Explainer: τι ακριβώς συμβαίνει ξαφνικά στη Συρία;

Ο Συριακός εμφύλιος πόλεμος αποτελεί μία από τις σημαντικότερες συγκρούσεις της ιστορίας –αλλά και τις περισσότερο μακρόχρονες, καθώς ξέσπασε τον Μάρτιο του 2011–, του οποίου οι άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις έχουν προκαλέσει κολοσσιαίες αλλαγές στη Δύση, και πιο συγκεκριμένα στην Ευρώπη, επηρεάζοντας παράλληλα και τη διεθνή ισορροπία των δυνάμεων. Από το απόγευμα του Σαββάτου και μετά, έχει πλέον καταστεί σαφές πέραν πάσης αμφιβολίας πως η συγκεκριμένη σύγκρουση εισέρχεται πλέον σε μια εξαιρετικά πιο άγρια και απρόβλεπτη φάση.

Οι δραματικές εξελίξεις αφορούν την επέλαση των ανταρτών τζιχαντιστών –οι οποίοι εχθρεύονται σε υπαρξιακό επίπεδο το καθεστώς του Σύριου προέδρου, Bashar al-Assad– στη βορειοδυτική επικράτεια της χώρας, πιέζοντας όσο ποτέ άλλοτε τη Δαμασκό, αλλά και τους παραδοσιακούς της εταίρους, οι οποίοι, ωστόσο, δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να στηρίξουν τη συριακή κυβέρνηση, όπως έκαναν μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Παρ’ ότι οι λεπτομέρειες τον τρεχουσών εξελίξεων παραμένουν συγκεχυμένες, εντούτοις μπορούμε να εξάγουμε μια πρώτη εικόνα τουλάχιστον για τα βασικά στοιχεία αυτής της νέας φάσης του Συριακού εμφύλιου.

Ποια είναι η ρίζα της σύγκρουσης στη Συρία;

Ο πυρήνας του εμφυλίου στη Συρία στην ουσία βρίσκεται στην καρδιά της αραβικής άνοιξης του 2011, όταν μια σειρά από ημιαυτόνομα αντικαθεστωτικά κινήματα –αρκετά εκ των οποίων είχαν τότε τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά– εξεγέρθηκαν εναντίον του καθεστώτος του Assad, αποσκοπώντας φυσικά στην καθαίρεσή του. Από την πλευρά της η Δαμασκός απάντησε με πρωτοφανή βία, κλιμακώνοντας κατακόρυφα την εσωτερική ένταση· παράλληλα, το γεγονός πως τρίτες δυνάμεις όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σαουδική Αραβία –τις οποίες τότε χώριζε μια διπλωματική άβυσσος σε σχέση με τον τρέχοντα πολιτικό χρόνο– υποστήριζαν διαφορετικές αντικυβερνητικές φράξιες, περιέπλεξε ακόμα περισσότερο την ισορροπία των δυνάμεων σε μια σύγκρουση η οποία σταδιακά εξελίχθηκε σε έναν κανονικό εμφύλιο πόλεμο, με βάση τους ορισμούς της πολιτικής θεωρίας.

Ποιος ήταν ο ρόλος του ISIS; Εξακολουθεί το ισλαμικό κράτος να αποτελεί παράγοντα στον συριακό εμφύλιο πόλεμο;

Κατά τη δεύτερη φάση της σύγκρουσης, στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, το καθεστώς του Assad ισχυροποιήθηκε ακόμα περισσότερο, χάρη στην απόλυτη υποστήριξη τόσο του Ιράν, όσο και της Ρωσίας, τη στιγμή που η αντικυβερνητικές δυνάμεις μεταλλάχθηκαν ποικιλοτρόπως, με τον φονταμενταλιστικό ISIS ή αλλιώς το Ισλαμικό Κράτος να μονοπωλεί εν τέλει την όποια προσπάθεια καθαίρεσης του Assad. Οι εξωφρενικές φρικαλεότητες, τις οποίες διέπραξε ο ISIS, οδήγησαν σε έναν συνασπισμό εξωτερικών δυνάμεων, ώστε να εξοντωθεί η συγκεκριμένη απειλή, οι οποίες τελικά στέφθηκαν με επιτυχία, καθώς το Ισλαμικό Κράτος ηττήθηκε οριστικά το 2020. Ωστόσο, η ιστορικού μεγέθους έξαρση της εμφυλιοπολεμικής βίας, αποτέλεσε τη βασικότερη αφορμή για την πρόκληση των εξίσου ιστορικών προσφυγικών ροών από τη Συρία προς την Ευρώπη. Σε κάθε περίπτωση, ο ISIS –ή κάποιος βραχίονάς του– δεν φαίνεται να αποτελεί παράγοντα στη συγκεκριμένη φάση του Συριακού εμφυλίου.

Τότε ποιοι είναι οι αντάρτες τζιχαντιστές, σήμερα;

Εδώ τα πράγματα περιπλέκονται αρκετά, καθώς δεν υπάρχουν ακόμα ασφαλείς πληροφορίες σχετικά με την ταυτότητα των ηγετών των ανταρτών, οι οποίοι έχουν υποκινήσει τις επιθέσεις των τελευταίων ημερών, ούτε και για τη δομή των οργανώσεων που συμμετέχουν σε αυτό το κοινό εγχείρημα, αλλά ούτε και για τον βαθμό στον οποίο η ερμηνεία τους σχετικά με τα διδάγματα του κορανίου διαφέρουν από εκείνη του Ισλαμικού Κράτους. Σε μια πρώτη ανάγνωση, το πιο προβεβλημένο στέλεχος των τζιχαντιστών σήμερα, φαίνεται πως είναι ο Jabhat al-Nusra, του οποίου οι δεσμοί με τους τρομοκράτες της al-Qaeda είναι ευρέως γνωστοί, ενώ η οργάνωση η οποία φαίνεται πως πρωτοστατεί στις αντικυβερνητικές πρωτοβουλίες στο πεδίο –τόσο σε επιχειρησιακό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο– είναι η Hayat Tahrir al-Sham, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως τρομοκρατική από την αμερικανική κυβέρνηση.

Ποια είναι ακριβώς η εικόνα στο πεδίο;

Αρχικά, το πρώτο πράγμα το οποίο θα πρέπει να τονίσουμε είναι πως οι τζιχαντιστές εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο το πλεονέκτημα της εκπλήξεις, καθώς οι συριακές ένοπλες δυνάμεις απέτυχαν να προβλέψουν τις επελάσεις τους στη βορειοδυτική επικράτεια της χώρας, παρ’ ότι υπήρχαν σαφείς ενδείξεις πως υπήρχε μια σχετική αντικαθεστωτική κινητικότητα τις τελευταίες δεκαπέντε περίπου μέρες. Δευτερευόντως, από την πρώτη στιγμή που οι τζιχαντιστές προχώρησαν στις επιχειρήσεις τους εναντίον του συριακού στρατού, συνειδητοποίησαν πως το πεδίο ήταν ελεύθερο, καθώς οι δυνάμεις της Δαμασκού απέτυχαν σχεδόν ολοσχερώς να περιορίσουν τη δυναμική που ανέπτυξαν αμέσως οι αντιφρονούντες του καθεστώτος.

Το εντυπωσιακότερο –αλλά και το πλέον ενδεικτικό– στοιχείο είναι πως μέσα σε ελάχιστες ώρες, οι αντάρτες τζιχαντιστές κατάφεραν να θέσουν την πόλη του Χαλεπίου υπό τον έλεγχό τους. Πέρα από την προφανή σημειολογία της συγκεκριμένης επιτυχίας, οι τζιχαντιστές στέρησαν παράλληλα από τον Assad έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς κόμβους της χώρας· ένα ακόμα πιο κρίσιμο στοιχείο, ωστόσο, είναι πως οι πολίτες που κατοικούν στα συγκεκριμένα εδάφη αποδέχτηκαν τους τζιχαντιστές με επευφημίες, καθώς τους δόθηκε η δυνατότητα να εκφράσουν την αποδοκιμασία τους απέναντι στο καθεστώς του Assad. Αν μη τι άλλο, η συγκεκριμένη εξέλιξη από μόνη της αποδεικνύει πως η Συρία εξακολουθεί να αποτελεί μια απόλυτα διχασμένη χώρα, σχεδόν σε κάθε επίπεδο.

Πώς αντέδρασε το καθεστώς Assad;

Η πρώτη αντίδραση της Δαμασκού αποτέλεσε περίπτωση textbook, καθώς οι συριακές ένοπλες δυνάμεις απάντησαν με εναέριους βομβαρδισμούς εναντίον των τζιχαντιστών ανταρτών, ακριβώς όπως είχαν πράξει και το 2020, όταν κατάφεραν για τελευταία φορά, μέχρι και σήμερα, να περιορίσουν τις όποιες αντικαθεστωτικές δυνάμεις, επικρατώντας εναντίον τους στο πεδίο με τον συγκεκριμένο τρόπο. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονίσουμε πως χωρίς την καθοριστική συμβολή των ρωσικών πολεμικών αεροσκαφών, οι συριακές ένοπλες δυνάμεις θα δυσκολευόταν σημαντικά ώστε να πετύχουν τη συγκεκριμένη συντριπτική –τουλάχιστον όπως φαινόταν τότε– νίκη εναντίον των τζιχαντιστών.

Ωστόσο, η χρονική συγκυρία στην οποία οι αντάρτες τζιχαντιστές επέλεξαν να προχωρήσουν στις συγκεκριμένες επιχειρήσεις σε καμία περίπτωση δεν είναι τυχαία, καθώς τόσο η Ρωσία όσο και η Τεχεράνη –αλλά και η Χεζμπολάχ– δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να παρέχουν στη Δαμασκό την ομπρέλα ασφαλείας, την οποία παρείχαν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας. Έτσι, οι δύο παράλληλες γεωπολιτικές συγκρούσεις στην Ανατολική Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή, οι οποίες απαιτούν τη συγκέντρωση σχεδόν του συνόλου του αξιόμαχου τόσο της Μόσχας όσο και της Τεχεράνης, αποτελούν και τη μεγαλύτερη ευκαιρία για τους αντικαθεστωτικούς τζιχαντιστές ώστε να αποσταθεροποιήσουν τη συριακή κυβέρνηση.

Ποιος είναι ο ρόλος της Δύσης;

Ο Συριακός εμφύλιος αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση εντός του διεθνούς συστήματος, καθώς παρ’ ότι τα κράτη-μέλη του ιρανικού γεωπολιτικού δόγματος του «Άξονα της Αντίστασης» υποστηρίζου την πλευρά της συριακής κυβέρνησης, δεν μπορεί σε καμία των περιπτώσεων να ειπωθεί το ίδιο σε ό,τι αφορά την προσέγγιση της Δύσης απέναντι στις πρωτοβουλίες των τζιχαντιστών. Με τα συγκεκριμένα δεδομένα, η Δύση δεν αναμένεται να επέμβει οποιονδήποτε τρόπο στον συριακό εμφύλιο πόλεμο –ειδικά στην παρούσα φάση–, ενώ οι δυτικές κυρώσεις απέναντι στη Δαμασκό θα εξακολουθήσουν φυσικά να εφαρμόζονται.

Απειλείται με καθαίρεση το καθεστώς του Assad;

Προφανώς, ακόμα είναι πάρα πολύ νωρίς ώστε να απαντηθεί ασφαλώς το συγκεκριμένο ερώτημα, ωστόσο δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως η ισορροπία των δυνάμεων στον Συριακό εμφύλιο πόλεμο, στον τρέχοντα πολιτικό χρόνο, είναι και η χειρότερη δυνατή για τον Assad, τουλάχιστον συγκριτικά με τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Στην ουσία, μένει να φανεί κατά πόσο οι Δαμασκός θα μπορέσει να ανταποκριθεί στο μομέντουμ των τζιχαντιστών, χωρίς να μπορεί να αξιοποιήσει πλέον στο έπακρο τις επιχειρησιακές δυνατότητες τις οποίες της παρείχαν η ρωσική και η ιρανική κυβέρνηση.

Θα υπάρξει μια νέα προσφυγική κρίση;

Ξανά, το συγκεκριμένο ερώτημα είναι αδύνατο να απαντηθεί με ασφάλεια, στην παρούσα χρονική συγκυρία, καθώς το ξέσπασμα μιας νέας προσφυγικής κρίσης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός πως οι συριακές ένοπλες δυνάμεις σπρώχνουν, επί της ουσίας, μέσω των επιχειρήσεών τους τον άμαχο πληθυσμό της βορειοδυτικής επικράτειας της χώρας προς τα σύνορα με την Τουρκία, αποτελεί από μόνο του ένα ανησυχητικό σημείο. Δεδομένα όμως, πολύ δύσκολα θα έρθει η Ευρώπη αντιμέτωπη με μια νέα προσφυγική κρίση παρόμοια με εκείνη του μεγέθους του 2015.

Υπάρχει κάποια διέξοδος;

Σε ένα εντελώς θεωρητικό επίπεδο, οι δύο πλευρές θα μπορούσαν να προσεγγίσουν η μία την άλλη μέσω μιας μακράς διαδικασίας, η οποία, όμως, δεν φαίνεται ρεαλιστικό να προκύψει με βάση το ανεξέλεγκτο μίσος που τις χωρίζει. Ο φονταμενταλισμός, ο οποίος διακρίνει τους τζιχαντιστές, καθιστά κάθε προσπάθεια διαλόγου μαζί τους αδύνατη, τη στιγμή που ο ίδιος ο Assad καθεστώτος –του οποίου το καθεστώς ουσιαστικά αποτελεί διάδοχο εκείνου του πατέρα του– δεν έχει επιδείξει καθόλη τη διάρκεια της προεδρίας του καμία πρόθεση συνδιαλλαγής.