Δεν θυμάμαι αν η μάνα μου με αποκάλεσε ποτέ βασιλόπουλο. Μ’ έλεγε όμως «αγόρι μου», «αγάπη μου», «παιδί μου εσύ» και άλλα τέτοια. Τελικά, είναι «σωστό» οι γονείς να αποκαλούν τα παιδιά τους πριγκίπισσες και βασιλόπουλα; Και ποια είναι η σκοπιμότητα του Συμβολαίου Τιμής στο σχολείο; Απαντά ο Νίκος Σιδέρης, ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, συγγραφέας, μέλος της Επιτροπής Εθνικού Διαλόγου για την Παιδεία και αυτός που πρότεινε το Συμβόλαιο Τιμής.
Η Επιτροπή Εθνικού Διαλόγου για την Παιδεία, της οποίας είστε μέλος, προτείνει τη θέσπιση ενός «συμβολαίου τιμής». Εξηγήστε μας το σκεπτικό.
Πρότεινα τo Συμβόλαιο Τιμής πέρυσι (1) γράφοντας: Θα μπορούσε λοιπόν να θεσπισθεί ως «προαιρετικά υποχρεωτικό» (όπως η ψήφος στις εκλογές...) το ακόλουθο Συμβόλαιο Τιμής: Κατά την έναρξη του σχολικού έτους, οι γονείς ή κηδεμόνες για παιδιά Α' έως Γ' Δημοτικού και, στη συνέχεια, τα ίδια τα παιδιά («Τώρα που μεγάλωσες...») καλούνται να υπογράψουν ένα συμβόλαιο σαν το ακόλουθο: «Δίνω τον λόγο της τιμής μου και υπόσχομαι ότι θα σέβομαι το σχολείο, τους δασκάλους και τους συμμαθητές μου, θα φέρομαι ιπποτικά σε όλους και ιδιαίτερα στους πιο αδύναμους, δεν θα επιτεθώ ποτέ σε αδύναμο αλλά θα τον υπερασπίσω από επιθέσεις. Θα θεωρώ σωστή μόνο την άμιλλα για τη διάκριση στη μάθηση, στον αθλητισμό, την καλή συμπεριφορά και τα καλά έργα. Δεν θα κάνω ποτέ στον άλλον ό,τι δεν θέλω να κάνουν σε μένα. Και θα θεωρώ ντροπή κάθε παράβαση αυτής της υπόσχεσης που ελεύθερα δίνω σήμερα».
Μια τέτοια δέσμευση του υποκειμένου που δίνει τον λόγο του μπορεί να έχει καταλυτικές συνέπειες στην ψυχική του συγκρότηση, ιδιαίτερα αν συνοδευτεί σε βάθος χρόνου από δουλειά των ενηλίκων με το παιδί πάνω σε αυτή τη βάση.
Η εγγραφή στο σχολείο ήδη ισοδυναμεί με σύναψη συμβολαίου: Η οικογένεια εμπιστεύεται το παιδί της στους παιδαγωγούς αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να συνεργάζεται με το σχολείο. Μέρος του συμβολαίου, ωστόσο, «εξυπονοείται». «Σιωπηρή ασάφεια», που ενίοτε οδηγεί σε πράξεις συμπτωματικές π.χ. γονιός να επιτίθεται λεκτικά ή σωματικά στον εκπαιδευτικό θεωρώντας ότι δεν εκπλήρωσε κάποιους «σιωπηρούς» όρους και (πρόσφατο παράδειγμα) βάζει κακούς βαθμούς στο παιδί του... Παράλληλα, συνάπτεται μεταξύ των γονέων και του σχολείου, χωρίς απτή συμμετοχή του παιδιού. Ήτοι, πάλι σιωπηρά, στο παιδί αποδίδεται ένα ιδιότυπο «καθολικό ακαταλόγιστο» ακόμη και σε σημεία που μπορεί και να κατανοήσει και να αναλάβει συγκεκριμένες ευθύνες ως προς την τήρησή τους (π.χ. να μην κάνει στον άλλον ό,τι δεν θέλει να κάνουν σε αυτό). Δηλαδή, θεωρείται «οιονεί αντικείμενο διαχείρισης» («πελάτης», όπως ελέχθη...).
Προσυπογράφοντας τους συγκεκριμένους όρους του παιδαγωγικού Συμβολαίου Τιμής, το παιδί αντί για «αντικείμενο διαχείρισης» καθίσταται υποκείμενο λόγου: Με επίγνωση της προσωπικής του αξιοπρέπειας (αυτό σημαίνει «τιμή»), ικανό να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις που δεν του επιβάλλονται έξωθεν και άνωθεν (διατάξεις και κανονισμοί). Αυτό συμβάλλει καθοριστικά στην ψυχική του συγκρότηση και στην κοινωνικοποίησή του. Ταυτόχρονα, το Συμβόλαιο Τιμής, λαμβάνοντας υπόψη την απαξίωση της παράστασης της παιδείας και τον εκτροχιασμό κάποιων συμπεριφορών (π.χ. βία, bullying, επιθετικότητα…), διατυπώνει ρητά μια κοινή πλατφόρμα, μια δέσμη αρχών και ιδεών, ώστε σχολείο, οικογένεια και κοινωνία να εναρμονίζονται παιδαγωγικά σε μια κοινή βάση. Έτσι, περιγράφει ουσιαστικά στοιχεία μιας άτυπης «σχολής γονέων», σε συνθήκες όπου συστηματικές τέτοιες σχολές δεν είναι διαθέσιμες, αν και όπου λειτούργησαν είχαν ευεργετικά αποτελέσματα.
Στο τέλος του κειμένου που προτάθηκε, αναφέρεται: «Θα θεωρώ ντροπή κάθε παράβαση αυτής της υπόσχεσης που ελεύθερα δίνω σήμερα». Είστε ψυχολόγος και ψυχαναλυτής. Μήπως η λέξη «ντροπή» θα μπορούσε να δημιουργήσει ενοχικά συναισθήματα;
Το να μιλάς με αγένεια ή επίδειξη χλιδής ή δύναμης δεν είναι παράνομο. Το να βουτάς τη θέση όπου ετοιμάζεται να παρκάρει άλλος ή να του τρως τη σειρά στην ουρά, ομοίως. Το να κακολογείς ή να απομονώνεις ένα συμμαθητή σου, ίδια. Το να ρουφιανεύεις, παρομοίως... Συμπέρασμα: Για να μη φτάνουμε σε στάσεις τύπου «ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό», χρειάζονται κάποιοι έλεγχοι, εξωτερικοί και/ή εσωτερικοί. Η ντροπή είναι ένας μηχανισμός ενδοψυχικού ελέγχου, που αποτρέπει τέτοιες συμπεριφορές, ιδίως σε περιστάσεις όπου δεν υφίσταται εξωτερικός περιορισμός ή απειλή τιμωρίας. Το να αισθάνεται κανείς ντροπή όταν κάνει κάτι ντροπιαστικό είναι σημείο ψυχικής ευρυθμίας. Το αντίθετο (έτσι λέει και η ψυχανάλυση) οδηγεί σε καταστάσεις ψυχικής και γενικότερης ανομίας − όπως συνέβη στη χώρα μας, όπου ο κύριος τρόπος «επιτυχίας» έγινε η αναισχυντία στο πλαίσιο του ευρύτερου συστήματος των συνενοχών («άρπαζε κι άσε τους άλλους ν' αρπάζουν» χωρίς κανένα αίσθημα ντροπής).
Η προτεινόμενη σύσταση προς τους γονείς να μην αποκαλούν τα παιδιά τους βασιλόπουλα και πριγκιποπούλες, προκειμένου να μην τα τροφοδοτούν με φαντασιώσεις παντοδυναμίας, όπως έχετε πει, χαρακτηρίστηκε ως υπερβολική. Τι απαντάτε;
Συνιστάται στους γονείς να ανατρέφουν τα παιδιά τους έχοντας επίγνωση του ότι: «Το παιδί καθενός είναι μοναδικό και ξεχωριστό για τον ίδιο. Ωστόσο, είναι ένα παιδί ανθρώπων όπως κάθε παιδί ανθρώπων: Διαφορετικό αλλά ίσο με τα άλλα, και όχι πριγκίπισσα ή βασιλόπουλο». Κάποιοι είδαν εδώ ότι απαγορεύονται οι λέξεις «πριγκίπισσα» και «βασιλόπουλο». Ερώτηση κρίσεως (τη δανείζομαι από τον Τάκη Ψαρίδη στο facebook): Αν σου βάλουν αυτό το θέμα στην έκθεση και απαντήσεις «Αυτό θα πει ότι δεν πρέπει οι γονείς να λένε ποτέ το παιδί τους πριγκίπισσα ή βασιλόπουλο», τι βαθμό και σχόλιο θα περίμενες;
Εμφανώς, μια τέτοια παρανάγνωση μιλά για την προκατάληψη και/ή σκοπιμότητα εκείνου που είδε τέτοιες ανύπαρκτες απαγορεύσεις.
Αυτό που πράγματι προτείνεται είναι η σαφής διάκριση ανάμεσα στη συναισθηματικά και φαντασιωσικά φορτισμένη σχέση των γονιών με "His Majesty the baby" (Φρόυντ 2) όπου και η κουκουβάγια μπορεί να προσφωνεί το παιδί της όπως θέλει, και στην επίγνωση της διαπροσωπικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Δηλαδή, συνιστάται (και πέραν της σύστασης, ουδέν) στους γονείς και σε κάθε εμπλεκόμενο στην ανατροφή του να μην τροφοδοτούν στο παιδί ναρκισσιστικές φαντασιώσεις παντοδυναμίας, εγωκεντρικές συμπεριφορές και καταφρονητικές στάσεις απέναντι στ’ άλλα παιδιά (αυτό δηλούν εδώ οι όροι "πριγκίπισσα" και "βασιλόπουλο"). Διαφωνεί κανείς με κάτι τέτοιο; Και όμως, ναι. Έτσι, ένας αρθρογράφος του TVXS ισχυρίζεται ότι επιβάλλεται απαγόρευση της ταινίας «Ο βασιλιάς των λιονταριών». Αν έκανε, ωστόσο, τον κόπο να διαβάσει τα κείμενα με τις προτάσεις (ή αν τα διάβαζε απροκατάληπτα), θα έβλεπε ότι η ταινία αυτή αναφέρεται λίγο παρακάτω ως παραδειγματική επιλογή για την παιδαγωγική υποστήριξη των παιδιών (και μάλιστα των προσφύγων και μεταναστών).
Άρα, δεν καλούμαι να δώσω λόγο για τις αποδιδόμενες σε μένα φαντασιώσεις κάποιων, ούτε για την ενόχληση που αισθάνθηκαν κάποιοι όταν οι φαντασιώσεις τους κατονομάστηκαν με τ' όνομά τους. Οι ενεχόμενοι, ωστόσο, θα βοηθούσαν και τον εαυτό τους και τα παιδιά αν προβληματίζονταν για την παρανάγνωση στην οποία υπέπεσαν (οι εύπιστοι καλόπιστοι) ̶ ή για τη ζημιά που προκαλεί η ιδιοτέλειά τους (όσοι με μικροκομματικό δόλο άρχισαν αυτές τις προπαγανδιστικές μικρότητες).
1. «Ψευτονταήδες στο σχολείο: Ο εφιάλτης ως Ιστορία», «Αυγή», 26-07-15.
13°
