Αφγανιστάν: Η ζωή τρία χρόνια μετά την επιστροφή των Ταλιμπάν

Αν και στο Αφγανιστάν, οι Ταλιμπάν βρίσκονται στην εξουσία εδώ και πάνω από τρία χρόνια, η κυβέρνησή τους δεν έχει αναγνωριστεί από κανένα κράτος ή διεθνή θεσμό. Οι δυτικοί χρηματοδότες έχουν διακόψει την αναπτυξιακή βοήθεια που κάλυπτε το 75% των δαπανών της προηγούμενης κυβέρνησης. Μαζί με το απότομο τέλος της πολεμικής οικονομίας, αυτή η διακοπή ρευστού βύθισε τη χώρα σε οικονομική και ανθρωπιστική κρίση: εκατομμύρια Αφγανοί πάλεψαν να επιβιώσουν εκείνον τον πρώτο χειμώνα υπό την κυριαρχία των Ταλιμπάν, με το κράτος να κλονίζεται στα πρόθυρα της ολικής αποτυχίας, τους δημόσιους υπαλλήλους να παραμένουν χωρίς μισθούς και την αξία του εθνικού νομίσματος να πέφτει κατακόρυφα.

Τρία χρόνια μετά την επιστροφή των Ταλιμπάν, ορισμένες πτυχές της ζωής των Αφγανών έχουν επιδεινωθεί και άλλες έχουν βελτιωθεί, αν και ο θεσμοθετημένος αποκλεισμός γυναικών και κοριτσιών από πολλές πτυχές της δημόσιας ζωής περιορίζει τα οφέλη που αποκομίζει ο μισός πληθυσμός από τις θετικές αλλαγές. Καμία από τις επιδεινούμενες τάσεις δεν είναι πιθανό να επιφέρει την πτώση του καθεστώτος, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, ενώ την ίδια στιγμή τίποτα δεν πρόκειται να κινητοποιήσει τις δυτικές δυνάμεις να παρέμβουν για μια ακόμα φορά στο Αφγανιστάν με σκοπό την ανατροπή του καθεστώτος.

Η πιο κραυγαλέα επιδείνωση αφορά τα δικαιώματα των γυναικών και των κοριτσιών. Οι περιορισμοί στα δικαιώματα των γυναικών και των κοριτσιών είναι οι αυστηρότεροι στον κόσμο: μεταξύ των δεκάδων διαταγμάτων με βάση το φύλο που επέβαλε ο εμίρης των Ταλιμπάν, Hibatullah Akhundzada, ήταν εκείνα που απαγορεύουν στις γυναίκες και στα κορίτσια να παρακολουθούν δημόσια σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και πανεπιστήμια,  να εργάζονται για τον ΟΗΕ και για τις ΜΚΟ, να πηγαίνουν σε πάρκα, δημόσια λουτρά, γυμναστήρια και κομμωτήρια. Αν και σε ορισμένες αγροτικές περιοχές η εκπαιδευτική πολιτική των Ταλιμπάν αντανακλά αυτό που ήταν ήδη κοινή πρακτική, ο συνολικός αντίκτυπος της κυριαρχίας τους συνιστά δραστική υποχώρηση των ελευθεριών που απολάμβαναν υπό την προηγούμενη κυβέρνηση οι Αφγανές γυναίκες, ειδικά εκείνες που ζουν σε πόλεις και κωμοπόλεις.

Οι πολιτικές ελευθερίες και οι ελευθερίες των μέσων ενημέρωσης έχουν επίσης μειωθεί σημαντικά. Θέτοντας εκτός νόμου τα πολιτικά κόμματα, οι Ταλιμπάν δημιούργησαν ένα μονοκομματικό κράτος, αποθαρρύνοντας τους περισσότερους πρώην πολιτικούς που παραμένουν στη χώρα να ασχοληθούν με το παλιό τους επάγγελμα. Οι Αφγανοί που διαφωνούν με τους ισλαμιστές ηγέτες έχουν τραπεί σε φυγή, παραμένουν σιωπηλοί ή αποφάσισαν να συμπαραταχθούν με τους Ταλιμπάν παρά τους ενδοιασμούς τους. Δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί και αναλυτές επιλέγουν προσεκτικά τα λόγια τους σε δημόσιους χώρους. Διαφωνούντες και δημοσιογράφοι που δεν υπακούουν στους κανόνες συλλαμβάνονται και μερικές φορές βασανίζονται. Οι γυναίκες δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν πρόσθετες προκλήσεις, εφόσον απαγορεύεται να σπουδάσουν δημοσιογραφία, να δείξουν τα πρόσωπά τους, να παρακολουθήσουν συνεντεύξεις Τύπου χωρίς συνοδό ή να παίρνουν συνεντεύξεις από αξιωματούχους.

Η φτώχεια και η ανεργία έχουν επιδεινωθεί πολύ. Πολλά δημόσια έργα ενέργειας, μεταφορών και άρδευσης αξίας άνω των 2,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων σταμάτησαν. Η Παγκόσμια Τράπεζα υπολόγισε ότι η χώρα έχασε περίπου το 26% του πραγματικού ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της το 2021 και το 2022. Εκατομμύρια άνθρωποι, γύρω στο 55% του πληθυσμού, οδηγήθηκαν στην πείνα. Φαίνεται όμως ότι το μερίδιο των Αφγανών στα χειρότερα επίπεδα επισιτιστικής ανασφάλειας μειώθηκε τον τελευταίο χρόνο· τα βάρη του υποσιτισμού πέφτουν περισσότερο στα κορίτσια των φτωχών οικογενειών: τα ποσοστά θνησιμότητας των κοριτσιών είναι κατά 90% υψηλότερα από εκείνα των αγοριών.

Στο μεταξύ, οι πιέσεις για την απασχόληση επιδεινώνονται από τον τεράστιο αριθμό Αφγανών μεταναστών που έχουν αναγκαστεί να επιστρέψουν στη χώρα: πάνω από 600.000 από το Πακιστάν και άλλοι τόσοι από το Ιράν. Περίπου μισό εκατομμύριο εργάτες που δούλευαν στα χωράφια της παπαρούνας έμειναν άνεργοι αφού οι Ταλιμπάν απαγόρευσαν τα ναρκωτικά το 2022. Εννοείται ότι απασχόληση των γυναικών έχει πληγεί περισσότερο: έχει μειωθεί κατά 25% ενώ εκείνη των ανδρών έχει μειωθεί κατά 7%.

Οι Αφγανοί έχουν δυσκολότερη πρόσβαση σε αρκετές κρατικές υπηρεσίες, εν μέρει επειδή το κράτος έχει έλλειψη κεφαλαίων. Οι υπηρεσίες υγείας, ύδρευσης και αποχέτευσης έχουν πληγεί περισσότερο. Εκατοντάδες υγειονομικές μονάδες έχουν κλείσει από το 2021 και όσες λειτουργούν δεν έχουν φάρμακα, εξοπλισμό και εκπαιδευμένο προσωπικό. Μέρος του προβλήματος πηγάζει από τους περιορισμούς του καθεστώτος στις γυναίκες, που εμποδίζουν την ικανότητα του γυναικείου προσωπικού να εργάζεται και να παρέχει υπηρεσίες σε άλλες γυναίκες, ακόμα κι αν οι Ταλιμπάν έχουν κάνει εξαιρέσεις για τις γυναίκες που εργάζονται στον τομέα της υγείας. Οι κυρώσεις και τα τραπεζικά ζητήματα καθιστούν επίσης πιο δύσκολη την εισαγωγή προμηθειών: η παραγγελία, η πληρωμή και η λήψη βασικών ειδών έχει γίνει επαχθής. Το αποτέλεσμα ήταν η αύξηση των ασθενειών που μπορούν να προληφθούν, ειδικά μεταξύ των παιδιών. Η έλλειψη προμηθειών και συντήρησης έχει επίσης υποβαθμίσει τα συστήματα ύδρευσης, ειδικά σε αστικές περιοχές, αυξάνοντας το ποσοστό των νοικοκυριών χωρίς κατάλληλη πρόσβαση σε νερό από 48% το 2021 σε 67% το 2023.

Οι Ταλιμπάν έχουν επιδεινώσει τις σχέσεις του Αφγανιστάν με το γειτονικό Πακιστάν. Το Ισλαμαμπάντ υποστήριξε τους Ταλιμπάν κατά την άνοδό τους στην εξουσία στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και βοήθησε την εξέγερση των Ταλιμπάν, προστατεύοντας τους ηγέτες της μετά το 2001. Αλλά η σχέση ήταν πάντα άβολη. Σήμερα, οι Ταλιμπάν του Αφγανιστάν συνεργάζονται με τους Ταλιμπάν του Πακιστάν οι οποίοι είναι ανεπιθύμητοι για την πακιστανική κυβέρνηση. Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να υποτιμάται το ότι με την αποχώρηση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ πήραν τέλος είκοσι χρόνια πολέμου: μια διαρκής ειρήνη δεν μπορεί παρά να ωφελήσει τη χώρα. Αν και οι Ταλιμπάν είναι στα μαχαίρια με το Ισλαμικό Κράτος, επικρατεί ησυχία ακόμα και στις απομακρυσμένες γωνιές της χώρας όπου παλιότερα εκτυλίσσονταν συγκρούσεις ισλαμιστικών φατριών. Μια ακόμα αλλαγή είναι η δραματική μείωση της παραγωγής ναρκωτικών:  οι Ταλιμπάν κατέστρεψαν χωράφια οπίου και κάνναβης και συνέλαβαν εμπόρους, με αποτέλεσμα ο ΟΗΕ να εκτιμά ότι η παραγωγή ναρκωτικών έχει μειωθεί κατά 95% —αν ισχύει πρόκειται για την πιο επιτυχημένη προσπάθεια κατά των ναρκωτικών σε όλο τον κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, η εν λόγω εκστρατεία έχει βλάψει σοβαρά τα εισοδήματα περίπου 7,5 εκατομμυρίων αγροτών, συμπεριλαμβανομένων πολλών γυναικών που εξαρτώνται από τη γεωργία. Ορισμένοι αναλυτές προβλέπουν ότι αυτός ο οικονομικός αντίκτυπος θα καταστήσει δύσκολη τη διατήρηση της απαγόρευσης, αλλά προς το παρόν οι Ταλιμπάν φαίνονται πρόθυμοι να την επιβάλουν και να ανακατευθύνουν την οικονομία σε νόμιμες δραστηριότητες.

Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού υποστηρίζει τους Ταλιμπάν. Αν και είναι δύσκολο να εκτιμηθεί η έκταση αυτού του συναισθήματος, ιδιαίτερα στον αγροτικό Νότο και στην Ανατολή, πολλοί Αφγανοί θεωρούν την αλλαγή του καθεστώτος θρίαμβο για την αυτοδιάθεση της χώρας τους. Η παρουσία των ξένων στρατευμάτων δεν ήταν επιθυμητή, ενώ η εκτεταμένη διαφθορά των προηγούμενων κυβερνήσεων είχε προκαλέσει γενική αγανάκτηση.

Αυτό δεν σημαίνει πως το Αφγανιστάν θα πάψει να είναι κράτος-παρίας. Το γεγονός ότι οι Ταλιμπάν σκληραίνουν τη στάση τους έναντι των γυναικών —οι οποίες στο εξής απαγορεύεται να προσεύχονται δυνατά ή να απαγγέλλουν το Κοράνι μπροστά σε άλλες γυναίκες (λες και το έκαναν ποτέ…)— σοκάρει το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου και αποκαλύπτει τη σκοταδιστική φύση του καθεστώτος. Ένα τέτοιο καθεστώς δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί: οι «νόμοι της ηθικής» που επιβάλλει το Υπουργείο Αρετής —π.χ. η απαγόρευση τηλεοπτικής προβολής «ζωντανών πραγμάτων», οι ενδυματολογικοί κώδικες για τις γυναίκες ή η απαγόρευση των ταξιδιών— δεν μπορούν να αντισταθμιστούν από την υποτιθέμενη «ασφάλεια» και «ειρήνη» που έφεραν οι Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν.