχοποίηση του ωραίου.

Τι είπαν τα «μοντέλα», όταν είδαν τις αποτυπώσεις σου/τους; Ευλόγησαν ή έκαναν το... σταυρό τους; Και μίλησέ μου για την εκεί καθημερινή διαβίωση και γνωριμία μαζί τους. Πώς τους «ξεκλείδωσες»; Είναι εντυπωσιακό το πόσο δεν φαίνεσαι. Το πώς αποτυπώνεις, σαν να άφησες την κάμερα ανοιχτή, να έφυγες κι, όταν επέστρεψες, όλα να είχαν καταγραφεί με την αγιοσύνη που τους πρέπει! Δεν μπορώ να ξεχωρίσω τους μοναχούς από τους υπόλοιπους ανθρώπους που έχω φωτογραφίσει. Όπως παντού, όλα είναι θέμα προσέγγισης. Είναι θέμα χρόνου να καμφθούν οι όποιες αμφιβολίες και αντιστάσεις απέναντι στο φωτογράφο. Ειδικά στο Άγιο Όρος όλα ισορροπούσαν μεταξύ της κοσμικότητας της φωτογραφίας και της ανθρώπινης φύσης των μοναχών.  Αναφέρω χαρακτηριστικά στην εισαγωγή του βιβλίου μου: «…όλα αυτά σε τυχαίες ή προγραμματισμένες συναντήσεις. Λιγόλογες, αποκαλυπτικές, γεμάτες πιθανότητες που αθόρυβα μας έβαζαν στο ρόλο μας. Εγώ “o επίσημος φωτογράφος”, κατά τον Αρσένιο, και αυτοί “οι γέροντες του κελιού, μοναχοί, δόκιμοι ή κοσμικοί”. Ειλικρινείς και εκτεθειμένοι, ανταλλάσσουμε βλέμματα, κάποιος παραδίδεται πρώτος στις ορέξεις του άλλου και μετά σιωπά. Ακολουθεί ένα άλλο κελί, άλλοι άνθρωποι, μια άλλη συνάντηση, κάποιες άλλες εικόνες». 

«Στράτος Καλαφάτης: Άθως / Τα Χρώματα της Πίστης». Επιμέλεια: Στράτος Καλαφάτης, Μιχάλης Μουστάκας

Τεχνοχώρος Αποθήκη, Παραλία Νικήτης, 1/7 - 30/9.