«Duma Rromanes?» «Μιλάς Ρομανί;» Αυτός είναι ο τίτλος του βιβλίου του αείμνηστου Ronald Lee το 2005, το οποίο περιλάμβανε μαθήματα, ποιήματα και αποσπάσματα από φυσικούς ομιλητές και λειτούργησε ως ένα εφαλτήριο εκμάθησης της ρομανί γλώσσας. Η ρομανί, η μητρική γλώσσα των Ρομά, έλκει τις ρίζες της στην Ινδία, απ’ όπου οι ρομά μετανάστευσαν στην Ευρώπη γύρω στον 10ο αιώνα. Με το πέρασμα των χρόνων η γλώσσα υιοθέτησε λέξεις και φράσεις από τις πολλές γλώσσες που ήρθαν σε επαφή με τους ρομά. Ειδικότερα, η ρομανί γλώσσα ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια και έχει μεταξύ άλλων σλαβικές, ελληνικές, ουγγρικές και άλλες επιρροές, γεγονός που αντικατοπτρίζει τον πλούτο και την πολυμορφία της πολιτισμικής κληρονομιάς των τσιγγάνων.
Σήμερα η ρομανί γλώσσα αποτελείται περίπου από 33.000 λέξεις, ενώ έχουν αναπτυχθεί 17 διάλεκτοι
Ωστόσο, παρά τις διαλεκτικές διαφορές, οι φυσικοί ομιλητές της γλώσσας είναι σε θέση να κατανοούν σε μεγάλο βαθμό ο ένας τον άλλον. Αν και η γλώσσα αυτή έχει αναπτυχθεί αποκλειστικά προφορικά, εν τούτοις διατηρεί μέχρι και σήμερα το ρυθμό και τη μουσικότητα της, παρά τις επιδράσεις που έχει δεχθεί από άλλες γλώσσες. Οι πιο διαδεδομένες διάλεκτοι της ρομανί είναι η βλάχικη ρομανί, η βαλκανική ρομανί και η σίντι ρομανί.
«Η γλώσσα από μόνη της μας προστατεύει από τον φόβο των πραγμάτων χωρίς ονόματα. Η γλώσσα από μόνη της είναι διαλογισμός» -Toni Morrison
Μια πρόσφατη εξέλιξη, με την ουσιαστική συμβολή της τεχνητής νοημοσύνης, φαίνεται να ενισχύει τη ρομανί, που βρίσκεται ανάμεσα στις γλώσσες που τελούν υπό τον κίνδυνο μελλοντικής εξαφάνισης. Ειδικότερα, από τον Ιούνιο του 2024, οι δυνατότητες του Google Translate εμπλουτίστηκαν σημαντικά, αφού πλέον προσφέρει μετάφραση για τη ρομανί, μαζί με άλλες 109 νέες γλώσσες, στην πλατφόρμα του, χάρη στο μεγάλο γλωσσικό μοντέλο PaLM 2 της Google.
Σύμφωνα με γενικές εκτιμήσεις, το 50% από τις περίπου 7.000 γλώσσες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης και της ρομανί, θεωρούνται ότι βρίσκονται υπό την απειλή εξαφάνισης μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα. Η προσθήκη της ρομανί στο ψηφιακό μεταφραστικό περιβάλλον της Google, προσφέρει έναν σημαντικό ψηφιακό πόρο, που μπορεί να συμβάλει ενεργά στη διατήρηση της γλώσσας, ιδίως για τις νεότερες γενιές, ακόμη και στην περαιτέρω διάδοση και την εκμάθησή της.
Οι δυνατότητες του Google Translate εμπλουτίστηκαν σημαντικά, αφού πλέον προσφέρει μετάφραση για τη ρομανί, μαζί με άλλες 109 νέες γλώσσες
Καθώς οι νέοι Ρομά εντάσσονται όλο και περισσότερο στις κοινωνίες όπου ζουν, υπάρχει μια αυξανόμενη τάση αντικατάστασης λέξεων της ρομανί γλώσσας από άλλες των κυρίαρχων εθνικών γλωσσών. Η προσθήκη της ρομανί στους μηχανισμούς του Google Translate διευκολύνει την άμεση πρόσβαση στους νέους Ρομά σε μια τυποποιημένη μορφή της γλώσσας. Επιπρόσθετα, μέσω των εργαλείων της Google, μπορούν οι ερευνητές της γλώσσας ρομανί και κάθε ενδιαφερόμενος να έχει εύκολη πρόσβαση σε πηγές. Περαιτέρω, το νέο μοντέλο μπορεί να κατανοήσει αρκετές διαλέκτους της ρομανί, γεγονός που μπορεί να προάγει την ανεκτικότητα και τη γλωσσική ποικιλομορφία.
Ωστόσο, με τη συμπερίληψη της ρομανί στα ψηφιακά μεταφραστικά εργαλεία, επελέγη από την τεχνητή νοημοσύνη μια ομάδα παρόμοιων διαλέκτων, με βάση το μεγαλύτερο αριθμό φυσικών ομιλητών, ενώ οι υπόλοιπες αναγκαστικά επισκιάζονται. Σε αυτό το πλαίσιο, ο γλωσσολόγος David Crystal έχει επισημάνει πολλαπλά παραδείγματα των κινδύνων της προώθησης μιας διαλέκτου πάνω από άλλες, σημειώνοντας ότι μπορεί να οδηγήσει στην περιθωριοποίηση ή την κατάρρευση των λιγότερο κυρίαρχων διαλέκτων. Υπό αυτό το πρίσμα, ορισμένοι φυσικοί ομιλητές της ρομανί, ανησυχούν ότι η ψηφιακή αναπαράσταση της γλώσσας μπορεί να ομογενοποιήσει τη γλώσσα, παραβλέποντας τη μοναδικότητα των διαλέκτων και των πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Επιπλέον, σε αυτό προστίθεται και η ανησυχία κάποιων Ρομά ότι η χρήση εργαλείων μετάφρασης μπορεί να υποβαθμίσει την πλούσια Ιστορία της γλώσσας, ακόμη και ότι η εξάρτηση από ψηφιακές λύσεις ενδέχεται να οδηγήσει σε απομάκρυνση των Ρομά από παραδοσιακές αξίες.
Προκειμένου να μην υπάρχουν περιθώρια να αναπτύσσονται παρόμοιοι φόβοι και ανησυχίες, αλλά και να διασφαλιστεί το μέλλον και η βιωσιμότητα της ρομανί, χρειάζεται προσοχή, έτσι ώστε η ψηφιακή αναπαράσταση της γλώσσας να μην υποκαταστήσει την πραγματική εκμάθηση και χρήση της σε καθημερινό επίπεδο. Γιατί η γλώσσα ρομανί δεν είναι απλώς ένας κώδικας επικοινωνίας, αλλά μια ζωντανή έκφραση της κουλτούρας και της ταυτότητας των Ρομά.
Στην περίπτωση της ρομανί, όπως και άλλων απειλούμενων γλωσσών, βλέπουμε ότι η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να προσφέρει ελπίδες για τη διατήρηση μιας γλώσσας που κινδυνεύει. Αυτό το βήμα μπορεί να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για ουσιαστική και ενεργή υποστήριξη της γλωσσικής πολιτιστικής κληρονομιάς των Ρομά, συνδυαζόμενο με πρωτοβουλίες που ενισχύουν την αυθεντική γλωσσική εμπειρία και την πολιτισμική εκπαίδευση. Στόχος μας η ορατότητα των Ρομά και η συμπερίληψη τους στην κοινωνία, διατηρώντας τη γλωσσική και πολιτιστική τους πολυμορφία.
