Ο αργός θάνατος της Δύσης

Αν τα όσα διαδραματίστηκαν στο διάσημο Οβάλ Γραφείο κατά την επίσκεψη του Ζελένσκι την 1η Μαρτίου στο Λευκό Οίκο δεν ήταν προσχεδιασμένα, τόσο το χειρότερο. Γιατί αυτό, το δεύτερο, θα σήμαινε ότι το θυμικό του Ντόναλντ Τραμπ και των συνεργατών του (όπως άλλωστε και του Πούτιν) μπαίνει πάνω από τον διπλωματικό καθωσπρεπισμό και πάνω από τα δόγματα «ειρήνης και συνεργασίας των λαών» που ακολούθησαν τους φονικούς παγκοσμίους πολέμους. Αυτά δηλαδή τα δόγματα, που μας έμαθαν ότι το fairplay στις διακρατικές υποθέσεις δεν είναι μια διακοσμητική λεπτομέρεια σε ένα σετ συμπεριφορών, αλλά η ίδια η ουσία της δημοκρατίας. Μετά το τέλος  της αποικιοκρατίας και του δεσποτισμού, οι κρατικές οντότητες ανεξαρτήτως καθεστώτος, αναγνωρίζονται ως τέτοιες, όχι κατά παραχώρηση αλλά επί τη βάση του διεθνούς θεσμικού δικαίου. Το γκροτέσκο σκηνικό στο Λευκό Οίκο (ο χαρακτηρισμός ανήκει στον Λούλα της Βραζιλίας), όπως άλλωστε και νωρίτερα η παρουσία του Βανς στο Μόναχο, μάλλον φαίνεται να προετοιμάζουν την εφ’ όλης της ύλης αμερικανική αντεπίθεση, και δεν είναι οι πρώτες ατυχείς στιγμές μιας ανώριμης αντικυβέρνησης. Το America First δεν δηλώνει μόνο μια προτίμηση μεταξύ δυνατών επιλογών, αλλά και μια (βαθιά) αναθεώρηση της διαίρεσης των στρατοπέδων στην οποία βασίστηκε η ανθεκτική, μέχρι χτες, παγκόσμια τάξη.

Η Ατλαντική Συμμαχία, ιδρύθηκε το 1949, αμέσως μετά τον πόλεμο, ως η μοναδική ευκαιρία μέρους των συμμαχικών δυνάμεων να συγκροτήσουν μια συλλογική και αποτελεσματική απάντηση στα υποτιθέμενα σχέδια του Στάλιν να προαγάγει την ΕΣΣΔ σε παγκόσμια κυριαρχική δύναμη, και όχι μόνο στο ιδεολογικό τομέα, όπου θεωρούσε ότι έχει συγκριτικό πλεονέκτημα. Στην ιδρυτική βέβαια Διακήρυξη του ΝΑΤΟ, το λεξιλόγιο ήταν προσεκτικό και από πουθενά δεν προέκυπτε ότι πίσω από την έννοια της εξωτερικής απειλής βρισκόταν η Σοβιετική Ένωση, αν και ήταν κοινό μυστικό. Τα πράγματα έγιναν σαφή όταν στον διορισμό του ως διοικητή των δυνάμεων του ΝΑΤΟ το 1952, ο Αιζενχάουερ έβγαλε το πέπλο και ανέφερε ρητά ότι η μεγαλύτερη απειλή εναντίον της Δύσης είναι οι «κομμουνιστικές δικτατορίες», κάτι που επανέλαβε σε μια σύντομη επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη το ίδιο έτος, παρόντος του Καραμανλή, ο οποίος είπε λίγο αργότερα στη Βουλή: «Η Ελλάς, θέλετε από παράδοση, θέλετε από συμφέροντα, ανήκει στον Δυτικό κόσμο, όπως άλλοι λαοί ανήκουν στους Αδεσμεύτους, ανήκουν στους Ανατολικούς, ανήκουν στους Αφρικανούς... Υπό αυτή την έννοια ανήκομεν εις την Δύσιν...». «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», απάντησε ο Παπανδρέου. Στη συνέχεια απεδείχθη ότι τίποτα απ’ αυτά δεν ήταν σωστό.

Τότε βέβαια στην Ελλάδα το κομμουνιστικό πείραμα ήταν ακόμη νωπό. Η χώρα μας προσχώρησε στο ΝΑΤΟ το ίδιο έτος (1952) ενώ τρία χρόνια αργότερα προσχώρησε και η Δυτική Γερμανία. Αυτή ήταν και η αφορμή για την Ίδρυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας και την επισημοποίηση του καθεστώτος του Ψυχρού Πολέμου (1945-1991).

Η αλήθεια είναι ότι το ΝΑΤΟ δεν χρειάστηκε όλη αυτή την περίοδο να παρέμβει στρατιωτικά σε κανένα μέρος του κόσμου για να γίνει πράξη η υπόσχεση της ασπίδας. Σε μεμονωμένους τοπικούς πολέμους, ακόμα και εντός της Ευρώπης (Κύπρος, Γιουγκοσλαβία), η Ατλαντική Συμμαχία ήταν απούσα και οι αμερικανικές παρεμβάσεις ήταν βασισμένες σε μονομερείς αποφάσεις, με ή χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου και στη βάση ad hoc επιλεγόμενων εταίρων. Το ΝΑΤΟ μάλλον χρησίμευε να επιβεβαιώνει την αμερικανική πρωτοκαθεδρία, έτσι γενικώς, χωρίς όμως σαφείς κανόνες για το ποιος οφείλει σε ποιον. Οι υποχρεώσεις των χωρών-μελών για συμβολή στο αμυντικό μπάτζετ της Ατλαντικής Συμμαχίας της τάξης του 2% του ΑΕΠ ήταν όντως ο μόνος ρητά διακεκριμένος κανόνας, κάτι που οδηγούσε σε καθυστερήσεις πληρωμών και σε αμφισβήτηση της ανταποδοτικότητας του μέσου. Η απαίτηση του Τραμπ για αναθεώρηση της συνδρομής στο 5% του ΑΕΠ δυναμιτίζει το μόνο υπαρκτό θεμέλιο: έναν κατά βάση αμερικανικό κουμπαρά για την πληρωμή των περιφερειακών στρατιωτικών αναγκών των ΗΠΑ.

Κάτι που δεν ήταν αυτόχρημα αποδεκτό από το σύνολο –τουλάχιστον της Ευρώπης– και ιδιαιτέρως από την Ευρωπαϊκή Αριστερά. Το «έξω από το ΝΑΤΟ» δεν ήταν όμως σύνθημα μόνο των κομμουνιστών. Για του λόγου το αληθές, η Γαλλία απέδρασε από το στρατιωτικό σκέλος το 1966 επί Ντε Γκολ, για να επανέλθει 43 έτη μετά επί Σαρκοζί. To ίδιο και η Ελλάδα, αποχωρεί το 1976 διά στόματος Καραμανλή (ο οποίος προλαβαίνει όμως να προσθέσει ότι παρά ταύτα «ανήκομεν εις την Δύσιν»), για να επανακάμψει μερικά χρόνια αργότερα, παρόλο που δεν είχε δοθεί καμιά εξήγηση για την Κύπρο. 

Από τη μεριά του ο Τραμπ έχει καταστήσει σαφές ότι δεν μπορεί να πληρώνει τη μερίδα του λέοντος, λέγοντας εμμέσως πλην σαφώς ότι η Ευρώπη πρέπει να κοιτάξει να τα βγάλει πέρα μόνη της. Για άλλους λόγους το ίδιο σκεφτόταν και ο νυν Γάλλος πρόεδρος όταν έλεγε προ διετίας ότι το ΝΑΤΟ είναι πλέον πεθαμένο. Το είδαμε άλλωστε και στην Ουκρανία.

Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπάρχει αμηχανία. Βέβαια υπήρξε μια ασυνήθιστη κινητικότητα τον τελευταίο καιρό, και πολλές δηλώσεις. Κρατάω μια απ’ αυτές, του Ζαν Νοέλ Μπαρό, του επί των εξωτερικών υποθέσεων της Επιτροπής, με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου 2025: «… την ερχόμενη  Δευτέρα θα υιοθετήσουμε μια νέα σειρά κυρώσεων, τη 16η από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος, για να αναγκάσουμε τον Βλαντιμίρ Πούτιν να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το δεύτερο μήνυμα, το οποίο είναι επίσης πολύ σημαντικό, είναι ότι δεν θέλουμε μια κατάπαυση του πυρός. Αυτό που θέλουμε είναι μια σωστή συνθήκη ειρήνης που τερματίζει οριστικά αυτόν τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο οποίος τώρα εξυφαίνεται εδώ και 11 χρόνια. Και το τρίτο μήνυμα είναι ότι θέλουμε να αλλάξουμε τους ευρωπαϊκούς κανόνες, ώστε να μπορέσουμε να αυξήσουμε την αμυντική μας προσπάθεια, σε μια εποχή που οι Ηνωμένες Πολιτείες αρχίζουν να αποδεσμεύονται».  Νομίζω πως τα είπε όλα και τίποτε.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μετατοπίζουν την εστίασή τους προς την Ασία και την Κίνα εδώ και χρόνια. Αυτή η τάση εγκαινιάστηκε από τον Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος ξεκίνησε μια de facto αποχώρηση από την Ευρώπη και τις γειτονικές της περιοχές, κυρίως επιλέγοντας να μην παρέμβει εναντίον του Μπασάρ αλ-Άσαντ στη Συρία. Η ισχυρή υποστήριξη της κυβέρνησης Μπάιντεν προς την Ουκρανία επιβράδυνε προσωρινά αυτή την απεμπλοκή, αλλά δεν υπήρχε αμφιβολία ότι η τροχιά θα συνεχιζόταν.

Βέβαια, ούτε το ανωτέρω συμπέρασμα είναι ασφαλές. Αποχώρηση από την Ευρώπη ή αναδίπλωση; Μάλλον τραγέλαφος. Ήδη είναι σχεδόν έτοιμη η νέα στρατιωτική βάση του ΝΑΤΟ στο Mihail Kogqlniceanu, στη νοτιοανατολική Ρουμανία, στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, και προβλέπεται να είναι η μεγαλύτερη στρατιωτική εγκατάσταση της Ατλαντικής (;) Συμμαχίας στην Ευρώπη ξεπερνώντας σε μέγεθος τη στρατιωτική βάση των ΗΠΑ στο Ramstein της Γερμανίας.

Η νέα βάση θα μπορεί να φιλοξενεί 10.000 στρατιώτες και πολίτες μέχρι το 2030. Το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ θα μεταφέρουν μέρος της επιμελητείας και του ανθρώπινου δυναμικού από το Ramstein στη βάση Mihail Kogalniceanu. Οι εργασίες επέκτασης θα κοστίσουν 2,7 δισεκατομμύρια δολάρια και τα έργα σε δρόμους πρόσβασης και τα ηλεκτρικά δίκτυα υψηλής χωρητικότητας έχουν ήδη ξεκινήσει.

«Θα κατασκευαστούν κοινωνικές κατοικίες για μεμονωμένο προσωπικό και οικογένειες. Θα υπάρχουν κατοικίες τύπου μπλοκ, ατομικές κατοικίες, παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία, σχολεία, φαρμακεία, ό,τι χρειάζεται», είπε ο διοικητής του Mihail Kogalniceanu, Nicolae Cretu. Ο τρέχων διάδρομος του αεροδρομίου θα διπλασιαστεί και θα εξυπηρετείται από αποθήκες καυσίμων και πολλά υπόστεγα για διάφορους τύπους μαχητικών αεροσκαφών και drones. Τα μελλοντικά σχέδια του περιλαμβάνουν την κατασκευή ενός ακόμη διαδρόμου για αεροσκάφη.

Ενδιαφέρον έχει επίσης αυτό που δήλωσε ο στρατηγός Virgil Balaceanu, πρόεδρος της Ένωσης Εφέδρων Αξιωματικών και πρώην εκπρόσωπος της Ρουμανίας στη Διοίκηση του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες. «…Η Ουκρανία λέει και ο πόλεμος εκεί δεν απέχουν πολύ από τη Ρουμανία…». Ξέρει κάτι ο ποιητής που εμείς οι αφελείς δεν γνωρίζουμε; 

Πέρα όμως από αυτές τις γεωπολιτικές μετατοπίσεις και την υποκείμενη γεωοικονομική δυναμική, η προεδρία του Τραμπ σηματοδοτεί μια αποφασιστική και πιθανώς μη αναστρέψιμη επιτάχυνση μιας νέας τάσης. Υπό την ηγεσία του, οι Ηνωμένες Πολιτείες σπάνε ανοιχτά τις αξίες που κάποτε καθόριζαν την κοινή κληρονομιά της «Δύσης»: τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα, το δικαίωμα στη φυσική και κοινωνική ασφάλιση, το διεθνές δίκαιο και μια πολυμερή τάξη που βασίζεται σε κανόνες.

Στην πράξη, ωστόσο, το «δυτικός» είχε συχνά απομακρυνθεί από αυτά τα ιδανικά. Τα ευρωπαϊκά κράτη συμπεριφέρθηκαν επαίσχυντα προς τις αποικίες τους και τους κατοίκους τους κατά τη διάρκεια των πολέμων της ανεξαρτησίας, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, υποστήριξαν εύκολα βάναυσες δικτατορίες για να απαντήσουν στην ΕΣΣΔ.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, κάποτε πρωταθλητές της πολυμέρειας, δεν περίμεναν τον Τραμπ να υπονομεύσει τους παγκόσμιους θεσμούς. Η Ουάσιγκτον είχε από καιρό επικρίνει και υποχρηματοδοτήσει τα Ηνωμένα Έθνη, την UNESCO και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Αρνήθηκε να επικυρώσει το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, απέρριψε τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου και αρνήθηκε να υποστηρίξει το Πρωτόκολλο του Κιότο - καθορίζοντας τις παγκόσμιες προσπάθειες για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής κατά τουλάχιστον είκοσι πέντε χρόνια. Το δόγμα «Πρώτα η Αμερική» προηγείται του Τραμπ.

Μέχρι τώρα, το χάσμα μεταξύ της δυτικής πρακτικής και των δηλωμένων αξιών δεν είχε οδηγήσει σε ρητή αποκήρυξη αυτών των θεμελιωδών αρχών. Τόσο η Ευρώπη όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες επέλεξαν να ανεχθούν αυτό το διπλό πρότυπο. Ωστόσο, υπό τον Τραμπ, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν καταλήξει σε μια αποφασιστική ρήξη με την κληρονομιά του Διαφωτισμού. Ο τραμπισμός φαίνεται να είναι μια διαρκής αλλαγή στην αμερικανική ιστορία. Τώρα απλώς τον είδαμε να εκδηλώνεται απροκάλυπτα και άτσαλα.

Ωστόσο, οι υπερβολές του Τραμπ και του Μασκ -και οι πιθανές αποτυχίες τους- μπορεί να έχουν και μια αρνητική αντανάκλαση στους ευρωπαίους ψηφοφόρους, όπως ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι τελικά αποξενώθηκαν από τους περισσότερους Βρετανούς, Γάλλους και Αμερικανούς τη δεκαετία του 1930, παρά την ισχυρή ακροδεξιά μεταστροφή πριν απ’ τον πόλεμο σε αυτές τις κοινωνίες. Πριν από τον Μασκ, ο Χένρι Φορντ, ο πρωτοπόρος της μαζικής παραγωγής αυτοκινήτων, ήταν ένθερμος φιλοναζιστής και ένθερμος επίσης υποστηρικτής μιας συμμαχίας Ηνωμένων Πολιτειών-Χίτλερ. Έφτασε ακόμη και στο να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία των ΗΠΑ με αυτή την πλατφόρμα. Δεν σημαίνει όμως ότι, αν πουλάς καλά αυτοκίνητα, είσαι και καλός για πολιτικός. Όσο για το ΝΑΤΟ, δεν χρειάζεται να επαναλάβουμε το παλιό σύνθημα. Είμαστε ήδη έξω, αλλά δεν ξέρουμε αν αρμενίζουμε και πώς.