Κρίση μοναξιάς: Τα δεδομένα, η ανυπαρξία φίλων, ο μύθος και οι περιπτώσεις της Ιαπωνίας και της Κορέας
Το 1929, Αμερικανοί κοινωνιολόγοι που μελετούσαν μια αντιπροσωπευτική πόλη της ενδοχώρας ανέφεραν ότι η φιλία εξασθενούσε· ότι οι αληθινοί φίλοι των κατοίκων της ήταν λιγότεροι από εκείνοι της προηγούμενης γενιάς. Περίπου δύο δεκαετίες αργότερα, το βιβλίο «The Lonely Crowd» των David Riesman, Nathan Glazer και Reuel Denney, μια κοινωνιολογική μελέτη του αμερικανικού εθνικού χαρακτήρα της μεταπολεμικής εποχής, περιέγραφε τα άτομα ως ρηχούς κομφορμιστές, πρόθυμους να μιμηθούν το ένα το άλλο χωρίς να συνάπτουν βαθιές σχέσεις. Είκοσι χρόνια μετά από αυτό το περίφημο βιβλίο, ο Vance Packard έγραφε στο «A Nation of Strangers» ότι η απομόνωση είχε γενικευτεί, ότι είχε πάρει επικίνδυνα τεράστιες διαστάσεις. Στη δεκαετία του 1990, στο βιβλίο «Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community» ο Robert Putnam περιέγραφε τους Αμερικανούς ως μοναχικά άτομα που κάνουν τα περισσότερα πράγματα χωρίς βοήθεια ή παρέα.
Τώρα, στον 21ο αιώνα, αφθονούν οι δηλώσεις ότι η φιλία έχει πεθάνει σε ολόκληρο στον κόσμο: το 2009, ο κριτικός πολιτισμού William Deresiewicz έγραφε στο «Solitude and Leadership» «για τις ψευτοφιλίες και τα ασήμαντα συναισθήματα που γεννιούνται στη μοναξιά των ηλεκτρονικών σπηλαίων.» Το 2020 ακούστηκε η έκφραση «ύφεση φιλίας»: αν και το περιεχόμενό της συζητιέται εδώ και αιώνες, πολλοί άνθρωποι φαίνεται να πιστεύουν ότι σήμερα «έχουμε αποξενωθεί». Όμως αυτό δεν ισχύει. Ίσως η εν λόγω ψευδαίσθηση να οφείλεται ότι οι άνθρωποι δίνουν όλο και μεγαλύτερη σημασία στη φιλία κι ότι εγείρουν πολύ μεγαλύτερες απαιτήσεις.
Τι είναι φίλος; Η λέξη αναφέρεται σε κάποιον με τον οποίο συνεργαζόμαστε εθελοντικά σε μια στοργική και υποστηρικτική σχέση, και με τον οποίον δεν εμπλεκόμαστε με κανέναν άλλο τρόπο — δεν είναι απαραιτήτως συγγενής, πελάτης, γείτονας ή συνάδελφος. Η φιλία προϋποθέτει αμοιβαίο σεβασμό και δεν ελέγχεται από κανόνες σχετικούς με την οικογένεια, τη φυλή ή τον τόπο: βασίζεται σε ελεύθερη επιλογή· δεν είναι συμφεροντολογική, ούτε υπόκειται σε υποχρεώσεις όπως εκείνες της οικογένειας. Με λίγα λόγια, η φιλία είναι φαινόμενο της νεωτερικότητας, των ελεύθερων ατόμων, της δημοκρατίας και αρχικά της μεσαίας τάξης, το οποίο κατά τον δέκατο ένατο αιώνα διαδόθηκε σε ευρύτερο φάσμα ανθρώπων και θεωρήθηκε βασικό συστατικό μιας καλής ζωής. Στον 20ό αιώνα, η φιλία γνώρισε αληθινό θρίαμβο: η ψυχιατρική κατέληξε στο αδιάσειστο συμπέρασμα ότι είναι το καλύτερο φάρμακο, ότι οι άνθρωποι που έχουν φίλους ζουν περισσότερο κι ότι οι ειλικρινείς φιλικές σχέσεις, ο «στενός κύκλος», μας προστατεύουν από το άγχος και την κατάθλιψη.
Οι φιλίες ανά τον πλανήτη, τα είδη και οι ποιότητές τους
Οπωσδήποτε, πολλοί άνθρωποι μπερδεύουν τη φιλία με τις γνωριμίες - όντως, πολλοί ευγενικοί γνωστοί είναι, δυνάμει, φίλοι: απλώς οι σχέσεις χρειάζονται χρόνο και ενέργεια. Επειδή όμως ο χρόνος και η ενέργεια δεν είναι απεριόριστα, η πλειονότητα των γνωριμιών δεν αναβαθμίζονται ποτέ σε φιλίες. Έτσι, οι περισσότεροι άνθρωποι αναγνωρίζουν πολλούς κύκλους «φίλων» μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται άτομα με τα οποία μοιράζονται τα μυστικά τους, αλλά και άτομα με τα οποία μοιράζονται απλώς μια χαλαρή συντροφιά. Το ότι τα σημερινά μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούν τη λέξη «φίλος» για μια διαδικτυακή σύνδεση μπερδεύει περαιτέρω τα πράγματα. Προστίθενται διάφορα πολιτισμικά χαρακτηριστικά: π.χ. οι Αμερικανοί είναι γενικά πολύ φιλικοί αλλά δημιουργούν δύσκολα βαθιές φιλίες· οι Γάλλοι αργούν να συνάψουν φιλικές σχέσεις, αλλά τις παίρνουν στα σοβαρά και αισθάνονται υποχρεωμένοι να επέμβουν αμέσως όταν ένας φίλος τούς έχει ανάγκη· αντιθέτως, οι Αμερικανοί τείνουν να περιμένουν να τους ζητηθεί η βοήθεια, δεν παίρνουν πρωτοβουλίες. Στις χώρες του Νότου, οι φιλίες είναι πιο κραυγαλέες, όχι όμως πιο ειλικρινείς ή πιο μακρόβιες από εκείνες στις χώρες του Βορρά. Εξάλλου, στον Νότο, οι συγγενείς εξακολουθούν να παίζουν σημαντικότερο ρόλο από τους ανθρώπους χωρίς σχέση αίματος. Η σχετική αποξένωση από την οικογένεια ευνοεί τη σύναψη φιλιών.
Στον 20ό και στον 21ο αιώνα, εκτυλίσσονται αλλαγές στον ρόλο που παίζουν οι φίλοι. Οι καινούργιοι νόμοι που επιτρέπουν στους φίλους να λαμβάνουν ιατρικές αποφάσεις σαν να ήταν άμεσοι συγγενείς του ασθενούς είναι ενδεικτικοί της υπέρβασης της οικογένειας, η οποία έτσι κι αλλιώς έχει υποχωρήσει στην παραδοσιακή της μορφή: όλο και λιγότεροι γάμοι, όλο και περισσότερο διαζύγια, όλο και περισσότερες οικογενειακές ανασυνθέσεις ενισχύουν τις σχέσεις εκτός οικογένειας. Σήμερα το να μιλάμε για «κρίση της φιλίας» είναι αναχρονιστικό· τέτοιου είδους συμπεράσματα προκύπτουν από έρευνες με σοβαρά μεθοδολογικά λάθη. Για παράδειγμα, μερικοί αναλυτές ισχυρίζονται ότι η φιλία έχει καταρρεύσει επειδή όλο και λιγότεροι άνθρωποι γράφονται σε συλλόγους ή αποτελούν μέλη του εκκλησιάσματος· άλλοι παρουσιάζουν τα κρούσματα bulling και κακοποίησης ως ενδείξεις αυτής της κρίσης. Όμως, bulling και κακοποίηση υπήρχε πάντοτε, απλώς οι άνθρωποι δεν μιλούσαν γι’ αυτά τα βάσανα. Στην πραγματικότητα, όλες οι σύγχρονες έρευνες -στις δυτικές χώρες τουλάχιστον- καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι σήμερα έχουν περισσότερους φίλους από όσους είχαν τριάντα χρόνια νωρίτερα.
Πιθανότατα δεν συμβαίνει το ίδιο στην Ανατολή. Κάθε χρόνο, χιλιάδες Νοτιοκορεάτες -κυρίως μεσήλικες- πεθαίνουν μόνοι, αποκομμένοι από την οικογένεια και τους φίλους τους. Μερικές φορές περνούν μέρες ή και εβδομάδες για βρεθεί το πτώμα. Ο αριθμός των μοναχικών θανάτων στη Νότια Κορέα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων που πεθαίνουν μόνοι στο σπίτι ή σε νοσοκομείο χωρίς κανέναν συγγενή πρόθυμο να παραλάβει τα λείψανά τους, αυξήθηκε από 682 το 2011 σε 1.245 το 2015, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της κυβέρνησης της Νότιας Κορέας. Αυτοί οι «μοναχικοί θάνατοι», γνωστοί ως godoksa στα κορεατικά, καταδεικνύουν το μεγάλο πρόβλημα της απομόνωσης. Στη Σεούλ, οι αρχές της πόλης ανακοίνωσαν τον περασμένο μήνα ότι θα διαθέσουν 451,3 δισεκατομμύρια γουόν (σχεδόν 327 εκατομμύρια δολάρια) τα επόμενα πέντε χρόνια για να «δημιουργήσουν μια πόλη όπου κανείς δεν θα είναι μόνος».
Ο φίλος ανά γενιά και κοινωνική ανάγκη
Οι πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν συμβούλους μοναξιάς που διατίθενται σε τηλεφωνική γραμμή 24/7, μια διαδικτυακή πλατφόρμα για παρόμοια συμβουλευτική, καθώς και μέτρα «συνοδείας» των μοναχικών με προσωπικές επισκέψεις και συντροφιά τηλεφωνικά, διαδικτυακά και δια ζώσης. «Η μοναξιά είναι πρόβλημα που η κοινωνία πρέπει να επιλύσει από κοινού», δήλωσε ο δήμαρχος της Σεούλ, Σε-Χουν. «Η πόλη θα κινητοποιήσει όλη τη δημοτική μας ικανότητα για να βοηθήσει τους μοναχικούς ανθρώπους να θεραπευτούν και να επιστρέψουν στην κοινωνία. Θεσπίζουμε σύστημα αναζήτησης για τον εντοπισμό απομονωμένων κατοίκων που χρειάζονται βοήθεια· και ενθαρρύνουμε δραστηριότητες όπως η κηπουρική, ο αθλητισμός, οι λέσχες βιβλίων ώστε οι άνθρωποι να βγουν από το σπίτι και να συνδεθούν με άλλους.
Το πρόβλημα της μοναξιάς έχει κερδίσει την προσοχή σε εθνικό επίπεδο την τελευταία δεκαετία καθώς αυξήθηκε ο αριθμός των νέων που αποσύρονται από τον κόσμο και περνούν τις μέρες τους απομονωμένοι στο σπίτι, συχνά για ολόκληρους μήνες. Το φαινόμενο, γνωστό με τον ιαπωνικό όρο «hikikomori», υπολογίζεται ότι αφορά σήμερα 244.000 Κορεάτες. Πιο επιρρεπείς στη μοναξιά είναι οι άνδρες. Και όσο για τους «μοναχικούς θανάτους», πάνω από το 84% από αυτούς είναι ανδρών ηλικίας 50-60 ετών. Σε ό,τι αφορά τους Millennials και την Gen Z απομονώνονται διότι δεν αντέχουν την κριτική των άλλων, φοβούνται την αποτυχία και αισθάνονται ότι δεν «έχουν σημαντικό αντίκτυπο στους άλλους». Οι σύγχρονες μελέτες εντοπίζουν κι άλλους παράγοντες απομόνωσης των Κορεατών: η άνοδος των μονοπρόσωπων νοικοκυριών, η μείωση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων εκτός εργασίας και οικογένειας, η κυριαρχία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ο τρόπος με τον οποίο ενισχύουν τα αισθήματα ανεπάρκειας και την ανταγωνιστική κουλτούρα της Νότιας Κορέας, «προσανατολισμένη στα επιτεύγματα» προκαλούν αισθήματα μοναξιάς μεταξύ εκείνων που υπολείπονται των δικών τους στόχων.
Το 2023, η νοτιοκορεατική κυβέρνηση θέσπισε ένα επίδομα 650.000 won (475 δολ.) το μήνα σε απομονωμένους νέους για να «επανέλθουν στην κοινωνία». Στην Ιαπωνία, όπου η τάση hikikomori αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά και μελετήθηκε σε βάθος, έχει διοριστεί Υπουργός Μοναξιάς και Απομόνωσης από το 2021.
Το ένα πράγμα που πραγματικά θέλουμε είναι να ανακτήσουμε την ελπίδα, το δέος για το άγνωστο, την πίστη στη μαγεία, σε έναν άλλο κόσμο, γιατί δεν μπορεί να είναι όλο κι όλο αυτό η ζωή.
