Οι προκλήσεις για την Ε.Ε. στην εποχή του Ντόναλντ Τραμπ

Με τη δεύτερη προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ και τις επακόλουθες ραγδαίες εξελίξεις στη διεθνή πολιτική σκηνή, η Ευρώπη —και ειδικότερα η Ε.Ε.— βρίσκεται αντιμέτωπη με σημαντικές προκλήσεις, τόσο στρατηγικής φύσεως όσο και υπαρξιακής.

Οι προκλήσεις αυτές δεν είναι καινούργιες. Οι πληθυντικές κρίσεις –οικονομική/ δημοσιονομική, κλιματική, υγειονομική, μεταναστευτική, οι οποίες προκάλεσαν μεγαλύτερο οικονομικό χάσμα που έγινε και πολιτικό, ευνόησαν την άνθηση των ακροδεξιών κομμάτων στους κόλπους των ευρωπαϊκών κρατών: η έξαρση του εθνικισμού, του λαϊκισμού και του ευρωσκεπτικισμού είχε ήδη μια σοβαρή επίπτωση: το Brexit, ένα οδυνηρό και δύσκολο διαζύγιο μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ε.Ε. Υπήρχαν επομένως ήδη οι συνθήκες για προβληματισμό σχετικά με την αξιοπιστία και το μέλλον της Ε.Ε. Εντούτοις, η πολιτική δράση του Ντόναλντ Τραμπ υπήρξε καταλύτης και κρίσιμο σημείο καμπής που όχι μόνο έφερε στο φως προϋπάρχοντα προβλήματα αλλά καθιστά πλέον σαφές ότι βρισκόμαστε στο τέλος μιας εποχής, με διατάραξη των διεθνών ισορροπιών, με σοβαρές γεωπολιτικές ανακατατάξεις και στρέβλωση, σε βαθμό αμφισβήτησης, των αξιών του δυτικού πολιτισμού που καθιστούν επιτακτική και επείγουσα την ανάγκη αντίδρασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η πρόκληση για την Ευρώπη είναι πλέον υπαρξιακή, πέραν της ανάγκης επείγουσας επίλυσης προβλημάτων ad hoc. Σε στιγμές κρίσης, υπάρχει συχνά το αντανακλαστικό αναδίπλωσης και οπισθοδρόμησης, αλλά παραλλήλως πυροδοτούνται μηχανισμοί για την ενότητα του δυτικού κόσμου και την προστασία των επαπειλούμενων αξιών. Η ίδια η δημιουργία της Κοινής Αγοράς που μετεξελίχθηκε στην Ε.Ε. είχε ως κύριο στόχο την ειρήνη και την ευημερία στην Ευρώπη ενώ τα έστω ανεπαρκή βήματα ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που ακολούθησαν —η ενιαία αγορά, η οικονομική και νομισματική ένωση, η δημιουργία ευρωζώνης, η συνθήκη Σένγκεν, η Συνθήκη της Λισαβόνας με τις καταστατικές της διατάξεις– ήρθαν ως απάντηση σε ισάριθμες κρίσεις και συνακόλουθες προκλήσεις και προσέθεσαν αρμοδιότητες, δημοκρατική νομιμοποίηση, προστασία δικαιωμάτων των πολιτών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Εντούτοις, στη σημερινή συγκυρία με την πολλαπλότητα των κρίσεων και σε έναν κόσμο που υφίσταται κοσμογονικές αλλαγές στον τομέα της τεχνολογίας, σε έναν κόσμο εικονικής πραγματικότητας που η τεχνολογία και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης ευνοούν την παραπληροφόρηση και τη χειραγώγηση του εκλογικού σώματος, ο μέσος Ευρωπαίος πολίτη δυσπιστεί ως προς την αναγκαιότητα της Ε.Ε. ενώ στο επίπεδο της ηγεσίας διαπιστώνεται έλλειψη οράματος, αναποτελεσματικότητα και αδυναμία παρακολούθησης των εξελίξεων. Η Ευρώπη μπορεί να είναι η «γηραιά ήπειρος», όμως η Ε.Ε. είναι ακόμα νέα και δυσκολεύεται να ενηλικιωθεί· φαίνεται αδρανής· η Ωραία Κοιμωμένη του παραμυθιού που καλείται να ξυπνήσει βίαια όχι από φιλί πρίγκιπα αλλά από δήγμα δράκου.

Έχει λόγο ύπαρξης η Ευρωπαϊκή Ένωση;

Η απάντηση απαιτεί ανάλυση των στοιχείων της ευρωπαϊκής ταυτότητας και της ανάγκης διατήρησής τους, των μέχρι τώρα επιτευγμάτων της Ε.Ε. αλλά και των ελλείψεων και δυσλειτουργιών της. Επιβάλλεται επίσης η συγκριτική εξέταση της δυνατότητας κάθε ευρωπαϊκού κράτους μεμονωμένα αφενός και της ενωμένης Ευρώπης αφετέρου να ανταπεξέλθουν αποτελεσματικότερα στις προκλήσεις που θέτει η σημερινή απειλητικά εξελισσόμενη διεθνή συγκυρία.

α) Tα στοιχεία που θεμελιώνουν την ευρωπαϊκή ταυτότητα περιλαμβάνονται στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση όπου αναπτύσσεται το τρίπτυχο «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα», διευκρινίζοντας και επεκτείνοντάς το στον σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στη δημοκρατία, στο κράτος δικαίου και στα δικαιώματα των μειονοτήτων, έτσι ώστε να αποκρίνεται στους τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Πράγματι, οι έως τώρα θεωρούμενες «αυτονόητες» αξίες του δυτικού πολιτισμού κινδυνεύουν, ιδίως υπό το φως των τελευταίων εξελίξεων που πυροδοτεί η νέα αμερικανική ηγεσία — αφενός λόγω της επιχειρούμενης στρέβλωσης του περιεχομένου αυτών των αξιών, αφετέρου λόγω της ακροσφαλούς εξωτερικής πολιτικής της που επηρεάζει άμεσα την Ευρώπη. Αποτελεί επομένως ύψιστο διακύβευμα να διαφυλαχθούν τα κύρια επιτεύγματα της Ευρώπης: η προσφορά καλύτερης ποιότητας ζωής και επιπέδου ευημερίας, το κοινωνικό, κοσμικό κράτος, η πρόσβαση σε υγεία, παιδεία, ασφάλεια, η περιβαλλοντική προστασία και κυρίως η ειρήνη που απειλείται με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι δομές (ΝΑΤΟ, ΟΗΕ) που έως τώρα προάσπιζαν την ειρήνη φαίνονται σήμερα εύθραυστες.

β) Ως προς την αποτελεσματικότητα: η τάση για οπισθοδρόμηση προς επίλυση των ζητημάτων σε εθνικό επίπεδο —ένα πρώτο αντανακλαστικό σε περιόδους κρίσης— βρίσκει έρεισμα στη σχετική δυσλειτουργία της, στη γραφειοκρατία, στην έλλειψη ευελιξίας στη λήψη αποφάσεων που μπλοκάρονται όπου υπάρχει δικαίωμα βέτο, καθώς και στην εξάρτηση σε θέματα άμυνας, ενέργειας και καινοτομίας. Ο ευρωσκεπτικισμός οξύνεται περαιτέρω με τη χειραγώγηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που ευνοούν την παραπληροφόρηση.

Το απλό επιχείρημα είναι «η ισχύς εν τη ενώσει». Οι διαπιστωμένες δυσλειτουργίες ισχύουν και σε εθνικό επίπεδο: κάθε κράτος-μέλος της Ε.Ε. αδυνατεί να σταθεί μεμονωμένα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και διεθνών ανακατατάξεων. Και μάλιστα η αδυναμία του κάθε μέλους γίνεται ολοφάνερη ενώπιον της αμερικανικής εξουσίας που διαχειρίζεται εν πολλοίς την τεχνοεπιστήμη υπερβαίνοντας τους ηθικούς φραγμούς και που υπονομεύει τα διατλαντικά θεμέλια της άμυνας. Χρειάζεται ένα ενδιάμεσο επίπεδο, μια υπολογίσιμη πολιτική οντότητα, μια ενωμένη Ευρώπη, ιδανικά μια Ομοσπονδία των ευρωπαϊκών κρατών, που να πείθει, τόσο στο εσωτερικό της, ενθαρρύνοντας και χτίζοντας ευρωπαϊκή συνείδηση και ταυτότητα, όσο και σε διεθνές επίπεδο όπου η Ευρώπη πρέπει να αναγνωριστεί ως στιβαρή πολιτική οντότητα. Ήρθε λοιπόν η ώρα για την Ευρώπη να πιάσει τον ταύρο από τα κέρατα —σύμφωνα με την εικονοποιία του γενεσιουργού της μύθου— και να απαντήσει δυναμικά στις προκλήσεις:

α) εσωτερικά, με μεταρρυθμίσεις ad hoc αλλά και διαρθρωτικές αλλαγές ώστε να γίνουν πιο αποτελεσματικά τα εργαλεία που ήδη έχει στη διάθεσή της και να καλυφθούν οι ελλείψεις στους κανόνες ανταγωνισμού, στην κοινή εμπορική πολιτική, στην προστασία δεδομένων, στον έλεγχο της παραπληροφόρησης, στην πράσινη ενέργεια, στη φορολογική εναρμόνιση, στη δημοσιονομική ένωση, στην κοινή βιομηχανική πολιτική, στην ενεργειακή μετάβαση, στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του μεταναστευτικού με αναδιανομή μεταξύ κρατών-μελών, στην παραγωγή καινοτομίας και τεχνολογίας, στην κοινή ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια.

β) προς τα έξω, απαντώντας στις απειλές του Ντόναλντ Τραμπ με «επίθεση» που είναι πάντα η καλύτερη άμυνα: φραγμοί στις υπηρεσίες, λειτουργική κοινή εξωτερική πολιτική, ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας, ακόμα και με τη δημιουργία ευρωπαϊκού στρατού, ως εξέλιξη της ήδη υπάρχουσας Δύναμης Ταχείας Αντίδρασης.

Οι δράσεις αυτές χρειάζεται πολλή και επείγουσα δουλειά που θα διευκολυνθεί εφόσον η ευρωπαϊκή ηγεσία δράσει με όραμα και ρεαλισμό, με υψηλό αίσθημα ευθύνης, συνεργασία και υπέρβαση των στενά εθνικών συμφερόντων εκπαιδεύοντας αντιστοίχως τους Ευρωπαίους εκλογείς έτσι ώστε όχι μόνο να ψηφίζουν για το Ευρωκοινοβούλιο αλλά και να συμμετέχουν γενικότερα στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι ως Ευρωπαίοι πολίτες. Μας χρειάζεται ευρεία συνείδηση των διακυβευμάτων, όχι ως πελατειακή νοοτροπία μικροκομματικού εθνικού συστήματος.

Σε όλες τις παραπάνω προκλήσεις, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με τη μορφή Ομοσπονδίας είναι η απάντηση.

«Η Ευρώπη ήταν πάντοτε ένα αίσθημα που δεν βρήκε τη μορφή του» έχει πει ο Ρόμπερτ Μούζιλ. Είναι τώρα πιο επείγον παρά ποτέ να ενδυθεί αυτό το αίσθημα τη μορφή των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης.