Σαν σήμερα: Η ιστορία του ανελκυστήρα

«Εσείς σε ποιον όροφο πάτε;», μια φράση τόσο απλή που αποτελεί το σήμα κατατεθέν στις συναντήσεις σε έναν ανελκυστήρα. Πολλοί επιστήμονες έχουν τονίσει πως τα «ασανσέρ» αποτελούν ένα μοναδικό κοινωνικό κατασκεύασμα. «Δεν υπάρχουν πάρα πολλά μέρη στα οποία βρίσκεσαι τόσο στενά περιορισμένος, με ανθρώπους που μπορεί να μην γνωρίζεις, ταξιδεύοντας σε τεράστια ύψη και κατεβαίνοντας ξανά», δήλωσε η ερευνήτρια γνωστικών επιστημών Rebekah Rousi. Ποιος όμως είχε την ιδέα για την ταχεία μεταφορά σε ψηλότερους ορόφους;

Η πρώτη αναφορά για τους ανελκυστήρες

Η πρώτη γνωστή αναφορά σε ανελκυστήρα γίνεται στα έργα του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου, ο οποίος αναφέρει ότι ο Αρχιμήδης (περίπου 287 π.Χ. - περίπου 212 π.Χ.) κατασκεύασε τον πρώτο του ανελκυστήρα πιθανότατα το 236 π.Χ. Ορισμένες πηγές από μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους αναφέρουν ανελκυστήρες ως καμπίνες πάνω σε κάνναβη σχοινί που κινούνταν με το χέρι ή με ζώα.

Η μεταγενέστερη ιστορία

Ο πρώτος ανελκυστήρας ξεκίνησε αργά. Εγκαταστάθηκε το 1857 στο πολυκατάστημα Haughwout στη Νέα Υόρκη, αλλά έκλεισε μετά από μόλις τρία χρόνια, επειδή οι πελάτες αρνήθηκαν να τον δεχτούν. Ο ανελκυστήρας, ο οποίος τροφοδοτούνταν από μια ατμομηχανή στο υπόγειο του πενταώροφου κτιρίου.

Εκείνη την εποχή, οι ανελκυστήρες αποτελούσαν περισσότερο τουριστικό αξιοθέατο παρά μέσο μεταφοράς. Ο κόσμος δεν είχε ακόμη ψηλά κτίρια και οι χαμηλότεροι όροφοι ήταν οι πιο επιθυμητοί, επειδή δεν απαιτούσαν να ανεβείτε πολλές σκάλες. Όσο ψηλότερος ήταν ο όροφος, τόσο χαμηλότερο ήταν το ενοίκιο.

Αλλά ο ανελκυστήρας θα το άλλαζε αυτό εντελώς, εγκαινιάζοντας την εποχή των ουρανοξυστών και μεταμορφώνοντας το κοινωνικό και αρχιτεκτονικό τοπίο της σύγχρονης πόλης.

Μια ιστορία, δύο Otis

Ακόμη και τη δεκαετία του 1850, ο ανελκυστήρας δεν ήταν μια εντελώς νέα ιδέα. «Μηχανικές ανυψωτικές συσκευές υπήρχαν από τις αρχές του 1800, αλλά η μετάβαση από τη μεταφορά εμπορευμάτων στη μεταφορά ανθρώπων έγινε στα τέλη της δεκαετίας του 1850», δήλωσε ο Lee Gray, καθηγητής αρχιτεκτονικής ιστορίας στο UNC Charlotte, σε τηλεφωνική συνέντευξη. «Αυτό απαιτούσε πλήρη μετασχηματισμό της τεχνολογίας, επειδή οι πρώτοι ανελκυστήρες εμπορευμάτων δεν είχαν βαγόνια: ήταν απλώς ανοιχτές πλατφόρμες και, ως εκ τούτου, πολύ επικίνδυνες».

Αυτό προκάλεσε την άμεση εστίαση στην ασφάλεια. Ο βιομήχανος Elisha Otis, ο οποίος εγκατέστησε τον πρώτο ανελκυστήρα επιβατών στη Νέα Υόρκη, πραγματοποίησε μια δημόσια επίδειξη στην παγκόσμια έκθεση του 1854 στη Νέα Υόρκη στην οποία ύψωσε μια πλατφόρμα ψηλά πάνω από το πλήθος και στη συνέχεια έκοψε το καλώδιο με ένα τσεκούρι. «Όλα ασφαλή», διακήρυξε καθώς η συσκευή ασφαλείας του σταμάτησε την πτώση. Ήταν ένα έξυπνο σύστημα: αν το σχοινί έσπαγε, μια καστάνια άνοιγε και έπιανε σε ράγες που έτρεχαν κατά μήκος του άξονα, σταματώντας σχεδόν αμέσως την κάθοδο του βαγονιού.

Παρόλο που το γεγονός αυτό συχνά αναγγέλλεται ως το σημείο καμπής στην ιστορία των ανελκυστήρων, η σημασία του μπορεί να διογκώθηκε από τη μετέπειτα επιτυχία της Otis Elevator Company, του μεγαλύτερου σήμερα κατασκευαστή κατακόρυφων ανελκυστήρων. «Αν η Ford ήταν η μόνη αυτοκινητοβιομηχανία που επέζησε στις αρχές του 20ού αιώνα, θα αποδίδαμε την προέλευση του σύγχρονου αυτοκινήτου στη Ford αντί να εξετάσουμε την πολύπλοκη ιστορία που είναι», δήλωσε ο Gray. Η ιδέα του σύγχρονου ανελκυστήρα γεννήθηκε στην πραγματικότητα από δύο συγκλίνουσες ιδέες, η καθεμία με τα δικά της πλεονεκτήματα.

Το πρώτο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για έναν «κάθετο σιδηρόδρομο» κατατέθηκε το 1859 από τον Otis Tufts, έναν μηχανικό με τυχαίο όνομα, το σχέδιο του οποίου - το οποίο έκανε το ντεμπούτο του την ίδια χρονιά μέσα στο ξενοδοχείο Fifth Avenue της Νέας Υόρκης - περιλάμβανε έναν πραγματικό θάλαμο με ένα παγκάκι στο εσωτερικό του, όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να καθίσουν. Ο ανελκυστήρας του Elisha Otis, από την άλλη πλευρά, δεν είχε τίποτα άλλο παρά μια πλατφόρμα και κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας αργότερα, το 1861. Όμως, ήταν καθοριστικής σημασίας το γεγονός ότι περιλάμβανε το φρένο ασφαλείας του, το οποίο αύξησε την αποδοχή των ανελκυστήρων από το κοινό σε σημείο που έγινε πρότυπο.

«Όλες οι σύγχρονες συσκευές ασφαλείας ανελκυστήρων βασίζονται στην ίδια ιδέα. Η διαφορά είναι ότι σήμερα βασίζονται στην ταχύτητα. Εάν ένας θάλαμος ανελκυστήρα υπερβεί μια προκαθορισμένη ασφαλή ταχύτητα, η ασφάλεια ενεργοποιείται για να τον σταματήσει στο φρεάτιο», δήλωσε ο Gray.

Ανερχόμενα δωμάτια

Οι πρώτοι ανελκυστήρες δεν πούλησαν καλά επειδή ήταν ακριβοί, αλλά βρήκαν κάποια αρχική επιτυχία ως είδη πολυτελείας σε ξενοδοχεία της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου και του Παρισιού. «Ήταν όμορφα σχεδιασμένα δωμάτια με επικαλυμμένα καθίσματα και καθρέφτες στους τοίχους, μερικές φορές ακόμη και με έναν μικρό πολυέλαιο που κρεμόταν από το κέντρο του θαλάμου», δήλωσε ο Gray. Συχνά ονομάζονταν «δωμάτιο ανόδου» ή «ομνίμπους του επάνω ορόφου», δανειζόμενοι λέξεις από άλλα συστήματα μεταφοράς.

Όλα κινούνταν με ατμομηχανές και ως εκ τούτου ήταν αργά. «Ο χειριστής του ανελκυστήρα έκλεινε την πόρτα και στη συνέχεια ο θάλαμος ανέβαινε πολύ αργά. Δεν είχε να κάνει με την ταχύτητα. Επρόκειτο για μια καταπληκτική νέα τεχνολογία και μια πολυτελή εμπειρία που επέτρεπε στους επισκέπτες να αποφεύγουν να ανεβαίνουν τις σκάλες», δήλωσε ο Gray.

Αλλά η ταχύτητα θα γινόταν ο οδηγός της εξέλιξης των ανελκυστήρων, μαζί με τη μετάβασή τους από περιέργεια των ξενοδοχείων σε βασικό στοιχείο των κτιρίων γραφείων, η οποία ξεκίνησε τη δεκαετία του 1870. Το οκταώροφο, 130 μέτρων Equitable Life Building στο κέντρο του Μανχάταν, που ολοκληρώθηκε το 1870, ήταν το πρώτο κτίριο γραφείων που διέθετε ανελκυστήρες από το στάδιο του σχεδιασμού. Κατασκευάστηκαν από την Otis Elevator Company και βασίστηκαν στην υδραυλική λειτουργία.

«Όταν κάνουμε τη μετάβαση από τα ξενοδοχεία στα εμπορικά κτίρια, η ατμομηχανή εξαφανίζεται επειδή είναι πολύ αργή. Αντ' αυτού, αποκτούμε καινοτόμους υδραυλικούς ανελκυστήρες που μπορούν να πάνε πιο γρήγορα και είναι ευκολότεροι στη συντήρηση», δήλωσε ο Gray. Το βιομηχανικό πρότυπο για τον ιδανικό χρόνο απόκρισης ενός ανελκυστήρα -όχι περισσότερο από 30 δευτερόλεπτα- καθιερώθηκε αυτά τα χρόνια και παραμένει το ίδιο μέχρι σήμερα.

Όταν το 1885 άνοιξε στο Σικάγο το κτίριο Home Insurance Building - που θεωρείται συνήθως ο πρώτος ουρανοξύστης λόγω του ατσάλινου σκελετού του - διέθετε τέσσερις ανελκυστήρες για την εξυπηρέτηση των 10 ορόφων του. Τα φρεάτια των ανελκυστήρων βρίσκονταν πλέον στον πυρήνα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Το ρετιρέ

Η τεχνολογία πλησίαζε, αλλά οι κοινωνικοί κανόνες εξακολουθούσαν να αντιστέκονται. Το κτίριο Equitable Life είχε παράθυρα σχεδιασμένα έτσι ώστε να υποδηλώνουν ότι είχε λιγότερους ορόφους. Η ασφαλιστική εταιρεία που το κατείχε καταλάμβανε τους κάτω και το διαμέρισμα του θεματοφύλακα βρισκόταν στην κορυφή, όπως γράφει ο Andreas Bernard στο «A cultural history of the elevator». Το κύρος του πολυώροφου κτιρίου δεν είχε ακόμη αναδειχθεί.

Μια περαιτέρω ώθηση δόθηκε από τη μετάβαση από τους υδραυλικούς στους ηλεκτρικούς κινητήρες. «Οι τεχνολογικές αλλαγές συνδέονται άμεσα με την επιθυμία να πηγαίνουμε όλο και ψηλότερα. Αυτό που είναι γνωστό ως σύγχρονος ηλεκτρικός ανελκυστήρας έλξης αναπτύχθηκε τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και παραμένει το πρότυπο του κλάδου μέχρι σήμερα», δήλωσε ο Gray.

Στη δεκαετία του 1920, πρωτοποριακοί αρχιτέκτονες όπως ο Emery Roth, ο οποίος γέμισε τον ορίζοντα της Νέας Υόρκης με τα εμβληματικά κτίρια κατοικιών του, άρχισαν να μετατρέπουν τον άλλοτε ανεπιθύμητο χώρο ακριβώς κάτω από τη στέγη - συχνά φορτωμένο με σκουπίδια και σχεδόν μη ενοικιάσιμο - σε μοντέρνα διαμερίσματα με βεράντες, γνωστά ως ρετιρέ. Το σύμβολο αυτής της νέας εποχής είναι το Empire State Building, το οποίο άνοιξε το 1931 και θα παρέμενε ο ψηλότερος ουρανοξύστης του κόσμου μέχρι το 1970. Είχε 73 ανελκυστήρες, τη μεγαλύτερη παραγγελία ανελκυστήρων μέχρι σήμερα, οι οποίοι κινούνταν με την πρωτοφανή ταχύτητα των 1.200 ποδιών ανά λεπτό. Εξακολουθούν να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας και της δημοτικότητας του κτιρίου.

Ασφαλέστερο από τις σκάλες

Σήμερα, ο ταχύτερος ανελκυστήρας στον κόσμο είναι εγκατεστημένος στον Πύργο της Σαγκάης, το δεύτερο ψηλότερο κτίριο στον κόσμο. Ταξιδεύει με ταχύτητα 67 πόδια ανά δευτερόλεπτο (ή 46 μίλια την ώρα) και διατρέχει συνεχώς τα 1.898 από τα 2.073 πόδια του ουρανοξύστη.

Τα ψηλότερα κτίρια έχουν κάνει τη μηχανική των ανελκυστήρων πιο περίπλοκη. Το πρώτο πρόβλημα είναι ότι ένα σημαντικό μέρος του εμβαδού του κτιρίου πρέπει να προορίζεται για τους φρεατοθαλάμους, αλλά υπάρχουν επίσης όρια στο τι μπορεί να επιτευχθεί. Το ψηλότερο κτίριο του κόσμου, το Burj Kalifa στο Ντουμπάι, διαθέτει μόλις 57 ανελκυστήρες (16 λιγότερους από το Empire State Building, το οποίο έχει το μισό ύψος), αλλά κανένας από αυτούς δεν μπορεί να ταξιδέψει και στους 160 ορόφους: αντ' αυτού έχουν σχεδιαστεί ως γραμμές εξπρές που εξυπηρετούν διαφορετικά τμήματα του πύργου.

Όταν σχεδίαζε ανελκυστήρες για τον επόμενο ψηλότερο ουρανοξύστη στον κόσμο, τον Kingdom Tower στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας, η κατασκευάστρια εταιρεία ανελκυστήρων Kone ήθελε ένα φρεάτιο-ρεκόρ που να διατρέχει όλο το ύψος του πύργου, ο οποίος προβλέπεται να έχει ύψος ένα χιλιόμετρο (3.280 πόδια). Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να επινοήσει έναν εντελώς νέο τύπο καλωδίου από ανθρακονήματα, επειδή τα συμβατικά χαλύβδινα θα ήταν πολύ βαριά και θα μπλόκαραν.

Οι ανελκυστήρες συγκαταλέγονται στις ασφαλέστερες μορφές μεταφοράς και είναι ασφαλέστεροι από τις κυλιόμενες σκάλες και ακόμη και από τις σκάλες (λόγω των πτώσεων), αλλά μπορούν ακόμη να προκαλέσουν θανατηφόρα ατυχήματα, συμπεριλαμβανομένων και ανατριχιαστικών. Το Γραφείο Στατιστικής Εργασίας των ΗΠΑ και η Επιτροπή Ασφάλειας Καταναλωτικών Προϊόντων εκτιμά ότι οι ανελκυστήρες τραυματίζουν 17.000 και σκοτώνουν 27 άτομα ετησίως στις ΗΠΑ, με τους μισούς από αυτούς τους θανάτους να αφορούν εργαζόμενους που εκτελούν εγκαταστάσεις ή επισκευές.

Οι ανελκυστήρες που παρουσιάζουν δυσλειτουργία τείνουν να εκτοξεύονται ξαφνικά προς τα πάνω αντί να πέφτουν, κάτι που είναι πιο δύσκολο λόγω των φρένων ασφαλείας. Μια διάσημη εξαίρεση είναι ένα ατύχημα του 1945 στο Empire State Building, όταν ένα βομβαρδιστικό B-25 έπεσε στον 79ο όροφο και έκοψε τα καλώδια ενός ανελκυστήρα κάνοντάς τον να πέσει από τον 38ο όροφο στο υπόγειο. (Ο χειριστής Betty Lou Oliver επέζησε από την πτώση.) Ένα πρόσφατο παράδειγμα τέτοιου ατυχήματος συνέβη στα τέλη του 2018, όταν ένας ανελκυστήρας στον ουρανοξύστη που παλαιότερα ήταν γνωστός ως John Hancock Center στο Σικάγο έπεσε από 84 ορόφους, αφού έσπασε ένα σχοινί ανελκυστήρα. Όλοι οι επιβάτες επέζησαν από την πτώση.

Γιατί είναι συχνά άβολο να ταξιδεύεις σε ένα ασανσέρ γεμάτο κόσμο; Η εθιμοτυπία του ανελκυστήρα είναι εξαιρετικά μεταβλητή σε διαφορετικές εποχές και διαφορετικούς πολιτισμούς, αλλά ένα καθολικό χαρακτηριστικό είναι ότι δεν μας αρέσει να στεκόμαστε πολύ κοντά σε αγνώστους, γι' αυτό και οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να μεγιστοποιούν τον προσωπικό τους χώρο μόλις βρεθούν μέσα σε έναν θάλαμο ανελκυστήρα.

«Αν είστε μόνοι σας στο ασανσέρ στέκεστε στο κέντρο, επειδή είναι ο χώρος σας και τον ελέγχετε. Αν μπει κάποιος άλλος, μετακινείστε σε μια γωνία ή σε μια πλευρά».

Τα ασανσέρ αποτελούν ένα μοναδικό κοινωνικό κατασκεύασμα

Η ερευνήτρια γνωστικών επιστημών Rebekah Rousi διεξήγαγε μια μελέτη στην οποία παρατήρησε τη χρήση του ασανσέρ σε ένα κτίριο γραφείων στην Αυστραλία και παρατήρησε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες συμπεριφέρονταν διαφορετικά: «Οι ηλικιωμένοι, ίσως και πιο υψηλόβαθμοι επαγγελματίες άνδρες ταξίδευαν προς το πίσω μέρος του θαλάμου, ενώ οι γυναίκες προς το μπροστινό μέρος. Οι γυναίκες ήταν λιγότερο διστακτικές να κοιτάξουν στους καθρέφτες ενώ άλλα άτομα οποιουδήποτε φύλου ταξίδευαν στο ασανσέρ και ήταν πιο πιθανό να κοιτάξουν το πάτωμα», ανέφερε σε ένα email.

Τελικά, τα ασανσέρ αποτελούν ένα μοναδικό κοινωνικό κατασκεύασμα. «Δεν υπάρχουν πάρα πολλά μέρη στα οποία βρίσκεσαι τόσο στενά περιορισμένος, με ανθρώπους που μπορεί να μην γνωρίζεις, ταξιδεύοντας σε τεράστια ύψη και κατεβαίνοντας ξανά», δήλωσε η Rousi.