Αλήθειες και ψέματα για την υποτιθέμενη οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας

Οι όροι αλληλεπικαλύπτονται: μονοκρατορία, δικτατορία, απολυταρχία, δεσποτισμός, αυταρχία. Σήμερα, ίσως ανέκαθεν, οι δημοσιογράφοι και το ευρύ κοινό τούς χρησιμοποιούν αδιακρίτως σύμφωνα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και τις προκαταλήψεις τους. Για μερικούς αυταρχισμός σημαίνει τήρηση των νόμων, για άλλους περιορισμοί στην ελευθερία του λόγου και ιδιαίτερα στην έκφραση «επαναστατικών» ιδεών. Αλλά η αλήθεια είναι μία: αυταρχικό καθεστώς είναι εκείνο που χαρακτηρίζεται από την απόρριψη της δημοκρατίας και του πολιτικού πλουραλισμού· που περιλαμβάνει χρήση ισχυρής κεντρικής εξουσίας με σκοπό τη διατήρηση του πολιτικού status quo εις βάρος του κράτους δικαίου, εις βάρος της διάκρισης των εξουσιών και της δημοκρατικής ψηφοφορίας. Οπωσδήποτε, υπάρχουν παραλλαγές αυταρχικών μορφών διακυβέρνησης: τα αυταρχικά καθεστώτα μπορεί να είναι ολιγαρχικά ή να βασίζονται στην κυριαρχία ενός κόμματος ή του στρατού —ή και τα δύο φυσικά. Τα κράτη με ασαφή όρια μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού χαρακτηρίζονται υβριδικά, ενώ μερικές φορές χρησιμοποιούνται νεολογισμοί (Dictablanda, Soft tyranny) και περιφράσεις που περιγράφουν καθεστώτα κυμαινόμενα μεταξύ δημοκρατίας και τυραννίας ή δημοκρατίας και οχλοκρατίας.

Τα αυταρχικά καθεστώτα και ο κίνδυνος οπισθοδρόμησης της δημοκρατίας

Παλιότερα, πρότυπο αυταρχικού καθεστώτος ήταν εκείνο της φρανκικής Ισπανίας, που συγκέντρωνε τέσσερις βασικές ιδιότητες: 1) περιορισμένο πολιτικό πλουραλισμό —ο οποίος επεβλήθη με περιορισμούς στο νομοθετικό Σώμα, στα πολιτικά κόμματα και στις ομάδες συμφερόντων 2) πολιτική νομιμότητα που βασιζόταν σε εκκλήσεις στο συναίσθημα και στον προσδιορισμό του καθεστώτος ως αναγκαίου κακού για την καταπολέμηση των «εύκολα αναγνωρίσιμων κοινωνικών προβλημάτων, όπως η υπανάπτυξη και η εξέγερση» 3) ελάχιστη έως μηδενική πολιτική κινητοποίηση με παράλληλη καταστολή των αντικαθεστωτικών δραστηριοτήτων 4) μη εκλεγμένες εκτελεστικές εξουσίες, συχνά ασαφείς και μεταβαλλόμενες, που χρησιμοποιούνταν για την επέκταση της ήδη υπάρχουσας εκτελεστικής εξουσίας. Εκτός του ότι η αυταρχική κυβέρνηση δεν εξαρτάται από αδιάβλητες εκλογές και δεν χαράσσει την πολιτική της μέσω ζυμώσεων και διαμάχης, ασκεί εξουσία σε περιβάλλον χωρίς «ελευθερίες»: για παράδειγμα, χωρίς ανεξιθρησκία, σεβασμό της διαφωνίας και των μειονοτήτων.

Συχνά τα αυταρχικά καθεστώτα προκύπτουν από πραξικοπήματα, αλλά ακόμα συχνότερα από ολίσθηση· από σταδιακή οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας μέσω της πολιτικοποίησης ανεξάρτητων θεσμών, της παραπληροφόρησης, του καθαγιασμού της εκτελεστικής εξουσίας, της εξόντωσης της αντιπολίτευσης, της στοχοποίησης ευάλωτων ομάδων, της υποκίνησης βίας και της εκλογικής νοθείας. Με λίγα λόγια, η εξουσία βασίζεται κυρίως στο ψέμα, στον φόβο και σε κάποιον βαθμό οικονομικής ευημερίας, συνήθως απατηλής, η οποία διατηρεί σχετική ευταξία και σταθερότητα, προάγοντας παραλλήλως τον ευρύτερο δυνατό κομφορμισμό. Ο αυταρχισμός μπορεί να εξισωθεί με την απουσία λογοδοσίας, με την αυθαιρεσία της εξουσίας, η οποία συνήθως στηρίζεται στις ένοπλες δυνάμεις και σε μια γραφειοκρατία στελεχωμένη από πρόσωπα πιστά στο καθεστώς. Έτσι, εξασφαλίζεται επ’ αόριστον —στην πραγματικότητα, μέχρι νεωτέρας— η πολιτική θητεία του άρχοντα ή του κυβερνώντος κόμματος, εφόσον συνήθως πρόκειται για μονοκομματικό κράτος.

Τα αυταρχικά καθεστώτα υιοθετούν τις «θεσμικές παγίδες» των δημοκρατιών, όπως είναι τα συντάγματα, τα οποία ωστόσο παίζουν διάφορους ρόλους: μερικές φορές είναι «εγχειρίδια λειτουργίας» (που περιγράφουν τον τρόπο λειτουργίας της κυβέρνησης), ή συνθήματα που συμπυκνώνουν τις προθέσεις του καθεστώτος (π.χ. Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών), ενώ συνήθως περιλαμβάνουν άρθρα που ορίζουν δικαιώματα τα οποία δεν μπορούν να ασκηθούν στην πράξη. Για παράδειγμα, ο Λένιν περιέγραφε το Σύνταγμα της Σοβιετικής Ρωσίας του 1918, τον πρώτο χάρτη της νέας Ρωσικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Σοβιετικής Δημοκρατίας (RSFSR), ως «επαναστατικό»: ήταν, έλεγε, εντελώς διαφορετικό από οποιοδήποτε σύνταγμα άλλου έθνους-κράτους. Ωστόσο, αν το μελετήσει κανείς, πρόκειται για δείγμα «αυταρχικού συνταγματισμού» χωρίς δεσμεύσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε στις φιλελεύθερες πολυκομματικές δημοκρατίες.

Όπως είπα, καθώς υπάρχουν πολλές μορφές αυταρχισμού και ποικίλες ιδιαιτερότητες σε κάθε καθεστώς που κρίνεται αυταρχικό, αυτό που έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τον χαρακτηρισμό ενός καθεστώτος είναι οι τάσεις που παρουσιάζει: διχαστική ρητορική, άκρατο λαϊκισμό με ψευδολογία, καλλιέργεια παράλογων φόβων, φυσική εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, δολοφονία χαρακτήρων, δημιουργία μηχανισμών για να διασφαλιστεί ότι η ένταση της διαφωνίας δεν υπερβαίνει το επίπεδο που θεωρείται ανεκτό. Προπάντων, ένα θεωρητικά «δημοκρατικό» καθεστώς τείνει να μεταμορφωθεί σε αυταρχικό όταν εμφανίζονται ηγέτες που κερδίζουν τεράστια δημοτικότητα περιφρονώντας τις θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές: αντίθετα απ’ ό,τι τείνουμε να πιστεύουμε, οι λαοί, ιδιαίτερα οι εξω-ευρωπαϊκοί λαοί, δεν είναι δεσμευμένοι στην ιδέα της δημοκρατίας. Αν δεχτούμε αυτή την παρατήρηση, η οποία έχει επιβεβαιωθεί από την Ιστορία —αν και πράγματι οι συνθήκες και ο βαθμός ωρίμανσης των κοινωνιών μεταβάλλονται—, πολλά δημοκρατικά καθεστώτα, ιδίως εκείνα με ειδικές παραμορφώσεις, είναι επιρρεπή σε αυταρχικό μετασχηματισμό. Έτσι, η ανάδυση ατόμων που σε μια χρονική στιγμή ανταποκρίνονται στα ένστικτα των μαζών —κάποτε ο Μουσολίνι, ο Χίτλερ, ο Στάλιν· σήμερα ο Ντόναλντ Τραμπ και ο Βλαντίμιρ Πούτιν— μπορούν με φαινομενικά δημοκρατικές ή, εν πάση περιπτώσει, «φιλολαϊκές» διαδικασίες να προσδώσουν αυταρχική ουσία στα καθεστώτα χωρίς απαραιτήτως να προσφύγουν σε βία. Αλλά ένας αυταρχικός ηγέτης δεν ισούται με ένα αυταρχικό καθεστώς: το κοινωνικό περιβάλλον του Ντόναλντ Τραμπ διαφέρει από εκείνο του Βλαντίμιρ Πούτιν· η ιστορική συνέχεια των ΗΠΑ εμποδίζει εν πολλοίς την αυταρχική ολίσθηση.

Τα αυταρχικά καθεστώτα στον 21ο αιώνα

Στον 21ο αιώνα, τα αυταρχικά καθεστώτα εξαρτώνται λιγότερο από τη βία και τη μαζική καταστολή και περισσότερο από τη χειραγώγηση των πληροφοριών ως μέσο ελέγχου. Οι αυταρχικοί ηγέτες αποκρύπτουν την κρατική καταστολή και μιμούνται τη δημοκρατία: είτε πρόκειται για κομμουνιστές είτε για φασίστες είτε για κορπορατιστές είτε για σύγχρονους τσάρους, βασίζονται σε μια αντίληψη της νομιμότητας που έχουν επινοήσει οι ίδιοι ή η σειρά των προκατόχων τους, οι οποίοι έχουν προετοιμάσει το έδαφος. Η προσωποπαγής εξουσία στην οποία αναφέρομαι διαφέρει, λόγου χάρη, από την αυταρχική διακυβέρνηση του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο έχει υπάρξει πολύ ανθεκτικό χωρίς να στηρίζεται σε πρόσωπα, όπως συνέβαινε επί Μάο Τσε Τουνγκ: το μυστικό της επιτυχίας του μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερις παράγοντες: 1) στην απουσία εναλλακτικής πολιτικής διαδοχής 2) στη σχετική και υπό όρους συμμαχία του με τις ελίτ 3) στην έξυπνη και αποτελεσματική διαχείριση μιας μεικτής οικονομίας και 4) στη δημιουργία θεσμών για πολιτική συμμετοχή που ενισχύουν τη νομιμότητα του ΚΚΚ στο ευρύ κοινό και 5) στην ιστορική συνέχεια της λαϊκής συναίνεσης και υπακοής.

Τα αυταρχικά κράτη δεν είναι εγγενώς εύθραυστα: αντιθέτως, μπορούν με καταστολή χαμηλής έντασης και εθνικιστική προπαγάνδα να επιτύχουν μακροχρόνια συμμόρφωση. Η εικόνα που έχουμε για το αυταρχικό κράτος ως ζοφερό ολοκληρωτισμό, με κακουχίες, ασφυκτική λογοκρισία, εντολές δολοφονίας, βασανιστήρια και εξαφανίσεις, ίσως ταιριάζει, εν μέρει, στη σημερινή Ρωσία, αλλά γενικά είναι ξεπερασμένη: η ζωή στα αυταρχικά κράτη είναι απλώς βαρετή.

To 1935, στο βιβλίο του «It Can't Happen Here» o Sinclair Lewis περιέγραφε την άνοδο στην εξουσία του Berzelius "Buzz" Windrip —ενός μυθοπλαστικού χαρακτήρα—, που γίνεται ο πρώτος δικτάτορας πρόεδρος των ΗΠΑ: ο Windrip μοιάζει πολύ με τον Τραμπ, αν και ο Lewis είχε στο μυαλό του τον Χίτλερ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αυταρχική ολίσθηση απαιτεί πολιτικούς κλόουν που, σε μια ιστορική στιγμή, συναντούν την παθητική αποδοχή ενός μεγάλου μέρους των λαών· όχι απαραιτήτως την ενεργή στήριξη ενός μικρότερου μέρους. Αυτά εξασφαλίζονται συνήθως, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ, όχι τόσο μέσω μιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας, αλλά μάλλον μέσω της υπονόμευσης της υπάρχουσας νομιμότητας, μέσω της δυσφήμισης του υπάρχοντος συστήματος και μιας κραυγαλέας μεσσιανικής υπόσχεσης. Υπό αυτή την έννοια, οι πολιτικές δυνάμεις που καταγγέλλουν δήθεν αυταρχισμό στη Δυτική Ευρώπη εξυπηρετούν —ίσως ανεπίγνωστα, ίσως σκοπίμως— την απονομιμοποίηση των δημοκρατικών καθεστώτων, δημιουργώντας γόνιμο έδαφος για δικτατορίες.

Αυταρχικά καθεστώτα: η περίπτωση Τραμπ

Σήμερα, η περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, διότι, αντιθέτως από τον Πούτιν, δεν τοποθετείται σε χώρα δίχως δημοκρατικές παραδόσεις και θεσμούς. Ο Τραμπ δεν προσβλέπει ούτε σε στρατιωτικό αυταρχικό καθεστώς ούτε σε ολοκληρωτική γραφειοκρατία: το όραμά του είναι η συγκεντρωτική διαχείριση μιας τερατώδους επιχείρησης σε πλαίσιο κορπορατισμού και λευκής υπεροχής, στην οποία ενσωματώνεται ο ριζοσπαστικός προτεσταντισμός. Δεν πρόκειται καν για «χαρισματικό» ηγέτη, αν και ο όρος είναι, έτσι κι αλλιώς, αρκετά ασαφής: ο Ντόναλντ Τραμπ θα μπορούσε να θεωρηθεί φορέας μιας παραλλαγής bossism, κατά τον οποίο ο «ηγέτης» είναι μάνατζερ του κυβερνώντος κόμματος και ασκεί εξωθεσμική εξουσία χωρίς ενδοιασμούς. Η ιδιαιτερότητα του αυταρχικού καθεστώτος που οραματίζονται οι Ρεπουμπλικανοί που πρόσκεινται στον Ντόναλντ Τραμπ είναι ο οικονομικός ελευθερισμός που συνδυάζεται με προστατευτισμό: υπό αυτή την έννοια ακολουθούν μια συνταγή προσωποπαγούς καθεστώτος με κατευθυνόμενη οικονομία. Το σημερινό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα κινείται από τη μία πλευρά προς το απόλυτο laissez faire με παράλληλη υιοθέτηση του κοινωνικού συντηρητισμού του Νότου, ενώ από την άλλη πλευρά επιδιώκει να καταργήσει το ελεύθερο εμπόριο για να τονώσει την αμερικανική οικονομία.

Αν και μία από τις ιδιαιτερότητες των ΗΠΑ είναι η ύπαρξη υποεθνικών αυταρχικών θυλάκων —φαινόμενο που συναντάμε και σε περιοχές της σύγχρονης Αργεντινής και του Μεξικού—, δεν τίθεται ζήτημα «ολοκληρωτισμού» ή «φασισμού»: τίθεται ζήτημα καπιταλιστικής τυραννίας με κατάχρηση εξουσίας η οποία εξυψώνει τον ηγεμόνα, ενώ ευνοεί την ανάπτυξη της πλουτοκρατίας και της κλεπτοκρατίας. Ούτε υπάρχει πολιτική συγγένεια του Ντόναλντ Τραμπ με τον Βλαντίμιρ Πούτιν υπό την έννοια της εφαρμογής του ρωσικού προτύπου στις ΗΠΑ με εικονικές δημοκρατικές διαδικασίες και με τις ελίτ υποταγμένες στον ηγεμόνα: οι δύο ηγέτες μπορεί να ταυτίζονται σε διάφορα κοινωνικά ζητήματα, αλλά είναι προϊόντα πολύ διαφορετικών κοινωνιών.

Παρά τη μιζέρια της ευρωπαϊκής αριστεράς, που θρηνεί για τη δήθεν ακροδεξιά στροφή παντού στον κόσμο —οι γνώριμες αριστερές φαντασιώσεις μαζί με πολιτική ανεντιμότητα—, το βέλος της ιστορίας δείχνει προς τη δημοκρατία ως φυσικό και «ανθρώπινο» πολίτευμα. Είναι αλήθεια ότι στην πορεία της ιστορίας οι δικτατορίες έχουν σημειώσει κάποιες επιτυχίες —π.χ. ταχεία εκβιομηχάνιση, χαμηλά ποσοστά εγκληματικότητας— κι ότι πολλές χώρες, παρά τις δημοκρατικές παρορμήσεις στο εσωτερικό τους, έχουν σταθεροποιηθεί σε θεοκρατικά καθεστώτα.

Παρατηρείται οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας; Και ναι και όχι. Εξαρτάται από τα κριτήριά μας: όταν η ελληνική αριστερά καταγγέλλει τη χώρα μας ως μη κράτος δικαίου χωρίς να σκέφτεται ότι για τα πιθανά ελλείμματα φταίει, πρωτίστως, το αριστερό κατεστημένο, η «δημοκρατική οπισθοδρόμηση» καταγράφεται ψευδώς· χωρίς να υφίσταται. Αν για την οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας ενοχοποιείται ο «νεοφιλελευθερισμός» (μια ανύπαρκτη οντότητα) και όχι, λόγου χάρη, ο ισλαμικός εξτρεμισμός και ο αριστερός κρατικισμός, οδηγούμαστε σε λανθασμένα συμπεράσματα. Τούτου λεχθέντος, πράγματι στις ΗΠΑ, ορισμένες δημοκρατικές κατακτήσεις —που, εξαιτίας της ίδιας της κατασκευής της χώρας, βρίσκονται σε διαρκή ακροβασία— απειλούνται από μαχητικές μορφές εξεγερτικής δεξιάς, τις οποίες ενσαρκώνει σήμερα ο Ντόναλντ Τραμπ.