Η παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας και η ασφάλεια της Ευρώπης στην εποχή Τραμπ
Ας ανακεφαλαιώσουμε αυτά που γνωρίζουμε.
Ευρωπαϊκή ασφάλεια και Νέα Παγκόσμια Αταξία
1) Η ομιλία του Τζέι Ντι Βανς στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια θα μείνει στην ιστορία, όπως μένουν στην ιστορία κάποια γεγονότα που από μόνα τους είναι μάλλον δευτερεύοντα, περιφερειακά, αλλά λόγω συγκυρίας αποκτούν τεράστια σημασία, επισημοποιώντας μια υπάρχουσα πραγματικότητα και πυροδοτώντας ραγδαίες αλλαγές.
3) Για πρώτη φορά από τον Δεκέμβριο του 1941, οι ΗΠΑ απειλούν ή αρχίζουν να αποσύρουν τη διπλωματική, αμυντική και πολιτική ασπίδα που έσωσε την Ευρώπη από τον Ναζισμό, τον Σοβιετικό ολοκληρωτισμό και αργότερα από μεταψυχροπολεμικές απειλές ασφαλείας. Δεν είναι η πρώτη φορά που η κυβέρνηση των ΗΠΑ ταπεινώνει την Ευρώπη· αυτό είχε ξαναγίνει επί Τζορτζ Μπους Τζούνιορ και Ντόναλντ Ράμσφελντ το 2002-03. Ωστόσο, αυτή τη φορά το διακύβευμα δεν είναι το μέλλον του Ιράκ αλλά το μέλλον της ίδιας της Ευρώπης.
4)Για όσο ισχύει το νέο στρατηγικό δόγμα των ΗΠΑ, η Ευρώπη είναι ουσιαστικά μόνη της απέναντι στον Πούτιν. Από εδώ και πέρα, οποιαδήποτε προσπάθεια άρνησης αυτού του γεγονότος θα πρέπει να την ερμηνεύουμε με καχυποψία για τις προθέσεις του ομιλητή. Ο Τραμπ ζητάει διαζύγιο μετά από 84 χρόνια γάμου. Η Ευρώπη μπορεί είτε να πέσει στα πόδια του και να τον παρακαλέσει κλαίγοντας, είτε να του το δώσει και να κοιτάξει τα του οίκου της.
5) Η απόσυρση των ΗΠΑ αναδεικνύει την εξάρτηση της Ευρώπης και τις τεράστιες πολιτικές και στρατηγικές αδυναμίες της. Ο Τραμπ μας είχε προειδοποιήσει εδώ και πολλά χρόνια ότι οι Ευρωπαίοι εταίροι του ΝΑΤΟ θα πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη της δικής τους ασφάλειας. Τα όρια του ίδιου του εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι πλέον ορατά: η εδαφική ακεραιότητα της Ένωσης βασίστηκε μέχρι σήμερα σε ξένες ένοπλες δυνάμεις.
6) Επιστρέφουμε, λοιπόν, σε έναν κόσμο του Μεγάλου Παιχνιδιού της γεωπολιτικής, σε έναν κόσμο υποκειμένων και αντικειμένων των διεθνών σχέσεων, με σφαίρες επιρροής, όπου τον λόγο έχουν οι Μεγάλες Δυνάμεις· σε έναν κόσμο όπου οι τύχες κρατών και εθνών αποφασίζονται ερήμην τους, σε διασκέψεις των ισχυρών, πίσω από κλειστές πόρτες· σε έναν κόσμο όπου πέφτουν στο τραπέζι επισήμως προτάσεις μαζικής εκτόπισης πληθυσμών. Σε έναν κόσμο όπου οι έννοιες της αυτοδιάθεσης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου αμφισβητούνται ευθέως και κινδυνεύουν να γίνουν γραφικές.
7) Το ότι στο τιμόνι των αυταρχικών δυνάμεων του κακού βρίσκονται αφηνιασμένοι και ψυχικά διαταραγμένοι νάρκισσοι δεν είναι πρωτότυπο. Η μεγάλη διαφορά με τον κόσμο προ του 1945 είναι ότι πλέον όλοι έχουν πυρηνικά όπλα. Και αυτό που θα πρέπει να έχουμε όλοι υπόψη μας είναι ότι, τα τελευταία 80 χρόνια, η αποφυγή όχι μόνο ενός πυρηνικού πολέμου, αλλά και αδιανόητα πολλών ατυχημάτων και δυστυχημάτων σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης οφείλεται σε τεράστιες και καλά οργανωμένες υποδομές συντήρησης, αποθήκευσης, ελέγχου, επικοινωνίας και συνεργασίας για την πυρηνική ασφάλεια. Οι υποδομές αυτές είχαν ήδη αρχίσει να υφίστανται σημαντική φθορά και διάβρωση, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Ρωσία. Μέσα στην τελευταία εβδομάδα ο Έλον Μασκ αποπειράθηκε να απολύσει όλους τους κρατικούς υπαλλήλους που εργάζονται στην πυρηνική υποδομή των ΗΠΑ, ενώ η Ρωσία φέρεται να βομβάρδισε την τσιμεντένια τάφρο που στέκεται ανάμεσα στη ραδιενέργεια του Τσερνομπίλ και στην Ευρώπη.
8) Η μεταβίβαση των ΗΠΑ στη «σκοτεινή» πλευρά των αυταρχικών, αναθεωρητικών δρώντων είναι αποτέλεσμα μιας δημοκρατικής διαδικασίας· είναι δημοκρατική επιλογή της αμερικανικής κοινωνίας, όπως αυτή εκφράστηκε στις προεδρικές εκλογές του 2024. Η –ανύπαρκτη και μουδιασμένη– άλλη πλευρά στην εγχώρια πολιτική σκηνή των ΗΠΑ έχει μεγάλες ευθύνες, κυρίως επειδή δεν αντιλήφθηκαν ποτέ το μέγεθος της κρίσης και τις ανάγκες και τα συναισθήματα μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων. Ακόμα και σήμερα, αν ακούσει και διαβάσει κανείς αυτά που λέγονται και γράφονται στα echo chambers θα αντιληφθεί πόσο εκτός τόπου και χρόνου είναι αυτοί οι άνθρωποι – σαν ένα ancien régime που το παρασέρνει η ιστορία.
9) H πτώση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στις ΗΠΑ δεν ξεκίνησε ούτε σήμερα ούτε χτες. Τα αίτια της είναι πολυπαραγοντικά και έχουν τις ρίζες τους σε βάθος δεκαετιών. Ωστόσο, ορόσημο ήταν ο ανένδοτος πόλεμος που κήρυξε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 ο Νιουτ Γκίνγκριτς και η δεξιά πτέρυγα των Ρεπουμπλικανών ενάντια στον Μπιλ Κλίντον, σε συμμαχία με περιθωριακές ομάδες και συμφέροντα της (ακρο)δεξιάς που χρησιμοποιήσαν το νέο τότε μέσο του διαδικτύου για την καλλιέργεια θεωριών συνωμοσίας και μίσους απέναντι στο «βαθύ κράτος της Ουάσινγκτον». Η διάβρωση της διακομματικής συνεννόησης, των θεσμών και της δημοκρατικής κουλτούρας συνεχίστηκε αμείωτη τα επόμενα 30 χρόνια, ενώ κορυφώθηκε από τον Μιτς Μακόνελ και τον Τραμπ.
10) Τόσο χρονικά όσο και δομικά, η παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας ταυτίζεται με την defacto υποδούλωση των κοινωνιών από πέντε-έξι εταιρείες υψηλής τεχνολογίας με τη μαζική υποκατάσταση δραστηριοτήτων, επαγγελμάτων, σχέσεων και χώρων έκφρασης, ενημέρωσης, επικοινωνίας και ζωής από τα κινητά τηλέφωνα, την ψηφιακή κουλτούρα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Πριν από οκτώ χρόνια, γράφαμε ότι υπάρχουν δύο σενάρια για το μέλλον. Τώρα γνωρίζουμε ποιο σενάριο επικράτησε.
Πριν από οκτώ χρόνια, γράφαμε ότι υπάρχουν δύο σενάρια για το μέλλον. Το αισιόδοξο σενάριο ήταν ότι η (τότε) εκλογή Τραμπ ήταν απλώς ένας «σπασμός» προσαρμογής του συστήματος σε μια πορεία προς την πρόοδο. Το απαισιόδοξο σενάριο –το οποίο εξέφρασε ωραία ο φιλόσοφος Αλαίν ντε Μποτόν– ήταν ότι:
«Είναι τεράστιο και πολύ σπάνιο προνόμιο το να έχουμε ζήσει στις ημέρες της καλής διακυβέρνησης. Ανά τους αιώνες και τα έθνη, λίγοι άνθρωποι έζησαν έτσι. Εξαιτίας μιας σπάνιας τύχης, μερικές ομάδες ανθρώπων σε λίγες γωνιές της γης πήραν μια γεύση από αυτή την ιδιαίτερη, ανώμαλη ευλογία. Είναι μάλιστα πιθανόν (ιδιαιτέρως εάν δεν ταξίδεψαν πολύ ή εάν σπάνια διαβάζουν βιβλία ιστορίας ή αν είχαν πολύ μεγάλη ιδέα για τις ίδιες τις κοινωνίες τους) να άρχισαν να θεωρούν ότι η διακυβέρνηση αυτή ήταν φυσικός ή θεόσταλτος κανόνας. Ωστόσο, η φυσική κατάσταση σχεδόν όλων των κρατών είναι άλλη: είναι ο αυταρχισμός, η τρομοκρατία, η δημαγωγία, η διαφθορά, το μονοπώλιο, ο φυλετικός διαχωρισμός και η κρατική επιθετικότητα και δολοφονίες. [...] Δεν κυλάμε προς μία νέα εποχή του σκότους· επιστρέφουμε στο μέσον. Ο πολιτισμός ήταν πάντα, απλούστατα, μία μάλλον απίθανη έννοια».
Τώρα γνωρίζουμε ποιο σενάριο επικράτησε.
Με βάση τα όσα βλέπουμε να συμβαίνουν, η πιο λογική εξέλιξη –και εδώ κάνουμε απλώς κάποιες υποθέσεις– είναι να διαταραχθούν μέσα στους επόμενους μήνες οι ευρωατλαντικές σχέσεις, η ασφάλεια της Ευρώπης, το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα και η συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Πούτιν και ο Σι Τζινπίγνκ τρίβουν τα χέρια τους και ετοιμάζονται να συνεχίσουν τις εκστρατείες επέκτασης και επιρροής, από τη Δύση μέχρι την Ταϊβάν, και από τη Λατινική Αμερική και την Αφρική μέχρι τη Μέση Ανατολή.
Το ΝΑΤΟ αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη, την πιο υπαρξιακή κρίση της ιστορίας του. Όλη του η ύπαρξη, όλη η ασφάλεια της Δύσης, βασίζεται σε ένα απλό ψυχολογικό τεστ: την πίστη φίλων και αντιπάλων ότι, αν υπάρξει επίθεση σε ένα από τα 32 μέλη του, τότε όλοι –με πρώτες τις ΗΠΑ– θα ενεργοποιήσουν το Άρθρο 5 και θα αντιδράσουν δυναμικά. Αυτό είναι το θεμέλιο της αποτροπής που κράτησε την ειρήνη στην Ευρώπη και στον κόσμο για 80 χρόνια, και αυτό αμφισβητείται ευθέως τώρα. Σύντομα θα διαπιστώσουμε τι ισχύει – η φύση και το διεθνές σύστημα απεχθάνονται το κενό ισχύος, ενώ το ερώτημα αυτό τέθηκε και σήμερα: αν ευρωπαϊκές δυνάμεις όπως η Βρετανία ή η Γαλλία στείλουν στρατεύματα στην Ουκρανία, και αν ο Πούτιν επιτεθεί σε αυτά, θα ενεργοποιηθεί η αμυντική ασπίδα του ΝΑΤΟ; Αν η απάντηση δεν είναι ένα ξεκάθαρο, αυτονόητο, βροντερό «ναι», τότε δεν χρειάζεται να ανοίξει μύτη· η αποτροπή έχει καταρρεύσει ήδη.
Στη δε Ευρώπη, εκτός αν γίνει κάποιο θαύμα, αργά ή γρήγορα η ακροδεξιά θα επικρατήσει ή θα αποκτήσει ρυθμιστικό ρόλο και στη Γαλλία, και στη Γερμανία, και ίσως στη Βρετανία, ενώ με ένα πέταγμα μιας πεταλούδας μπορεί να εμφανιστεί και στην Ελλάδα.
16°
