Παρακολουθώντας το τέλος του κόσμου από την Ακρόπολη

Θυμάμαι ακριβώς πού ήμουν όταν ο σύζυγός μου κι εγώ οριστικοποιήσαμε την απόφαση να γυρίσουμε, έστω και μερικώς, πίσω στην Ελλάδα. Ήταν 6 Ιουλίου 2021, σε ένα μπαράκι στη Φωκίωνος Νέγρη. Ο κύβος ερρίφθη έπειτα από έναν σκληροπυρηνικό 15μηνο εγκλεισμό στη διάρκεια της πανδημίας στην Αγγλία. Ωστόσο, την κίνηση αυτή τη σκεφτόμασταν ήδη σοβαρά αρκετά χρόνια, σίγουρα από το 2016 και μετά, ενώ αρχίσαμε να τη σχεδιάζουμε πιο συστηματικά το 2019.

Σε μια τέτοια απόφαση ζωής παίζουν ρόλο πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες: η έγνοια για τους ηλικιωμένους συγγενείς, η αναζήτηση μιας διαφορετικής ποιότητας ζωής, η ανάγκη (μου) για ηλιοφάνεια, η ανάγκη, από μια ηλικία και μετά, για την κοινότητα έναντι της καριέρας.

Ωστόσο, πρέπει έστω και τώρα να ομολογήσω ότι κεντρικό ρόλο, τουλάχιστον στο δικό μου σκεπτικό, έπαιξε κι ένας άλλος παράγοντας. Η επίγνωση ενός ζοφερού μέλλοντος.

Έφαγα κυριολεκτικά ολόκληρη την ενήλικη ζωή μου δουλεύοντας πάρα πολύ σκληρά, παρακολουθώντας την πορεία του κόσμου, και συγκεκριμένα της Δύσης, και προσπαθώντας με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (μέγα λάθος) –και με εντυπωσιακή αποτυχία (φυσικό επακόλουθο)– να χτυπήσω όσο περισσότερα καμπανάκια μπορούσα.

Δεν χρειαζόταν να είναι κανείς προφήτης ούτε καν πολιτικός επιστήμονας ή διεθνολόγος για να δει τα σημάδια, για να ενώσει τις τελίτσες.

Από την αποθέωση της αμάθειας, της απάθειας και των πιο ευτελών ενστίκτων της ανθρώπινης φύσης από τα ΜΜΕ και τα ριάλιτι τη δεκαετία του 2000, που μαζί με την ιδιώτευση των αρίστων έθεσαν τα θεμέλια της μετέπειτα κατάρρευσης της δημοκρατίας με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς που άρχισε να κρύβεται στον ιδιωτικό χώρο, μέχρι την κακοδιαχείριση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης με τις εντελώς λάθος πολιτικές λιτότητας και τη μη αντιμετώπιση της αποβιομηχανοποίησης, δομικών αδικιών και ανισοτήτων (π.χ. στον τρόπο που οι ΗΠΑ και η Βρετανία αρχικά, και ύστερα η ΕΕ, υπέκυψαν στις τράπεζες και τις αγορές)∙ από τη στρατηγική παρακμή, τον εσωτερικό διχασμό και τη μετέπειτα κατάρρευση της ηγεσίας των Ηνωμένων Πολιτειών μέχρι τον εκφυλισμό της ανώτατης εκπαίδευσης και τη διαστρέβλωση του επιστημολογικού μοντέλου της Δύσης (κριτική σκέψη), το οποίο στράφηκε εναντίον του εαυτού του (η Δύση φταίει για όλα)∙ από τον εκτροχιασμό του ευρωπαϊκού εγχειρήματος με τον Δούρειο Ίππο της Βρετανίας από τα τέλη των 90s, που επισημοποιήθηκε με το ξεχείλωμα του 2004 και την παράλυση της ομοσπονδιοποίησης, μέχρι τις στρεβλώσεις και τις ανεπάρκειες της παγκοσμιοποίησης (spoiler: αν δεν υπάρξει προσπάθεια παγκόσμιας συνεργασίας και διακυβέρνησης για τις μείζονες προκλήσεις, τότε απλώς δεν θα επιβιώσουμε)∙ από τον καρκίνο των smartphones και των σόσιαλ, που διέβρωσαν τις δημόσιες σφαίρες μας, δηλητηρίασαν την πολιτική και την κοινωνία και απλώς κατέστρεψαν τον γραπτό πολιτισμό και ολόκληρες γενιές νέων ανθρώπων (spoiler: αν δεν ξαναχτίσουμε αξιόπιστη μαζική δημοσιογραφία, τότε δεν υπάρχει σωτηρία), μέχρι τις εκστρατείες του Πούτιν σε όλη τη Δύση, όχι από το 2017 ή 2018, αλλά ήδη από το 2004 και το 2006, και την κατάρρευση οποιουδήποτε δόγματος αποτροπής της Δύσης (όσο έβρισκε ανοιχτά, προχωρούσε)∙ από την άνοδο του λαϊκισμού και τα αφηγήματα/παραμύθια των πολιτών-θυμάτων που έθρεψαν το Μπρέξιτ και τον Τραμπ (spoiler: στις δημοκρατίες οι πολίτες δεν έχουν μόνο δικαιώματα, αλλά και τεράστιες ευθύνες), μέχρι την κλιματική Αποκάλυψη και την αυτοκτονική αποτυχία κυβερνήσεων, διεθνών οργανισμών και του οικολογικού κινήματος να δράσουν εγκαίρως∙ από την ανεξέλεγκτη εξάπλωση του άλλου καρκίνου που μαστίζει τις ζωές μας στη Δύση, ενώ κανείς δεν μιλάει, των ναρκωτικών και του οργανωμένου εγκλήματος που επωφελείται από αυτά, μέχρι την γκετοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση εκατομμυρίων μεταναστών στις πόλεις της Δύσης (εξαιτίας της ατολμίας και του φόβου των κυβερνήσεων να επιβάλουν τις αξίες της κοσμικής, ρεπουμπλικανικής Ευρώπης και της ταυτόχρονης αποτυχίας αντιμετώπισης δομικών ανισοτήτων)∙ από τη διάλυση της θεσμικής δημοσιογραφίας και της δημόσιας σφαίρας και την αποθέωση του παθογενούς ναρκισσισμού στο Instagram και το TikΤok μέχρι την παγκόσμια εξάπλωση της Κίνας του Σι Τζινπίγνκ, που διεισδύει παντού.

Για κάθε ένα από αυτά τα θέματα έγραψα –και έγραψαν καλύτερα από εμένα πολλοί άλλοι– επιστημονικές μελέτες και δημοσιεύσεις σε ακαδημαϊκά περιοδικά και κάναμε συνέδρια και workshops και βγάλαμε ακαδημαϊκά βιβλία και δώσαμε διαλέξεις. Και λοιπόν; Ποιος τα διαβάζει; Ποιος ακούει; Πότε θα αναρωτηθούμε, επιτέλους, στα πανεπιστήμια: ποιoς ακριβώς επωφελείται από τη γνώση που παράγουμε, πέραν του παγκόσμιου καρτέλ των ακαδημαϊκών εκδοτών; Ειδικά σε μια κουλτούρα στην οποία αρκετοί άνθρωποι αρνούνται να πιστέψουν όχι τους ειδικούς ή εξεζητημένες θεωρίες αλλά τα απτά γεγονότα που εξελίσσονται μπροστά τους.

Κάποια στιγμή στις αρχές αυτής της δεκαετίας αποδεχτήκαμε ότι από δω και πέρα θα ζούμε σε καθεστώς διαρκούς κρίσης, σε ένα παράδειγμα έλλειψης (deficit model) και σε καθεστώς μόνιμων ακραίων φαινομένων και φυσικών καταστροφών. Οι μονίμως υπερχρεωμένες και από παντού βαλλόμενες εθνικές κυβερνήσεις μπορούν βεβαίως να κάνουν κάποια πράγματα, αρκετά πράγματα, αλλά από μόνες τους είναι εντελώς ανίσχυρες απέναντι στις τεράστιες παγκόσμιες προκλήσεις, με πρώτη τη διασπορά των πυρηνικών, δεύτερη την κλιματική κρίση, τρίτη τις πανδημίες και τέταρτη την επέλαση των κολοσσών των νέων τεχνολογιών και της τεχνητής νοημοσύνης.

Στο επίμετρό της στο βιβλίο μου «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα» (2020), η Σώτη Τριανταφύλλου σημειώνει ότι το Μπρέξιτ «καθορίζει, τρόπον τινά, την ψυχική διάθεση που διαπνέει το βιβλίο» (σελ. 315). Σωστό είναι βέβαια αυτό∙ η μαζική κατάθλιψη της Βρετανίας, που ακόμη συνεχίζεται και στην οποία σιγόβρασε και το δικό μου μυαλό για πολλά χρόνια, έχει μεν τις ρίζες της στην οικονομική κρίση του 2009, την οποία ποτέ δεν ξεπέρασε, αλλά εξερράγη με το τετραετές ψυχοδράμα του Μπρέξιτ.

Ωστόσο, δεν φταίει μόνο το Μπρέξιτ, και η κατάθλιψη δεν υπάρχει μόνο στη Βρετανία. Πού να στραφεί κανείς; Σε μια Γαλλία με βαθιές, δομικές παθογένειες, που είναι μη κυβερνήσιμη και στρέφεται ολοένα και περισσότερο στα άκρα; Στην υποτιθέμενη «ατμομηχανή σταθερότητας», τη Γερμανία, της οποίας το πολιτικό σύστημα θυμίζει πλέον την παλιά κακή Ιταλία και στην οποία οι συνωμοσιολόγοι και οι πουτινόφιλοι κερδίζουν έδαφος, ενώ οι Ανατολικοί νοσταλγούν τον Έρικ Χόνεκερ; Στην Ανατολική Ευρώπη των διεφθαρμένων φίλων του Πούτιν και του Σι; Στην Αμερική του Τραμπ και του Μασκ; Από ποια σανίδα σωτηρίας μπορεί να πιαστεί κανείς για να επιβιώσει στον 21ο αιώνα;

Στην ταινία καταστροφής «Deep Impact» (1998), η δημοσιογράφος (Tea Leoni) παραχωρεί τη θέση της σε ένα από τα ελικόπτερα που φεύγουν για την ενδοχώρα των ΗΠΑ και επιστρέφει στο πατρικό της στην παραλία, αγκαλιάζοντας τον πατέρα της (Maximilian Schell) ενώ το τσουνάμι από την πρόσκρουση του μετεωρίτη χτυπάει την ακτή.

Κάπως έτσι είχα αυτό το δυστοπικό όραμα. Αν το τέλος του κόσμου πλησιάζει – και καθετί που συμβαίνει, από την εξαΰλωση των περιχώρων του Λος Άντζελες στα μέσα Ιανουαρίου μέχρι τη μαζική επίθεση του Μασκ στις δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις της Ευρώπης, συνηγορεί προς αυτό, τότε η Ακρόπολη –εκεί όπου γεννήθηκε η δημοκρατία, εκεί όπου ο απόστολος Παύλος συνομίλησε με τους επικούρειους και τους στωικούς φιλοσόφους, εκεί όπου το πορτοκαλί αττικό φως πέφτει πάνω στο μάρμαρο–, αγκαλιά με την οικογένεια και τους αγαπημένους φίλους, είναι το πιο κατάλληλο μέρος για να το παρακολουθήσει κανείς.

Αστειεύομαι.

Περίπου. Όχι εντελώς. Ακριβώς έναν μήνα μετά, στις 6 Αυγούστου 2021, με μια παρέα αγαπημένων φίλων παρακολουθήσαμε ανήμποροι, από μια ταράτσα δίπλα στην Ακρόπολη, τις φλόγες της τεράστιας πυρκαγιάς της Βαρυμπόμπης και του Τατοΐου να πλησιάζουν στην πόλη, ενώ τα σπίτια και οι δρόμοι μας καλύπτονταν ήδη από τις στάχτες της Εύβοιας.

Δεν αποκλείεται μ’ αυτά και μ’ εκείνα ο κόσμος όντως να τελειώσει. Πιο πιθανό όμως είναι είτε να συνεχιστεί για πολλά χρόνια η συμπίεση της ποιότητας ζωής μας είτε απλώς να τελειώσει ο κόσμος όπως τον γνωρίζαμε για πάρα, πάρα πολλά χρόνια.

Η Ελλάδα έχει το προνόμιο και την κατάρα να βιώνει πρώτη μεγάλες μεταβολές –από τη σύγκρουση των δύο ιδεολογιών που δίχασαν τον πλανήτη τον 20ό αιώνα μέχρι την κρίση χρέους– και ταυτόχρονα να αργεί να υιοθετήσει τάσεις που ενδεχομένως αλλού λειτούργησαν είτε εκσυγχρονιστικά είτε διαβρωτικά και καταστρεπτικά.

Είναι αλήθεια ότι η Ελλάδα τώρα μοιάζει με νησίδα σταθερότητας στη νέα παγκόσμια αταξία. Είναι όμως κάτι που δεν μπορούμε να το θεωρήσουμε ούτε δεδομένο ούτε εντελώς πραγματικό. Αφενός μεν καμία χώρα δεν είναι ασφαλής. Αφετέρου δε η ανθεκτικότητα δεν θα κριθεί μόνο στους δείκτες της οικονομίας ή στη γεωπολιτική σταθερότητα, πόσο μάλλον για μια χώρα σαν την Ελλάδα, που και για τα δύο εξαρτάται από συσχετισμούς συμφερόντων πολύ μεγαλύτερους από αυτήν.

Αν οι πολιτικοί ηγέτες και οι κειμενογράφοι τους ψάχνουν για το επόμενο αφήγημα, τότε ας μην ψάξουν πολύ μακριά∙ αυτό εδώ είναι: η ανθεκτικότητα της χώρας απέναντι σ’ αυτό το διαφαινόμενο «τέλος του κόσμου» θα εξαρτηθεί κυρίως από την ταχύτητα προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης και από τις δομές πολιτικής προστασίας απέναντι σε φυσικές και μη καταστροφές – σεισμούς, πυρκαγιές, πλημμύρες, πανδημίες, λειψυδρία, ενεργειακή κρίση, μεταναστευτικά κύματα, υβριδικές επιθέσεις, καμπάνιες ψευδών ειδήσεων, διάβρωση της κοινωνίας μέσω των σόσιαλ.

Θα κριθεί από την επιβίωση/άνθηση επίσημων και ανεπίσημων δικτύων κοινωνικοποίησης και υποστήριξης των ασθενέστερων –των παιδιών, των ψηφιακά εθισμένων, των ηλικιωμένων– και από την επιβίωση/άνθηση της κοινωνίας των πολιτών∙ από δομές παιδείας που φέρνουν τον άνθρωπο σε επαφή με τους άλλους, με την ιστορία του και με τον κόσμο, στον φυσικό, αστικό, δημόσιο χώρο.

Στον νέο αυτό κόσμο, στον 21ο αιώνα, υπάρχουν άπειρες δυνάμεις που μας επηρεάζουν και τις οποίες δεν μπορούμε να ελέγξουμε άμεσα. Όσο όμως τα πράγματα γίνονται χειρότερα, και μέχρι ν’ αρχίσουν να γίνονται καλύτερα στο απώτερο μέλλον, αυτό που μπορούμε να διατηρήσουμε είναι η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη∙ και αυτό που όντως μπορούμε να επηρεάσουμε, να προστατέψουμε και να καλλιεργήσουμε είναι η δική μας συμπεριφορά και ο μικρόκοσμός μας. Η κάθε καλή, υποστηρικτική πράξη ή κουβέντα σε ένα παιδί ή σε έναν άγνωστο που έχει ανάγκη ή ακόμη και στον ίδιο μας τον εαυτό είναι πράξη αντίστασης και προστασίας ενάντια σ’ ένα βίαιο, δυστοπικό, ωστικό κύμα, που τώρα ξεδιπλώνεται και φτάνει στις ακτές μας.