Αδύνατη με τους σημερινούς όρους μια «μακροπρόθεσμη» ειρήνη στην Ουκρανία

Όταν ο Ρώσος πρόεδρος εξαπέλυε την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στο έδαφος της Ουκρανίας, ούτε ο ίδιος ούτε η συντριπτική πλειονότητα των παρατηρητών ανέμεναν έναν πόλεμο που θα ξεπερνούσε σε διάρκεια τον Κριμαϊκό (1853-1856) ή τη ρωσική εμπλοκή στον Α' Παγκόσμιο (1914-1917) – δύο πολέμους, τους οποίους, σε αντίθεση με όσα ανιστόρητα λέγονται, η Ρωσία έχασε και υποχρεώθηκε να δεχθεί μια λιγότερο ή περισσότερο ταπεινωτική ειρήνη.

Τους ιστορικούς θα απασχολήσει το ερώτημα γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη και οι εταίροι τους δεν θέλησαν ή δεν κατόρθωσαν να ενισχύσουν τους Ουκρανούς σε βαθμό ικανό να απωθήσουν τα ρωσικά στρατεύματα από το έδαφός τους. Σήμερα, η αλλαγή στάσης της Ουάσιγκτον εξασφαλίζει στον Πούτιν σαφές πλεονέκτημα τόσο στο στρατιωτικό όσο και στο διπλωματικό επίπεδο. Το πλεονέκτημα αυτό, ο Ρώσος πρόεδρος προφανώς θα το εκμεταλλευτεί για να εκμαιεύσει επωφελείς για τον ίδιο όρους σε μια κατάπαυση του πυρός, ίσως και σε διεθνή συμφωνία με στόχο, υποτίθεται, μια «μακροπρόθεσμη ειρήνη», όπως ο ίδιος επαναλαμβάνει.

Ο Πούτιν είναι αρκετά ρεαλιστής ώστε να μη προσδοκά να λάβει άμεσα ολόκληρη την Ουκρανία στο πιάτο. Άλλωστε, όπως έδειξε με αφορμή τον ορυκτό πλούτο της ρημαγμένης χώρας, ο ίδιος ο Τραμπ διακαώς επιθυμεί να δείξει πόσο σπουδαίος fixer είναι, αποσπώντας για τη δική του χώρα τα μέγιστα δυνατά οφέλη. Ο Πούτιν, μιμούμενος ένα από τα πρότυπά του, τον Στάλιν, μάλλον θα προτιμήσει να περιμένει την επόμενη ευκαιρία. Για την ώρα, αρκείται να κερδίζει χρόνο ώστε να διευρύνει τα εδαφικά του κέρδη, να φθείρει ακόμα περισσότερο τον αντίπαλο, να δει το διπλωματικό χάσμα στη Δύση να βαθαίνει, προτού συγκατατεθεί σε μια ανακωχή και, σε δεύτερο χρόνο, σε μια πολυμερή συνθήκη. Από μια τέτοια συνθήκη, βέβαιος χαμένος θα είναι η Ουκρανία. Αλλά και για τον Πούτιν, πιθανότατα, η όποια συνθήκη δεν θα ήταν παρά ένα ενδιάμεσο στάδιο προς τον απώτερο στόχο του, την εδαφική αποκατάσταση του «ρωσικού κόσμου».

Υπάρχουν εξαιρετικές μελέτες, όπως του Αρκάντι Οστρόφσκι, που εξηγούν πώς ο επεκτατικός μεγαλοϊδεατισμός και η επιλογή του πολέμου συνδέονται στενά με την επιβίωση του ρωσικού πλέγματος εξουσίας με τον Πούτιν στην κορυφή. Εδώ περιορίζομαι να επισημάνω ότι η όποια συμφωνία ήθελε προκύψει στο ουκρανικό θα είναι ένα προσωρινό μέτρο που κάθε άλλο παρά εγγυάται μια μακροπρόθεσμη ειρήνη. Ο ένας λόγος είναι η σταθερή επιδίωξη του Πούτιν να θέσει υπό τον, άμεσο ή έμμεσο, έλεγχό του, ολόκληρη την Ουκρανία. Ο δεύτερος λόγος αφορά τη φύση της όποιας συμφωνίας, κατά το Διεθνές Δίκαιο.

Μετά τις οδυνηρότατες εμπειρίες του μεσοπολέμου και του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, οι νικήτριες μεγάλες δυνάμεις και τα υπόλοιπα μέλη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών δεσμεύτηκαν όχι μόνο να αποκηρύξουν τη βία ως μέσο επίλυσης των διεθνών διαφορών αλλά και να θεσμοθετήσουν κυρώσεις για όποιον παραβίαζε τη σχετική αρχή. Με βάση το Άρθρο 2 παρ. 4 του Καταστατικού Χάρτη, όλα τα κράτη μέλη του ΟΗΕ δεσμεύονται να αποφεύγουν την απειλή ή χρήση βίας εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας κάθε κράτους. Τριάντα πέντε χρόνια αργότερα, τέθηκε σε ισχύ η Σύμβαση της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών. Το κείμενό της, το οποίο συνυπέγραφε η Σοβιετική Ένωση, διάδοχο κράτος της οποίας είναι η σημερινή Ρωσία, προβλέπει ότι μια συνθήκη είναι άκυρη αν συνάφθηκε υπό το κράτος απειλής ή χρήσης βίας, παραβιάζοντας ασφαλώς τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου όπως κατοχυρώνονται στον Χάρτη του ΟΗΕ.

Και θα πει κανείς: Παρά τις αρχές αυτές του Διεθνούς Δικαίου, διάφορα κράτη δεν έχουν απειλήσει ή ασκήσει βία εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας άλλων κρατών; Όχι μόνο η Ρωσία, αλλά και οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα, η Ινδονησία, η Τουρκία, το Ισραήλ, το Ιράκ ή το Μαρόκο εισέβαλαν σε άλλες χώρες και κατείχαν ή κατέχουν εδάφη που δεν τους ανήκουν. Η διαφορά, λεπτή ίσως για ορισμένους, είναι ότι καμιά από τις χώρες αυτές δεν έχει καταφέρει να νομιμοποιήσει διεθνώς τα εδαφικά αποκτήματα της βίας. Παρά την πάροδο δεκαετιών, τα κατεχόμενα του Ισραήλ στην Παλαιστίνη και τη Συρία, της Τουρκίας στην Κύπρο ή του Μαρόκου στην πρώην Ισπανική Σαχάρα παραμένουν κατεχόμενα χωρίς διεθνή αναγνώριση. Μάλιστα, υπήρξαν περιπτώσεις, όπως της Ινδονησίας στο Ανατολικό Τιμόρ ή του Ιράκ στο Κουβέιτ, όπου η κατέχουσα δύναμη υποχρεώθηκε να αποχωρήσει έπειτα από διεθνή πίεση.

Σήμερα, ο Πούτιν επιχειρεί να πρωτοτυπήσει: Ως όρο για μια συνθήκη που θα τερματίζει τον πόλεμο, τον οποίον βεβαίως ο ίδιος ξεκίνησε, θέτει την αναγνώριση της προσάρτησης των εδαφών που απέσπασε με τη βία από την Ουκρανία. Επιχειρεί, δηλαδή να αναβιώσει το λεγόμενο «δόγμα της κατάκτησης», που ίσχυε μέχρι τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλαίσιο ενός άναρχου διεθνούς συστήματος, στο οποίο η προσφυγή στον πόλεμο εθεωρείτο νόμιμη. (Σήμερα, μόνη νόμιμη προσφυγή στη βία είναι η αυτοάμυνα ή αυτή που εξουσιοδοτεί το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ). Όμως η απόσπαση εδαφών με τη χρήση βίας αντίκειται στα ίδια τα θεμέλια της διεθνούς τάξης από το 1945 κι εξής: ακόμα και αν συμβαίνει de facto, δεν αναγνωρίζεται, δηλαδή μένει νομικά μετέωρη και αμφισβητούμενη.

Αν αύριο η Ουκρανία υποχρεωθεί να συναινέσει σε μια συμφωνία, κατά τις επιθυμίες του Πούτιν, αυτό δεν θα αναιρεί τον άδικο και παράνομο χαρακτήρα των δικών της απωλειών και των αντίστοιχων κερδών της Ρωσίας. Και, σε εύθετο χρόνο, μια άλλη ουκρανική κυβέρνηση ή οποιοσδήποτε τρίτος, θα δικαιούνται να αμφισβητήσουν τη ρωσική κυριαρχία στην Κριμαία ή στο Ντονμπάς. Το ερώτημα σήμερα είναι κατά πόσον η «διεθνής κοινότητα» και ιδίως οι Ηνωμένες Πολιτείες θα δεχτούν να δημιουργήσουν ένα τρομερό προηγούμενο που υπόσχεται περισσότερο αίμα και δάκρυα στο μέλλον.