Αναζητώντας την ερωτεύσιμη Θεσσαλονίκη…

Εδώ και λίγο καιρό έχω μια καινούργια συνήθεια για να ξεχνάω τον Τσίπρα και το τσούρμο του. Τριγυρνώ με το κινητό μου τραβώντας φωτογραφίες, και προσπαθώ να βιώσω την πόλη μας όπως ένας επισκέπτης της, αναζητώντας το όμορφο, το απροσδόκητο, το καινούργιο. Δυστυχώς δεν είναι εύκολο. Έχει πολλή γοητεία η Σαλονίκη, κρύβεται όμως επίμονα πίσω από τα αναρίθμητα αυτοκίνητα, τα ιπτάμενα καλώδια, τις χιλιάδες κεραίες στις ταράτσες, τις κακόγουστες επιγραφές στις όψεις κτιρίων και μαγαζιών, τα θεόρατα περίπτερα, τη γενική ακαταστασία και βρωμιά. Όαση είναι η νέα «Νέα Παραλία», και δεν είναι τυχαίο που κατακλύζεται από ντόπιους και τουρίστες, που φωτογραφίζονται ευτυχισμένοι μπροστά στις ομπρέλες του Ζογγολόπουλου. Η ανακαινισμένη προκυμαία μας είναι το μοναδικό ολοκληρωμένο έργο δραστικής αστικής ανάπλασης εδώ και δεκαετίες.

Τι συμβαίνει όμως στην υπόλοιπη πόλη; Σας θυμίζω λοιπόν πως μετά τον Εμπράρ δεν υπήρξε η παραμικρή προσπάθεια συνολικής αρχιτεκτονικής κι αισθητικής προσέγγισης του ιστορικού κέντρου, ενώ αξιοσημείωτες είναι μόνο οι δράσεις της Άνω Πόλεως, της Πανεπιστημιούπολης και των Λαδάδικων. Από κει και πέρα, τα τελευταία 65 χρόνια, έχουμε μόνο αποσπασματικές επεμβάσεις χωρίς μορφολογική ή σημειολογική σύνδεση, με τοπικό αισθητικό αποτέλεσμα που παραπέμπει σε παραμεθόρια κωμόπολη. Φτάσαμε δε στο σημείο, μετά από πολλές τέτοιες αποτυχημένες επεμβάσεις, να αλλοιώσουμε και το αρχικό σχέδιο, παραβιάζοντας θεμελιώδεις αρχές του. Ας δούμε όμως τα πράγματα όπως είναι σήμερα.

]

Περιδιαβαίνοντας την πόλη, δεν βρίσκουμε ενδείξεις των μεγάλων γεγονότων που την σημάδεψαν και των μεγάλων πολιτισμών που την κατοίκησαν. Η Ελληνιστική πόλη, εμφανιζόμενη με έμφαση στο πανθεϊστικό θρησκευτικό της κέντρο πέριξ της Αντιγονιδών, είναι καταχωμένη. Η Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, σημαντικότερη ίσως όλων μέχρι τους νεότερους χρόνους, επίσης κουκουλώνεται. Ο σημερινός περιπατητής, κάτοικος ή τουρίστας, είναι αδύνατο να αντιληφθεί την αλλοτινή λαμπρότητα της πόλης, ανάλογη της μεγάλης αξίας της εκείνη την εποχή. Δεν υπάρχει καμιά εμφανής αναφορά σ’ αυτόν καθ’ αυτό τον Ιππόδρομο, κτίριο τεράστιο και πεδίο σφαγής, όταν βρεθεί κανείς στην ομώνυμη πλατεία. Στο διαδίκτυο μόνο, βλέποντας μια αρκετά ρεαλιστική αναπαράσταση του Γαλεριανού ανακτόρου, μαζί με τον Ιππόδρομο, τη Ροτόντα, την Εγνατία ή Μέση οδό και την Καμάρα ή Τετράπυλο, όπως όλα αυτά ήταν περίπου το 300 μ.Χ., μένουμε αποσβολωμένοι. Συνεχίζοντας στην αρχαία αγορά συναντούμε άλλο παραλογισμό. Η ρωμαϊκή αγορά –ένας μεγάλος, εντυπωσιακός αρχαιολογικός χώρος– έχει ανασκαφεί, αλλά η συνέχεια του προς την Εγνατία και την Αγ. Δημητρίου όχι. Η σημερινή πλατεία Δικαστηρίων είναι ένας ευπρεπισμένος αναχρονισμός, κατάλοιπο της εποχής που ο χώρος εξυπηρετούσε αφετηρίες λεωφορείων. Η ανάδειξη της κιονοστοιχίας των Μαγεμένων σε συνδυασμό με τα άλλα δύο μνημεία της θα μπορούσαν να την απογειώσουν.

Η Εγνατία έχει απολέσει πλήρως την αλλοτινή της δόξα, και περιμένει απελπισμένη την ολοκλήρωση του Μετρό και μια αναγκαία αναβάθμισή της, που δεν έχει όμως μελετηθεί. Φτάνοντας στον Βαρδάρη, άλλη παραφωνία. Αντί να συναντήσουμε τη Χρυσή Πύλη, την επίσημη πύλη της πόλης, γνωστή από δεκάδες απεικονίσεις, βλέπουμε το άγαλμα του αμφιλεγόμενου Κωνσταντίνου Α΄ σε μια γωνία. Και οι απορίες συνεχίζονται. Γνωρίζει άραγε κανείς πως το αρχαίο λιμάνι της πόλης είναι κάτω απ’ τα Λαδάδικα; Ένα από τα διαχρονικά ατού της πόλης είναι εξαφανισμένο, και υπενθύμιση της παρουσίας καμιά.

Και οι άλλοι λαοί που έζησαν εδώ; Το οθωμανικό παρελθόν αναζητείται παντού. Οι τουρκικές βρύσες, πολυάριθμες στην παλιά πόλη, εξαφανίστηκαν με τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και την ανοικοδόμηση που ακολούθησαν την πυρκαγιά. Ο αινιγματικός κήπος του Πασά, εν πολλοίς άγνωστος. Τεμένη και λουτρά έμειναν ελάχιστα μετά τη φωτιά, όσα διασώθηκαν όμως οφείλουμε να τα αναδείξουμε.

Ενθυμούμενοι τους Εβραίους, ακόμη κι η σχέση τους με το εμπόριο είναι αφανής. Ονόματα δρόμων που να τους αναφέρουν δεν υπάρχουν στον Φραγκομαχαλά, ίχνη της ξύλινης στοάς των υφασματάδικων της Βενιζέλου ούτε για δείγμα! Κι η Μοδιάνο, ένα αχούρι. Το δε Γενί Τζαμί, σημείο αναφοράς των Ντονμέδων, χαμένο μέσα σε πολυκατοικίες στην πιο πυκνοδομημένη περιοχή της Ευρώπης. Ένας εβραϊκός περίπατος, χωρίς ξεναγό, είναι όχι μόνο εφικτός μα και επιβεβλημένος.

Για τις πλατείες τι να πούμε, η πλατεία Ελευθερίας, πάρκινγκ χωρίς την παραμικρή αναφορά στο ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν εκεί. Όχι μόνο ο Βαρδάρης, αλλά και το Σιντριβάνι, η ΧΑΝΘ, τα Δικαστήρια, η Ευαγγελίστρια είναι κατακερματισμένοι κυκλοφοριακοί κόμβοι χωρίς ταυτότητα. Η πλατεία Διοικητηρίου, με τα ενδιαφέροντα νεωτερικά κτίριά της, έχει πάψει να αποτελεί σημείο αναφοράς, εκφυλισμένη σε έναν απεριποίητο αρχαιολογικό χώρο ασαφούς ιστορικής σημασίας. Μήπως κάποτε πρέπει δούμε το σημείο αυτό, όπως και κάθε άλλη σημαντική πλατεία και κόμβο του κέντρου, σαν σύνολα που πρέπει συμμετέχουν διακριτά σε μία συνεκτική ταυτότητα, σαν αληθινά ορόσημα;

Κι ακόμη, τα ενδιαφέροντα στοιχεία της πόλης δεν εξαντλούνται στο ιστορικό κέντρο. Το Χηρς κι οι καπνεργάτες, η αποβίβαση των ποντίων στην Καλαμαριά, τα στρατόπεδα της Αντάντ, τα λουτρά της Θέρμης, το βιομηχανικό παρελθόν στη δυτική είσοδο, οι υδροβιότοποι στο Καλοχώρι, οι βυζαντινοί νερόμυλοι της Πολίχνης, ο Χορτιάτης, το θαλάσσιο μέτωπο της Πυλαίας, το Σέιχ Σου κάτω απ’ τον περιφερειακό, όλα θα έπρεπε να συμμετέχουν σε μία ενιαία ενότητα. Δεν τελειώνει η πόλη στα καφέ της παραλίας και στα μαγαζιά της Τσιμισκή.

Θα μου πείτε, σωστά όλα αυτά, αλλά τι να πρωτοκάνει κανείς, και με τι λεφτά; Είναι δεδομένο πως ελάχιστα μπορούν να γίνουν άμεσα, και θα είχαν μάλλον συμβολικό χαρακτήρα. Όμως, ειδικά μετά το 2012, ο κόσμος διψά για ένα σχέδιο, ένα ολοκληρωμένο όραμα, μια μακρόπνοη ρότα που θα βγάλει την πόλη από τη μιζέρια της και θα της επιστρέψει τη χαμένη της αυτοπεποίθηση. Κάποια λάθη (π.χ. η κατεδάφιση των εκατοντάδων μονοκατοικιών και των ξύλινων προκυμαίων της αλλοτινής οδού Εξοχών) δεν μπορούν να ξεγίνουν. Παντού όμως μπορούμε να κάνουμε συντονισμένες μικρές αλλά εύστοχες τομές, με θεαματικά αποτελέσματα. Η σημειακή ανάδειξη του παρελθόντος δεν έχει σημαντικό κόστος, μπορεί να πραγματοποιηθεί με ταχύτητα, και είναι ήδη εκτενώς δοκιμασμένη στις δυτικές πόλεις. Η Σαλονίκη δεν μπορεί να γίνει Βαρκελώνη (δεν είχε άλλωστε έναν…Γκαουντί), μπορεί όμως να είναι μια καλαίσθητη και λειτουργική πόλη για νέες οικογένειες, ενδιαφέρουσα για έναν επισκέπτη τριήμερου, διασκεδαστική για έναν φοιτητή του Erasmus, δημιουργική για μία ανερχόμενη ερευνήτρια, στοιχείο περηφάνιας για τον μόνιμο κάτοικο της.

Ας αφήσουμε λοιπόν το όραμα της καταλανικής μητρόπολης (άλλωστε αυτή που περισσότερο μας μοιάζει είναι η Μασσαλία) κι ας δούμε καλύτερα αυτό που έχουμε. Οι περισσότεροι Σαλονικιοί δυστυχώς δεν ξέρουν σε ποια πόλη ζουν. Κι ίσως για αυτό δε μοιάζουν να τη σέβονται και να την αγαπούν αλλά να την μαγαρίζουν με κάθε τρόπο. Κι ίσως γι αυτό απέχουν κι από τα κοινά της, και την αφήνουν συνήθως στα χέρια κάποιων καπάτσων «τοπικιστών», που συνειδητά την κρατούν μίζερη και στάσιμη.