Καλά Χριστούγεννα κ. Τσόρτσιλ

Η μητέρα μου έχει από καιρό κλειστεί στον δικό της κόσμο. Όπως συμβαίνει συχνά σε αυτές τις καταστάσεις ωστόσο, αρκεί μια μικρή αφορμή για να ανακαλέσει μνήμες από την παιδική της ηλικία. Πριν από λίγες ημέρες μας άκουγε που συζητούσαμε για την Κατοχή κι άρχισε ξαφνικά να μας απαγγέλει ένα παιδικό ποιηματάκι στα γερμανικά. Μείναμε έκπληκτοι, καθώς δεν γνωρίζει τη γλώσσα. Αλλά βέβαια δεν υπήρχε κανένα μυστήριο, τα γερμανικά είχαν γίνει υποχρεωτικό μάθημα τότε και το ποίημα ήταν το μόνο που είχε απομείνει στη μνήμη της. Λίγο αργότερα ήρθε η δεύτερη έκπληξη. Καθώς η συζήτηση πήγε στα Δεκεμβριανά η μητέρα μου λέει ξαφνικά πως η ίδια συμπαθούσε το ΕΑΜ. Δεν είχε εκδηλώσει ποτέ φιλικές διαθέσεις προς το ΚΚΕ αλλά όπως εξήγησε «οι άλλοι» ήταν συνεργάτες των Γερμανών. Έβαλα στο νου μου ένα μικρό κορίτσι χωρίς πολιτικές ανησυχίες πέρα από τη Βενιζελική- Κρητική οικογενειακή παράδοση, το οποίο μεγάλωνε στα Σεπόλια, να παρακολουθεί τις συγκρούσεις των εαμιτών με τους χίτες, κι η επιλογή της δεν μου έκανε τόσο εντύπωση.

Το ταξίδι του Ουίνστον Τσόρτσιλ στην κατεχόμενη Αθήνα τα Χριστούγεννα

Άλλωστε δεν ήταν η μόνη. Αντιθέτως, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό των εχθροπραξιών, ένα μεγάλο μέρος όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της διεθνούς κοινής γνώμης, έβλεπε το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ με συμπάθεια και τους Βρετανούς με μεγάλες επιφυλάξεις. Είχε επικρατήσει η εντύπωση ότι οι Άγγλοι προκειμένου να προωθήσουν τα αυτοκρατορικά τους σχέδια, πολεμούσαν αυτούς που έκαναν αντίσταση στους Γερμανούς. Η βασική ίσως αιτία αυτού του αρνητικού κλίματος ήταν η απρόκλητη επίθεση της αστυνομίας στη διαδήλωση της 3^ης Δεκεμβρίου. Από όλες τις πλευρές ήταν μια επικοινωνιακή καταστροφή. Ο Byford Jones, δημοσιογράφος και αξιωματικός του Βρετανικού στρατού, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυς όχι μόνο των επεισοδίων αλλά και των αντιδράσεων των ξένων ανταποκριτών που ήταν στη χώρα, γράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του «Ελληνική τριλογία»: Αυτό «που κατάφεραν με τους πυροβολισμούς ήταν να δημιουργηθεί πρώτα στο μυαλό των πολεμικών ανταποκριτών, ακόμη κι αυτών που συμπαθούσαν την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, κι αργότερα στο μεγαλύτερο μέρος της κοινής γνώμης της Βρετανίας και των ΗΠΑ, δυσπιστία απέναντι στην κυβέρνηση και συμπάθεια και υποστήριξη στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Αν η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ είχε ξοδέψει ένα εκατομμύριο λίρες εκείνο το πρωί για την πιο επιδέξια προπαγάνδα, για να στηρίξει τους σκοπούς του, δεν θα είχαν καταφέρει να κερδίσουν ούτε ένα κλάσμα από τα οφέλη που προέκυψαν, από τις γλαφυρές και σπαρακτικές ανταποκρίσεις που απέστειλαν αργότερα εκείνο το πρωί οι πολεμικοί ανταποκριτές».

Η πίεση της κοινής γνώμης φαίνεται πως ήταν ένας βασικός λόγος για τον οποίο και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ αποφάσισε να έρθει ανήμερα τα Χριστούγεννα στην Αθήνα. Πάντα αυτή του η απόφαση μου προκαλούσε απορία. Σε όλες τις αναλύσεις που έχω διαβάσει επισημαίνεται το αυτονόητο, ότι η παρουσία του έδειχνε πόσο σημασία έδινε στην παραμονή της Ελλάδας στην αγγλική σφαίρα επιρροής. Προφανώς, αλλά γιατί να κάνει αυτό το τόσο επικίνδυνο ταξίδι τα Χριστούγεννα;

Το ότι ήταν επικίνδυνο κανείς δεν το έχει αμφισβητήσει. Ο ιδιαίτερος γραμματέας του John Colville, στο βιβλίο του «Στο περιθώριο της εξουσίας» μεταφέρει την πρώτη του εμπειρία από την Αθήνα καθώς μπαίνει στο τεθωρακισμένο όχημα που θα τους μεταφέρει και κάθεται στη θέση του συνοδηγού. «Ο τελευταίος που καθόταν σε αυτή τη θέση», του λέει ο οδηγός «σκοτώθηκε χθες το πρωί». Όταν φτάνουν στην αγγλική πρεσβεία, την ώρα που βγαίνουν από το όχημα, υπό τους ήχους τουφεκιών, ένας νεαρός αξιωματικός πέφτει πάνω στον Τσόρτσιλ και τον σπρώχνει προς την είσοδο. «Συνηθίζεις να σπρώχνεις πρωθυπουργούς με αυτό τον τρόπο» αντιδρά ελαφρώς ενοχλημένος ο Τσόρτσιλ για να πάρει την απάντηση «προτιμώ έναν θυμωμένο πρωθυπουργό από έναν νεκρό». Ακόμα και το πλοίο Αίας στον Φαληρικό κόλπο, στο οποίο διανυκτέρευσε ο Τσόρτσιλ, δέχθηκε πυρά με τον Βρετανό πρωθυπουργό να λέει σε μια περίπτωση «αστοχήσατε και πάλι». Είναι γνωστό εξ άλλου ότι εκείνες τις ημέρες διαπιστώθηκε ότι το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία όπου έμεναν μέλη της κυβέρνησης και πολλοί άγγλοι αξιωματικοί, ήταν παγιδευμένο. Όσο για την πτήση ο γραμματέας του Τσόρτσιλ ζητά το σχέδιο επιβεβαιώνοντας ότι δεν θα περάσει πάνω από τα νησιά της Μάγχης τα οποία εξακολουθούν να βρίσκονται υπό γερμανική κατοχή.

Ένα επικίνδυνο ταξίδι λοιπόν σε μια περίοδο όπου ο πόλεμος στην Ευρώπη ήταν σε πλήρη εξέλιξη, είχε μάλιστα μόλις εκδηλωθεί η μεγάλη αντεπίθεση των Γερμανών στις Αρδέννες. Αντιθέτως στην Αθήνα, στις 25 Δεκεμβρίου η μάχη έχει πλέον κριθεί. Έχουν φτάσει σημαντικές ενισχύσεις από την Ιταλία και ο ΕΛΑΣ δεν μπορεί να ανταπεξέλθει, έχει αρχίσει η υποχώρηση. Ο Τσόρτσιλ ωστόσο θεώρησε ότι θα πρέπει να πάει στην Αθήνα. Η απάντηση βρίσκεται στην έντονη κριτική που του ασκείται για την πολιτική που ακολουθεί. Ο ηγέτης των εργατικών Clement Attlee και η αριστερά τον κατηγορούν ότι «ενισχύει τις δυνάμεις της αντίδρασης» ενώ του ασκείται κριτική ακόμα και από το αμερικανικό State Department. Ακόμα δεν έχουμε μπει στον ψυχρό πόλεμο και οι Αμερικανοί είναι σε τελείως διαφορετικό κλίμα, του καταλογίζουν ιμπεριαλιστικές προθέσεις. Έχει ενδιαφέρον μάλιστα, όπως αποκαλύπτει ο Colville, ότι το περίφημο τηλεγράφημα προς τον Scobie, να συμπεριφερθεί στην Αθήνα όπως σε κατακτημένη πόλη, διέρρευσε από τους αμερικανούς. Η ιστορία έχει ένα μικρό ενδιαφέρον. Επειδή στην Καζέρτα, όπου συμφωνήθηκε ο αφοπλισμός των αντάρτικων ομάδων, συμμετείχε και αμερικανός εκπρόσωπος, οι Εγγλέζοι τους ενημέρωναν για τις εξελίξεις. Απέκρυπταν ωστόσο τα ευαίσθητα ζητήματα σημειώνοντας τη λέξη «Guard» στα τηλεγραφήματα που δεν έπρεπε να τους κοινοποιηθούν. Ο Τσόρτσιλ όμως υπαγόρευσε το τηλεγράφημα μετά από μια ολονύχτια σύσκεψη στις 4 η ώρα το πρωί. Ένας εξουθενωμένος Colville ξέχασε να κάνει την απαραίτητη σημείωση, το τηλεγράφημα κοινοποιήθηκε στους αμερικανούς και βέβαια διέρρευσε αμέσως.

Μέσα σε αυτό το μπαράζ αρνητικής κριτικής, το ζήτημα της Ελλάδας, όπως προκύπτει από ημερολόγιο που κρατά ο Colville, είναι το θέμα που περισσότερο από κάθε άλλο απασχολεί τον Τσόρτσιλ τον Δεκέμβριο του 44. Ο γραμματέας του μάλιστα σημειώνει λίγες μόλις ημέρες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, ότι ίσως έχει βάση η άποψη πως «αν πέσει ο πρωθυπουργός αυτό θα γίνει για τους χειρισμούς του στην εξωτερική πολιτική. Επιπλέον, συνεχίζει ο Colville, η διαδεδομένη πεποίθηση ότι υποστηρίζουμε τις μοναρχίες στην Ευρώπη ως θέμα αρχής, ανεξάρτητα από τη βούληση των λαών, δεν θα είναι προς το συμφέρον του στέμματος στη χώρα μας».

Προφανώς για να αντικρούσει αυτή την άποψη αλλά και για να εκτονώσει την ένταση, ο υπουργός των εξωτερικών Antony Eden υποστηρίζει τον διορισμό του αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού στη θέση του Αντιβασιλέα ως ότου διεξαχθεί το δημοψήφισμα στο οποίο έχουν συμφωνήσει όλες οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα. Ο Τσόρτσιλ, κάτω από την έντονη πίεση του Έλληνα βασιλιά, στην αρχή διαφωνεί με την αντιβασιλεία, τελικά όμως πείθεται. Έτσι το ταξίδι στην Αθήνα έχει αυτό τον διπλό στόχο, να σταματήσει τις εχθροπραξίες, αν γίνεται, αλλά και να καθησυχάσει τους εσωτερικούς επικριτές του. Πράγματι ο Δαμασκηνός μαζί με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου είναι οι δύο έλληνες που πρώτοι ανεβαίνουν στον Αίαντα και συναντούν τον Τσόρτσιλ. Όπως γράφει μάλιστα ο ιστορικός Richard Langworth παραλίγο να δημιουργηθεί διπλωματικό επεισόδιο με τον Αρχιεπίσκοπο. Είναι Χριστούγεννα και όπως είναι το έθιμο, στο πλοίο επικρατεί εορταστικό κλίμα με μασκαράδες που ανταγωνίζονται ποιος θα έχει την πιο αστεία φορεσιά. Το γκρουπ των μασκαράδων το αποτελούσαν «ένα κορίτσι με χούλα χούλα, ψάθινη φούστα και σουτιέν με πράσινο και κόκκινο φως στο πλάι να αναβοσβήνει, ο κλόουν Κοκό και ο Τσάρλι Τσάπλιν…όταν είδαν μπροστά τους τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Αναγκάστηκαν να παραδεχθούν ότι ο κυβερνήτης είχε καταφέρει να παρουσιάσει μια πολύ πιο αστεία φιγούρα. Έμειναν με ανοιχτό το στόμα μπροστά στον Αρχιεπίσκοπο με την τεράστια γενειάδα του, το ψηλό καπέλο και το μακρύ ράσο και μετά ξέσπασαν στα γέλια». Ευτυχώς δεν υπήρξε συνέχεια, ο Αρχιεπίσκοπος συναντήθηκε με τον Τσόρτσιλ ο οποίος φαίνεται ότι αποκόμισε θετικές εντυπώσεις. Κατά μία εκδοχή που πάντως, όπως γράφει ο Langworth στηρίζεται σε κουτσομπολιά, πριν συναντηθούν ο βρετανός πρωθυπουργός ρώτησε τον Scobie τι χαρακτήρας είναι ο Δαμασκηνός. Άνθρωπος του Θεού ή ενδιαφέρεται για τα εγκόσμια και την εξουσία περισσότερο από την μετά θάνατον ζωή; Ο Scobie απάντησε το δεύτερο για να πει ο Τσόρτσιλ «ωραία, είναι ο άνθρωπός μας».

Τα όσα ακολούθησαν είναι φυσικά γνωστά και χιλιογραμμένα. Την επόμενη ημέρα έγινε σύσκεψη με εκπροσώπους της κυβέρνησης του ΕΑΜ και του παλιού πολιτικού κόσμου, ο Δαμασκηνός ανέλαβε αντιβασιλέας και λίγες ημέρες αργότερα σχηματίστηκε καινούργια κυβέρνηση υπό τον Πλαστήρα. Ο Τσόρτσιλ αναχώρησε στις 28 Δεκεμβρίου, χρειάστηκε να περιμένει ως τις 11 Ιανουαρίου για να τερματιστούν οι εχθροπραξίες και να συμφωνηθεί ανακωχή. Σε πείσμα των επικριτών μας «εδώ και στις ΗΠΑ», η πολιτική μας θριάμβευσε, θα γράψει την ίδια ημέρα ο Colville στο ημερολόγιο του.