Οι ΗΠΑ και η αρχαία Αθήνα: Τα μαθήματα που δεν πήραν ποτέ οι Αμερικανοί

Η Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας, που ψηφίστηκε στη Φιλαδέλφεια από το Κογκρέσο στις 4 Ιουλίου του 1776, δεν αποτέλεσε μόνο την ιδρυτική διακήρυξη της ανεξαρτησίας των 13 Πολιτειών που την υπέγραφαν, αλλά και την απαρχή του πολέμου έναντι της Μεγάλης Βρετανίας στην οποία υπάγονταν αυτές με αποικιακούς όρους. Το κείμενο είχαν επεξεργαστεί κυρίως δύο πρόσωπα μεγάλου πολιτικού και διανοητικού βεληνεκούς, ο Τόμας Τζέφερσον και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος. Με την έναρξη του πολέμου, μία από τις πρώτες κινήσεις των επαναστατών ήταν να σταλεί ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στο Παρίσι προκειμένου να κερδίσει την στρατιωτική υποστήριξη των Γάλλων. Το ίδιο θα γινόταν λίγο αργότερα και με τον άλλον εκ των «ιδρυτών πατέρων» του αμερικανικού έθνους, τον Τζον Άνταμς, ο οποίος εστάλη στην Ολλανδία, ενώ ο Τζον Τζέι θα τοποθετούνταν στην Ισπανία, αμφότεροι με αντίστοιχη αποστολή. Ο Φραγκλίνος, αν και γνώριζε ελάχιστα γαλλικά, κατανόησε γρήγορα την κουλτούρα της γαλλικής αριστοκρατικής αυλής και κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη της. Ευγενής, έξυπνος, προσαρμοστικός και επινοητικός μπόρεσε να εξασφαλίσει την καθοριστική εμπλοκή των Γάλλων στον πόλεμο μέσω μιας σχετικής συνθήκης που θα τροφοδοτούσε με στρατεύματα, χρήματα και οπλισμό την επανάσταση από το 1778 ως το 1782.

Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε -ιδίως οι Αμερικανοί- ότι χωρίς αυτήν την πολύτιμη ξένη βοήθεια, η πολυπόθητη ανεξαρτησία θα είχε μείνει μόνο στη διακήρυξή της. Διότι, όπως συνέβη άλλωστε και με την ελληνική επανάσταση του 1821, ένα νεοπαγές έθνος δεν διαθέτει στα πρώτα του βήματα τίποτε άλλο πέρα από το πάθος του για ελευθερία. Από μόνο του όμως αυτό δεν αρκεί. Τα χρήματα και τα όπλα θα πρέπει να τα αναζητήσει στην καλή προαίρεση κάποιας μεγάλης δύναμης. Ο Φραγκλίνος θα αποτελούσε πάντως τον πρώτο ξένο διπλωμάτη των Αμερικανών στην Ευρώπη. Σύντομα, θα υιοθετούσε και τους απαραίτητους διπλωματικούς κώδικες, για το πώς έπρεπε να θέτει τα ζητήματα, ποια πρωτόκολλα όφειλε να τηρεί και ποιους ισχυρούς ήταν υποχρεωμένος να συναναστρέφεται, πράγματα μέχρι τότε ξένα και άγνωστα στους Αμερικανούς αποίκους. Όταν αργότερα θα τον επισκεπτόταν στη γαλλική πρωτεύουσα ο πιο τραχύς στους τρόπους Τζον Άνταμς, θα δυσκολευόταν να καταλάβει ότι τα ατέλειωτα δείπνα, οι χοροί και οι δεξιώσεις της αριστοκρατικής τάξης, από τα οποίες φρόντιζε να μην απουσιάζει ο Φραγκλίνος, δεν ήταν χαμένος χρόνος αλλά ο βασικός τρόπος που διαθέτει ένας διπλωμάτης για να χτίσει ένα δίκτυο επαφών και να διεισδύσει στις ελίτ, επηρεάζοντας όσο μπορεί τα κέντρα αποφάσεων μιας ξένης δύναμης. Πολύ ενδεικτικό για το πόση σημασία έδιναν τότε οι Αμερικανοί επαναστάτες στην καλή διπλωματική τους εκπροσώπηση ήταν ότι διάδοχος του Φραγκλίνου στο Παρίσι υπήρξε ο ίδιος ο Τόμας Τζέφερσον.

Η διπλωματία στη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα είναι μια μετεξέλιξη κυρίως της εποχής της Αναγέννησης. Από τότε και μετά είναι που αρχίζει να αναπτύσσεται η ιδιαίτερη αυτή πολιτική τέχνη, η οποία θα αποκτήσει σταδιακά την ιδιόλεκτό της, τους κώδικές της, τα πρωτόκολλά της και το εξειδικευμένο προσωπικό της. Με δεδομένο ότι ο πόλεμος είναι πάντοτε κάτι που στοιχίζει πολύ σε υλικούς και ανθρώπινους πόρους, σκοπός της θα είναι οι λέξεις και η διαπραγμάτευση να αντικαταστήσουν -όσο είναι εφικτό- τα σπαθιά και τα κανόνια. Δεν θα τα καταφέρνει φυσικά πάντα, αλλά είναι σίγουρο ότι αποτέλεσε, και συνεχίζει να αποτελεί, το τελευταίο οχυρό των πολιτισμένων κρατών προκειμένου να επιλύουν τις διαφορές τους χωρίς να χύνεται άσκοπο αίμα.

Η αλαζονεία πληρώνεται, όχι από καμία θεία δίκη αλλά διότι απλούστατα σε οδηγεί -πάντα και χωρίς εξαίρεση- σε λάθος κρίσεις που πληρώνονται ακριβά

Παρότι στην ανθρώπινη ιστορία υπήρχε πάντοτε η έννοια του απεσταλμένου διαπραγματευτή, ο αρχαίος κόσμος δεν εφάρμοζε τους κανόνες της σύγχρονης διπλωματίας. Υπό αυτή την έννοια, δεν μπορεί να αποτελεί το πρότυπο του σύγχρονου κόσμου. Αν υπογραμμίζεται είναι διότι μετά το φιάσκο (σε παγκόσμια μετάδοση) της πρόσφατης συνάντησης του Ουκρανού προέδρου Ζελένσκι με τον πρόεδρο Τραμπ και τον αντιπρόεδρο Βανς στον Λευκό Οίκο, με ευθύνη των δεύτερων, πολλοί έσπευσαν να επικαλεστούν τον Θουκυδίδη και την περιγραφή του περίφημου διαλόγου των Αθηναίων με τους Μηλίους το 416 π.Χ. Οι πανίσχυροι τότε Αθηναίοι δεν θα έκαναν κάτι άλλο από το να θυμίσουν στους κατοίκους ενός αδύναμου μικρού νησιού τι επρόκειτο να τους συμβεί αν έκαναν το λάθος να αντισταθούν σε μια συντριπτικά υπέρτερη στρατιωτική δύναμη όπως οι ίδιοι. Όσοι έσπευσαν να αναφέρουν το ιστορικό αυτό παράδειγμα, το έπραξαν στο όνομα, υποτίθεται, μιας realpolitic, της οποίας οι βασικοί κανόνες είναι εξαιρετικά απλοί: όποιος διαθέτει τη δύναμη, είναι βέβαιο ότι θα την ασκήσει, ενώ ο πιο αδύναμος θα αναγκαστεί να υποταχθεί αν δεν θέλει να υποφέρει μεγαλύτερα δεινά. Κατ' αναλογία, η Ουκρανία, που βάσιζε μέχρι τώρα την υπεράσπισή της έναντι της επεκτατικής Ρωσίας στη γενναία αμερικανική βοήθεια, δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο τώρα από το να υποταχθεί στην πρόταση της Ουάσινγκτον, που της επιβάλλει ουσιαστικά μια μάλλον ταπεινωτική παράδοση τόσο μέρους των εδαφών της στη Μόσχα όσο και μεγάλου μέρους του υπεδάφους της στις ΗΠΑ.

Αν κάτι, ωστόσο, αξίζει να κρατήσει κανείς σήμερα, και ιδίως η Ουάσινγκτον, από τα μαθήματα της θουκυδίδειας ιστοριογραφίας, δεν είναι αυτό το χοντροκομμένο συμπέρασμα. Η θουκυδίδεια σκέψη είναι άλλωστε πολύ πιο σύνθετη από αυτό. Το κρίσιμο είναι η απάντηση των Μηλίων, οι οποίοι, απορρίπτοντας τα επιχειρήματα των Αθηναίων που δεν βασίζονταν παρά μόνο στην αλαζονεία της ισχύος τους, τόνισαν την αξία του δίκαιου έναντι του κυνικού συμφέροντος. Απευθυνόμενοι στους επίδοξους εισβολείς, θα τους προτείνουν «να μην καταργήσετε ένα κοινό αγαθό, δηλαδή το να μπορεί πάντα εκείνος που βρίσκεται σε κίνδυνο να επικαλείται τα ορθά και τα δίκαια και να λάβει κάποια βοήθεια με επιχειρήματα που δεν είναι εντελώς πειστικά. Αυτό, άλλωστε, σας συμφέρει όσο και εμάς: αν χάσετε τον πόλεμο, θα λάβετε τη μεγαλύτερη τιμωρία και θα γίνετε παράδειγμα στις άλλες δυνάμεις». Το εν λόγω χωρίο και το ηθικό επιχείρημα των Μηλίων αποκτά ιδιαίτερη σημασία για τον σύγχρονο αναγνώστη, που γνωρίζει τι θα ακολουθούσε. Οι Αθηναίοι θα εκστράτευαν λίγο αργότερα στη Σικελία, όπου θα υφίσταντο μια καταστροφή άνευ προηγουμένου, απόδειξη πως όταν εναποθέτεις την ηγεμονία σου μόνο στη γυμνή στρατιωτική ισχύ, αυτή κινδυνεύει πάντα να αμφισβητηθεί, και όχι αναγκαστικά από κάποιον ισχυρότερο. Έχει όμως αξία και αν ειδωθεί υπό το πρίσμα του παρελθόντος. Διότι οι Αθηναίοι είχαν βρεθεί στη θέση των Μηλίων κατά τη διάρκεια των περσικών πολέμων, έχοντας να αντιμετωπίσουν έναν πανίσχυρο αντίπαλο που απαιτούσε υποταγή, με μόνο επιχείρημα ότι είχε περισσότερη δύναμη. Κι όμως, τότε οι Αθηναίοι δεν είχαν υπακούσει στα υποτίθεται ατράνταχτα επιχειρήματα της περσικής realpolitic, αλλά στα ηθικά επιχειρήματα περί του δικαιώματός τους να υπερασπιστούν την πατρίδα τους παρότι πιο αδύναμοι. Και θα δικαιώνονταν πανηγυρικά στην επιλογή τους υποχρεώνοντάς μας, πολλούς αιώνες μετά, να τους μνημονεύουμε για το κατόρθωμά τους.

Σχετικό Άρθρο

Κοσμος Το παρασκήνιο της συνάντησης Ζελένσκι - Μπέσεντ για τον ορυκτό πλούτο της Ουκρανίας

Newsroom 21.02.2025, 11:14

Μεταπολεμικά, παρά την τεράστια στρατιωτική της μηχανή, η Αμερική κατάφερε να χάσει σχεδόν κάθε πόλεμο που έδωσε, είτε στο Βιετνάμ, είτε στο Ιράκ, είτε στο Αφγανιστάν

Το μάθημα δεν μπορεί παρά να είναι συνεπώς αυτό για τη σημερινή Αμερική του Τραμπ, που στηρίζεται τόσο κυνικά στον εκβιασμό του ισχυρότερου έναντι των απανταχού αδύναμων του κόσμου μας. Μεταπολεμικά, άλλωστε, παρά την τεράστια στρατιωτική της μηχανή, που εξακολουθεί να μην έχει αντίπαλο, η Αμερική κατάφερε να χάσει σχεδόν κάθε πόλεμο που έδωσε, είτε στο Βιετνάμ, είτε στο Ιράκ, είτε στο Αφγανιστάν. Ενώ η επικράτησή της στο πεδίο των μαχών ήταν εύκολη και δεδομένη, όταν ερχόταν η ώρα της πολιτικής και της διπλωματίας οδηγούνταν σε αδιέξοδο και αναγκάζονταν σε αποχώρηση. Και τούτο διότι, όπως και οι Αθηναίοι με τους Μηλίους, έχει ξεχάσει ότι υπήρξε κάποτε και εκείνη στη θέση του αδύναμου που ικέτευε για τη βοήθεια των ισχυρών. Όπως έχει επίσης ξεχάσει το πάθημα στις Συρακούσες: η αλαζονεία πληρώνεται, όχι από καμία θεία δίκη, αλλά διότι απλούστατα σε οδηγεί -πάντα και χωρίς εξαίρεση- σε λάθος κρίσεις που πληρώνονται ακριβά. Αλλά πώς άραγε έχουμε την απαίτηση να μπορούν να φθάσουν σε τέτοιες αναλύσεις ένας πρώην επιχειρηματίας του real estate, που εμφανίζονταν σε τηλεπαιχνίδια, και ένας «χιλμπίλης» από τα Απαλλάχια Όρη που, παρά τις σπουδές στο Yale, παραμένει πολιτισμικά ένας άξεστος καουμπόι;