Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και τo τέλος της Ιστορίας

Το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών μού έφερε στον νου μια διάσημη φράση, «Το τέλος της Ιστορίας». Τη χρησιμοποίησε (με ερωτηματικό) στον τίτλο άρθρου του, το 1989, ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα. Το άρθρο αυτό προκάλεσε αίσθηση και υπήρξε ο πυρήνας ενός βιβλίου που εκδόθηκε αμέσως μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Στο έργο του, ο Φουκουγιάμα δεν υποστήριζε, όπως εσφαλμένα θεώρησαν αρκετοί, ότι θα σταματήσουν να συμβαίνουν συνταρακτικά γεγονότα και ανατροπές (οικονομικές κρίσεις, δικτατορίες, εξεγέρσεις ή πόλεμοι), αλλά ότι η αναζήτηση για ένα αποτελεσματικό και ανθρώπινο σύστημα διακυβέρνησης και η συναφής μάχη των ιδεών ουσιαστικά τερματίζονται, καθώς όλο και περισσότεροι αναγνωρίζουν ότι, σε σύγκριση με όλα τα υπόλοιπα συστήματα διακυβέρνησης η φιλελεύθερη δημοκρατία δυτικού τύπου προσφέρει σαφή πλεονεκτήματα. Με τον όρο αυτό, ο Φουκουγιάμα εννοεί την κοινοβουλευτική δημοκρατία σε συνθήκες ανοικτής οικονομίας της αγοράς.

Αναζήτησα, λοιπόν, κι εγώ την αντίδραση του Φουκουγιάμα στη σαρωτική εκλογική επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ και του πολιτικού ρεύματος MAGA (Make America Great Again), το οποίο σήμερα ποδηγετεί το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το ερώτημά μου ήταν: Μήπως η νίκη Τραμπ ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην Ιστορία, καθώς θέτει υπό αμφισβήτηση θεμελιώδεις αξίες και κανόνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες και ενθαρρύνει τους εχθρούς της στον υπόλοιπο κόσμο;

Στις 8 Νοεμβρίου, τρεις μέρες μετά τις αμερικανικές εκλογές, ο Φουκουγιάμα διατύπωσε την άποψή του στους Financial Times. Εξαρχής δηλώνει ότι η νίκη του Τραμπ συνιστά «αποφασιστική απόρριψη του φιλελευθερισμού από τους Αμερικανούς ψηφοφόρους». Και δεν εννοεί μόνο τον «νεοφιλελευθερισμό» (που ευνοεί τον πλουτισμό των λίγων και καθηλώνει τις προοπτικές των πολλών) ή τη woke πολιτική ατζέντα (που ευνοεί την προστασία μειονοτήτων κάθε λογής και αδιαφορεί για τις ανησυχίες της πλειονότητας). Η νίκη αυτή απειλεί τον κλασικό φιλελευθερισμό, τον οποίον ο Φουκουγιάμα ορίζει ως ένα δόγμα που βασίζεται στον σεβασμό της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων και στην ύπαρξη ενός κράτους δικαίου, το οποίο προστατεύει τα δικαιώματα όλων και τα προφυλάσσει από την αυθαιρεσία της εξουσίας χάρη σε ένα πλέγμα συνταγματικών εγγυήσεων.

Όπως συμβαίνει και σε πολλές δυτικές χώρες (είναι γνωστά τα παραδείγματα από Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία – για να μην αναφερθούμε στην Ουγγαρία του Όρμπαν ή την Αργεντινή του Μιλέι), μια κρίσιμη μάζα εργαζομένων, συνήθως χωρίς υψηλή ειδίκευση, με χαμηλό εισόδημα και κυρίως ανδρών, αισθάνθηκε ότι τα κόμματα της Κεντροαριστεράς (και στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και το Δημοκρατικό στις ΗΠΑ) δεν υπερασπίζονται πλέον τα συμφέροντά τους. Αντιθέτως, κόμματα και κινήματα της άκρας Δεξιάς φρόντισαν να έχουν απαντήσεις για τους φόβους και τις ανησυχίες αυτών των ανθρώπων. Επιλέγοντας Τραμπ, Brexit ή Λεπέν, μια μεγάλη μερίδα ψηφοφόρων, που δηλώνουν αποστροφή για το «διεφθαρμένο σύστημα» και τους «ανέντιμους πολιτικούς», «απλώς δεν νοιάζονται για την απειλή προς τη φιλελεύθερη τάξη». Αντιθέτως, αφού έχουν συνηθίσει να μισούν το «σύστημα», η καταστροφή του, αν δεν γεννήσει κάτι καλό, θα τους δώσει τουλάχιστον κάποια ικανοποίηση, έστω στιγμιαία· στάση ανάλογη με εκείνη που εξέφραζε το σύνθημα «Πουτάνα όλα!» στη διάρκεια του ελληνικού 2015.

Σήμερα, ο Φουκουγιάμα εκτιμά ότι η δεύτερη προεδρία Τραμπ απειλεί την καταστροφή εκεί όπου υποσχέθηκε αλλαγές – αλλά και θεραπεία δεινών, όπως η εγκληματικότητα και ο πληθωρισμός: αντιμεταναστευτική πολιτική (που δεν αγγίζει μόνο τα 11 εκατομμύρια αδήλωτους μετανάστες αλλά και τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά που απολαμβάνουν τις υπηρεσίες τους)· προστατευτισμό, με αύξηση των δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα (που θα επιφέρει ανατιμήσεις, ελλείψεις, απώλεια θέσεων εργασίας και, πιθανότατα, εμπορικούς πολέμους)· ξεδόντιασμα του κράτους δικαίου (ξεκινώντας από τη διακηρυγμένη πρόθεση του Τραμπ να πάρει εκδίκηση για τις έως πρότινος δικαστικές του διώξεις)· εξωτερική πολιτική (προς θλίψη της Ουκρανίας και των συμμάχων των ΗΠΑ και προς μεγάλη ικανοποίηση τύπων όπως ο Πούτιν και ο Νετανιάχου). Και ίσως δεν είναι λιγότερο σημαντική η τεράστια αλλαγή που έχει επιφέρει ο Τραμπ στο ήθος και το ύφος της πολιτικής αντιπαράθεσης στις ΗΠΑ. Σήμερα, η χυδαιότητα και ο μισογυνισμός, αν δεν αποφέρουν, οπωσδήποτε δεν στοιχίζουν ψήφους από τη μισή, τουλάχιστον, Αμερική.

Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι πολλοί, καθώς ψηφίζουν για να βγάλουν το άχτι τους, βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι οι εκλεκτοί τους δεν θα εφαρμόζουν όλα όσα έχουν εξαγγείλει. «Αυτό είναι λάθος», προειδοποιεί ο Φουκουγιάμα. Ο Τραμπ έχει ξεκαθαρίσει τις προθέσεις του και, ακόμα πιο σημαντικό, this time is different: To 2017-21 είχε πλαισιωθεί από Ρεπουμπλικανούς «του κατεστημένου», καθώς δεν είχε συγκροτήσει δική του ομάδα. Σήμερα, τον ακολουθεί ένας εσμός αριβιστών και καιροσκόπων, κυρίως, οι οποίοι οφείλουν τα πάντα στο άστρο του επόμενου Προέδρου και αναμένεται να εκτελέσουν πιστά τις εντολές του – με μία εξαίρεση, τον Έλον Μασκ, που προφανώς έχει τη δική του ατζέντα.

Παρά ταύτα, ο Φουκουγιάμα καλεί τους απανταχού φιλελεύθερους να μη χάνουν την αισιοδοξία τους. Προειδοποιεί, ωστόσο, ότι «ίσως τα πράγματα πρέπει να γίνουν πολύ χειρότερα προτού καλυτερεύσουν». Αρκεί, βέβαια, οι θεσμοί της δημοκρατίας να αντέξουν τον σεισμό που έρχεται.