Άντρας μόνος θέλει να αποκτήσει παιδί. Γίνεται;

Η στειρότητα θεωρείται από το Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας μια παθολογία. Με τον όρο στειρότητα νοείται η απουσία σύλληψης. Η Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή είναι ένας κλάδος της ιατρικής που δημιουργήθηκε με στόχο τη μελέτη και την εύρεση λύσεων στα προβλήματα στειρότητας.

Ο δικηγόρος και λέκτορας του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου Θεόδωρος Τροκάνας, μας δίνει απαντήσεις γύρω από το θέμα της Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής καθώς επίσης κάνει γνωστό τι ισχύει σε Ελλάδα και Κύπρο σε περιπτώσεις που το άτομο που θέλει να αποκτήσει παιδί είναι είτε ομοφυλόφιλο είτε φορέας του ιού HIV/AIDS.

Τον περασμένο Μάιο η Κυπριακή Δημοκρατία ψήφισε το νόμο 69 (Ι)/2015 «Περί Εφαρμογής της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής». Ο νόμος αυτός έχει ως πρότυπα τους δύο σχετικούς νόμους της Ελλάδας, οι οποίοι ισχύουν από το 2002 ο πρώτος και από το 2005 ο δεύτερος. Σε σχέση όμως με αυτούς ο κυπριακός νόμος παρουσιάζει αξιοσημείωτες καινοτομίες. Μία από αυτές είναι η ρητή πρόβλεψη ότι, εκτός από έγγαμα ζευγάρια και ζευγάρια που διατηρούν σταθερή και μόνιμη σχέση, σε τεχνητή γονιμοποίηση μπορούν να προσφύγουν και «μονήρη άτομα». Και με τον όρο αυτό είναι προφανές ότι ο κύπριος νομοθέτης εννοεί τόσο γυναίκες όσο και άνδρες, οι τελευταίοι φυσικά σε συνδυασμό με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, η οποία επιτρέπεται και αυτή πλέον στην Κύπρο.

Συνέντευξη με τον Θεόδωρο Τροκάνα για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή

Μπορείτε να μας περιγράψετε εν συντομία τη διαδικασία; Θα μπορούσε να θεωρηθεί απλή;

Η διαδικασία έχει ως εξής: το μονήρες άτομο υποβάλλει αίτηση το λεγόμενο Συμβούλιο ΙΥΑ, το οποίο αφού πειστεί ότι συντρέχουν επαρκώς αιτιολογημένοι ιατρικοί ή άλλοι λόγοι και αφού λάβει υπόψη το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί, εγκρίνει ή απορρίπτει γραπτώς το αίτημα.

Παρατήρησα ότι στη πρώτη σας απάντηση αναφερθήκατε ακροθιγώς στην παρένθετη μητρότητα. Αλήθεια, η μέθοδος αυτή επιτρέπεται πλέον στην Κύπρο;

Πράγματι, έτσι συμβαίνει. Η πραγματοποίηση της μεθόδου στην Κύπρο γίνεται σε τρία στάδια. Καταρχάς το ζευγάρι που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί υποβάλλει αίτηση στο Συμβούλιο Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, για να εξασφαλίσει τη γραπτή έγκρισή του. Στη συνέχεια το ζευγάρι υποβάλλει μία δεύτερη αίτηση στο δικαστήριο, προκειμένου το τελευταίο να εκδώσει διάταγμα παρένθετης μητρότητας. Τέλος, μετά την έκδοση του διατάγματος το ζευγάρι που επιδιώκει την απόκτηση τέκνου συνάπτει γραπτή συμφωνία με την παρένθετη μητέρα και, αν αυτή είναι έγγαμη, με το σύζυγό της για την υλοποίηση της μεθόδου. Είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι τα ωάρια που θα εμφυτευτούν στην κυοφόρο γυναίκα δε θα πρέπει να ανήκουν στην ίδια, δηλαδή αυτά μπορούν να ανήκουν είτε στη γυναίκα που επιθυμεί το παιδί είτε σε τρίτη δότρια.

Και ποιοι είναι νομικά οι γονείς αυτού του παιδιού;

Σε αυτό το σημείο πρέπει να είμαι ξεκάθαρος. Νομικοί γονείς είναι το ζευγάρι που επιδιώκει την απόκτηση παιδιού με τη συγκεκριμένη μέθοδο και όχι η παρένθετη μητέρα. Ο νόμος μάλιστα ορίζει κατηγορηματικά ότι το ζευγάρι υποχρεούται να παραλάβει το παιδί, χωρίς δυνατότητα άρνησης ή εγκατάλειψής του. Σε αντίθετη περίπτωση το ζευγάρι διαπράττει ποινικό αδίκημα που τιμωρείται με φυλάκιση ως 5 έτη. Η μόνη –σπάνια ομολογουμένως- περίπτωση που η κυοφόρος γυναίκα μπορεί να διεκδικήσει τη μητρότητα του παιδιού που έχει γεννηθεί είναι να αποδειχθεί ότι το τελευταίο κατάγεται βιολογικά από την ίδια.

Τι γίνεται στις περιπτώσεις που ένα ομόφυλο ζευγάρι θέλει να αποκτήσει δικό του παιδί; Αυτοί προστατεύονται από το νόμο;

Τα ομόφυλα ζευγάρια είτε γυναικών είτε ανδρών αποκλείονται προς το παρόν από τις μεθόδους IYA. Και λέω προς το παρόν, διότι εδώ και καιρό συζητείται στην Κύπρο ένα Σχέδιο Νόμου, με το οποίο μεταξύ άλλων θα θεσμοθετείται το Σύμφωνο Συμβίωσης, μία σύμβαση που θα αφορά ιδίως τα ομόφυλα ζευγάρια. Αν λοιπόν αυτό ψηφιστεί, είναι βέβαιο ότι σε ένα δεύτερο χρόνο θα τεθεί επί τάπητος και το ζήτημα της τεκνοποιίας αυτών των μελών εναλλακτικών οικογενειακών μορφών. Και φυσικά λόγω της αδυναμίας τεκνοποιίας τους με τη φυσική αναπαραγωγή η απαίτησή τους μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο με τη βοήθεια της τεχνητής αναπαραγωγής.

Το δίκαιο προνοεί για την πρόσβαση οροθετικών ατόμων σε μεθόδους τεχνητής αναπαραγωγής;

Θετικό πρόσημο θεωρώ ότι έχει και η διάταξη του κυπριακού νόμου που προνοεί για την πρόσβαση οροθετικών στη νόσο HIV/AIDS ατόμων σε μεθόδους τεχνητής αναπαραγωγής. Είναι γνωστό ότι οι φορείς και ασθενείς της νόσου είναι άτομα που είτε βρίσκονται ήδη είτε θα βρεθούν σε ηλικία αναπαραγωγής, καθώς επίσης και ότι η πρόοδος στον τομέα της θεραπείας της νόσου εγγυάται στο δυτικό κόσμο τουλάχιστον μία καλύτερη ποιότητα ζωής και ικανοποιητικά ποσοστά επιβίωσης για τους ήδη νοσούντες. Παράλληλα η ορθή ενημέρωση του κοινού συντέλεσε στην αλλαγή των κοινωνικών αντιλήψεων και στην κατάρριψη των στερεοτύπων που συνόδευαν τη συγκεκριμένη ασθένεια. Ο κύπριος νομοθέτης εναποθέτει την απόφαση για την πρόσβαση ή μη της συγκεκριμένης κατηγορίας προσώπων στο νεοσύστατο Συμβούλιο, το οποίο ακολουθεί ειδικές οδηγίες ενός Κώδικα Πρακτικής. Σημειωτέο ότι αντίστοιχη διάταξη βρίσκουμε και στο ελληνικό δίκαιο.

Τι γίνεται όταν ένα έμβρυο σε πρώιμο στάδιο διαγνωστεί φορέας γενετικών ανωμαλιών;

Μία από τις πιο διαδεδομένες τεχνικές στο πλαίσιο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι η προεμφυτευτική γενετική διάγνωση. Χάρη σε αυτήν μπορεί να διαγνωστεί αν ένα έμβρυο είναι φορέας γενετικών ανωμαλιών σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο και συγκεκριμένα μόλις λίγες μέρες μετά την εξωσωματική γονιμοποίηση ωαρίου και σπέρματος, και να αποφευχθεί η γέννηση νοσούντος παιδιού. Το πόσο σημαντικό είναι αυτό ιδίως για την Κύπρο, όπου η β-θαλασσαμία (Μεσογειακή Αναιμία) είναι η συχνότερη κληρονομική πάθηση και όπου καταγράφονται τα υψηλότερα ποσοστά υγιών φορέων της νόσου στον κόσμο, το αντιλαμβάνεστε και μόνος σας.

Η μέθοδος που μας περιγράψατε εξαντλεί τη χρησιμότητά της μόνο στην αποφυγή γέννησης ενός άρρωστου παιδιού;

Όχι βέβαια. Ο προεμφυτευτικός έλεγχος μπορεί να φανεί εξαιρετικά χρήσιμος και σε μία άλλη περίπτωση. Θα προσπαθήσω να το απλοποιήσω όσο περισσότερο γίνεται. Ας υποθέσουμε ότι μία οικογένεια έχει ένα σοβαρά άρρωστο παιδάκι. Οι γονείς του μπορούν να επιλέξουν την τεχνητή γονιμοποίηση και σε συνδυασμό με μία εφαρμογή της μεθόδου της προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης να επιτύχουν τη γέννηση ενός δεύτερου παιδιού που θα είναι ιστοσυμβατός δότης μυελού των οστών ή βλαστοκυττάρων, τα οποία προορίζονται για μεταμόσχευση στο πρώτο άρρωστο αδελφάκι. Η χρησιμότητα της πρόβλεψης σε ένα νομοθέτημα μία τέτοιας διάταξης δε νομίζω ότι μπορεί να αμφισβητηθεί. Θέλω στο σημείο αυτό να συγκρατήσετε ότι η Κύπρος είναι μία από τις λιγοστές χώρες σε ευρωπαϊκό επίπεδο που επιτρέπει ρητά αυτή τη δυνατότητα.

Ο Θεόδωρος Τροκάνας γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Νομικής ΑΠΘ. Έλαβε το μεταπτυχιακό δίπλωμα «Ανθρώπινα δικαιώματα και προστασία της ανθρωπότητας» με κατεύθυνση το ιδιωτικό δίκαιο από το Πανεπιστήμιο της Βουργουνδίας με έδρα τη Ντιζόν της Γαλλίας. Το 2011 αναγορεύτηκε διδάκτορας του αστικού δικαίου από το Τμήμα Νομικής ΑΠΘ. Τα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα κινούνται στο χώρο του οικογενειακού δικαίου, της βιοηθικής, του ιατρικού δικαίου και του δικαίου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Ασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου ως μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης από το 2002. Την περίοδο 2004-3007 διετέλεσε ειδικός συνεργάτης του Τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου του Τμήματος Νομικής Α.Π.Θ. Μεταξύ 2007 και 2013 δίδαξε πλήθος νομικών μαθημάτων σε δημόσια ΙΕΚ του Νομού Θεσσαλονίκης. Από το 2011 ως το 2013 ανέλαβε ως ειδικός επιστήμονας αυτοδύναμα τη διδασκαλία μαθημάτων αστικού δικαίου στο Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας της Θεσσαλονίκης. Έχει επίσης προσκληθεί επανειλημμένα να συμμετάσχει στη διδασκαλία των μαθημάτων του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες ιατρικές πράξεις: Δικαιική ρύθμιση και βιοηθική διάσταση» των Σχολών Ιατρικής και Οδοντιατρικής και των Τμημάτων Νομικής και Θεολογίας του ΑΠΘ. Σήμερα κατέχει τη θέση του λέκτορα αστικού δικαίου στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, όπου διδάσκει οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου «Ανθρώπινη αναπαραγωγή: η ιδιωτική αυτονομία και τα όριά της», που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Σάκκουλα το 2011, έχει συμμετάσχει με μελέτες σε συλλογικούς τόμους και έχει γράψει συμβολές για υπομνηματιστικά έργα του αστικού δικαίου. Είναι μέλος της Ένωσης Αστικολόγων και του Ομίλου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής και επιστημονικός συνεργάτης του περιοδικού «Ιατρικό Δίκαιο και Βιοηθική».