Είκοσι χρόνια µαύροι κύκνοι: Ο Νασσίμ Τάλεμπ και η πλάνη του τυχαίου

Όταν έρχεται σε επαφή µε την Ιστορία, ο ανθρώπινος νους υποφέρει από τρία κακά, τα οποία ο Αμερικανο-λιβανέζος μαθηματικός Νασσίμ Τάλεμπ ονοµάζει «τριάδα της αδιαφάνειας». Πρόκειται για: α) την αυταπάτη της κατανόησης, ή πώς όλοι νοµίζουν ότι γνωρίζουν τι συµβαίνει σ’ έναν κόσµο που είναι πιο πολύπλοκος (ή που λειτουργεί πολύ πιο τυχαία) απ’ όσο συνειδητοποιούν, β) την αναδροµική στρέβλωση, ή πώς αξιολογούµε τα πράγµατα µόνον εκ των υστέρων, κάπως σαν να τα βλέπουµε στον καθρέφτη του αυτοκινήτου που τρέχει (η Ιστορία δείχνει πολύ σαφέστερη και πιο οργανωµένη στα βιβλία Ιστορίας απ’ ό,τι στην εµπειρική πραγµατικότητα) και γ) την υπερεκτίµηση της πραγµατικής πληροφόρησης και το ελάττωµα που χαρακτηρίζει τους έγκυρους και µορφωµένους ανθρώπους, ιδίως όταν χτίζουν κατηγορίες ― όταν δηλαδή «πλατωνίζουν». 

Σαν να ανοίγεις ένα κουτί και να πετιέται ο Φασουλής

O Nασσίµ Νίκολας Τάλεµπ γεννήθηκε στον Λίβανο το 1960 από γονείς της ελληνικής χριστιανορθόδοξης κοινότητας. Σπούδασε µαθηµατικά στο Παρίσι και στη Φιλαντέλφια, όπου ειδικεύτηκε στη στατιστική, στην ανάλυση κινδύνου και στην επιστηµολογία της τυχαιότητας. Εργάστηκε για πολλά χρόνια στον χρηµατιστικό τοµέα και στη συνέχεια έγινε καθηγητής στο Άµχερστ της Μασσαχουσσέτης, στο Λονδίνο, στην Οξφόρδη και στη Νέα Υόρκη. Το βιβλίο του Ο µαύρος κύκνος, που άλλαξε τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίζουµε την αβεβαιότητα και τα απρόβλεπτα γεγονότα, πούλησε τα τέσσερα πρώτα χρόνια μετά την έκδοσή του 3.000.000 αντίτυπα και µεταφράστηκε σε 31 γλώσσες: εν µέρει, η επιτυχία του οφείλεται στο ύφος της γραφής που αναµειγνύει αυτοβιογραφικά στοιχεία, φιλοσοφική ανεκδοτολογία, ιστορικά και επιστηµονικά σχόλια ― κυρίως, οφείλεται στο ότι ο Τάλεµπ προέβλεψε τη χρηµατοπιστωτική κρίση του 2008-2009. Από την οποία πιστεύει ότι δεν µάθαµε τίποτα κι ότι είµαστε ανέτοιµοι να αντιµετωπίσουµε τον επόµενο μαύρο κύκνο, το επόµενο κουτί από το οποίο θα πεταχτεί η έκπληξη.

Το 2004 ο Tάλεµπ παρουσίασε τη θεωρία του µαύρου κύκνου στο βιβλίο του Στην πλάνη του τυχαίου και την επεξεργάστηκε στο οµώνυµο βιβλίο τρία χρόνια αργότερα. Ο Μαύρος κύκνος του δεν ταυτίζεται µε τη θεωρία περί διαψευσιµότητας του Καρλ Πόππερ, έχει όµως κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Με απλά λόγια, «µαύρο κύκνο» ονοµάζουµε ένα ελάχιστα πιθανό και ελάχιστα αναµενόµενο γεγονός που λαµβάνει χώρα µεταξύ πιθανών και συνηθισµένων γεγονότων ανατρέποντας τη δοµή µιας κοινωνίας προς το χειρότερο ή προς το καλύτερο. Να ποια είναι τα γνωρίσµατα ενός τέτοιου γεγονότος:

• Η εκδήλωσή του προκαλεί έκπληξη στον παρατηρητή, όχι όµως σε όλους τους παρατηρητές ή τους εµπλεκόµενους. Για παράδειγµα, ένας εκτροφέας πτηνών γνωρίζει ότι µετά από 1.000 ηµέρες θα σφάξει µια γαλοπούλα. Όµως, για την ίδια τη γαλοπούλα, αυτή η χιλιοστή µέρα τής ζωής της είναι ένας µοιραίος µαύρος κύκνος που ακολουθεί 999 ήσυχες ηµέρες.
• Η εκδήλωση ενός φαινοµένου ή γεγονότος έχει σηµαντική επίδραση, αρνητική ή θετική.
• Αν και το συµβάν µπορεί να εξηγηθεί εκ των υστέρων, δεν υπάρχει τρόπος πρόβλεψής του. Η κοινωνία είναι απροετοίµαστη για τον επόµενο µαύρο κύκνο.

Βρίσκουµε την πρώτη αναφορά στην έκφραση «µαύρος κύκνος» ως απίθανο γεγονός στις Σάτιρες του Ρωµαίου ποιητή Γιουβενάλη (55-135 µ.Χ.) ο οποίος έγραφε: «Rara avis in terris nigroque simillima cycno» («ένα σπάνιο πουλί στη γη, σπάνιο σαν µαύρος κύκνος»). Σύµφωνα µε τη θεώρηση του Τάλεµπ, έχουµε την τάση να συγχέουµε τον χάρτη του κόσµου µε την πραγµατικότητα που περιγράφει αυτός ο χάρτης· µε λίγα λόγια, δυσκολευόµαστε να ξεχωρίσουµε το έδαφος από τον χάρτη: το µυαλό µας προτιµά καθαρές και καλά προσδιορισµένες µορφές, κοινωνικές έννοιες (συνήθως ουτοπικές), εθνικότητες. Πιστεύουµε ότι γνωρίζουµε περισσότερα από όσα γνωρίζουµε. Στην πραγµατικότητα «δεν γνωρίζουµε τι δεν γνωρίζουµε».

Ο Τάλεµπ µάς λέει ότι ζούµε σε έναν αδιαφανή κόσµο, όπου η γνώση είναι υπερτιµηµένη, ενώ η τύχη και η αβεβαιότητα υποτιµώνται. Το στοίχηµα δεν είναι να προσπαθήσουµε να προβλέψουµε τα γεγονότα-µαύρους κύκνους, αλλά να είµαστε προετοιµασµένοι γι’ αυτά (ως άτοµα, ως επιχειρήσεις, ως κοινωνίες), ελαχιστοποιώντας τις ζηµιές από τους αρνητικούς µαύρους κύκνους και αξιοποιώντας τα οφέλη από τους θετικούς. Πρόκειται ουσιαστικά για µια θεωρία λήψης αποφάσεων, η οποία έχει στόχο να µειώσει τις επιπτώσεις των απειλών που δεν κατανοούµε ή δεν αντιλαµβανόµαστε, αντί να έχουµε την ψευδαίσθηση ότι µπορούµε να προβλέψουµε το µέλλον. Εφόσον δεν µπορούµε να προβλέψουµε τι θα συµβεί σ’ εµάς ή στην επιχείρησή µας, καλό είναι να πάρουµε όλα τα µέτρα που θα µας κάνουν εύρωστους και ανθεκτικούς στα πλήγµατα της τύχης.

Ο Τάλεµπ εκτιµά ότι στη ζωή υπάρχουν δύο ειδών «χώροι»: 1) η Μετριοχώρα, στην οποία η κλιµάκωση των φαινοµένων είναι ήπια και δεν υπάρχουν µαύροι κύκνοι: για τη προβλεψιµότητα των φαινοµένων αρκεί η παρατήρηση σε εύλογο χρονικό διάστηµα. Στη Μετριοχώρα τα επιµέρους γεγονότα δεν συνεισφέρουν το καθένα ξεχωριστά ή ασύµµετρα σε σχέση µε τα υπόλοιπα· συνεισφέρουν συλλογικά. Μια Μετριοχώρα είναι, για παράδειγµα, µια οµάδα ανθρώπων τους οποίους ζυγίζουµε και καταγράφουµε το βάρος τους. Αν συλλέξουµε 1.000 ανθρώπους σε ένα σύνολο, αφαιρέσουµε κάποιον από αυτούς και τον αντικαταστήσουµε µε κάποιον άλλο από το σύνολο του πληθυσµού, ο µέσος όρος θα αλλάξει ελάχιστα ή καθόλου. Ο προφανής λόγος της µη διατάραξης του µέσου όρου είναι ότι το βάρος των ανθρώπων κυµαίνεται από 30 έως 150 κιλά. Ο νόµος της Μετριοχώρας είναι περίπου ως εξής: Όταν το δείγµα είναι µεγάλο, κανένα επιµέρους γεγονός δεν µεταβάλλει ουσιωδώς το άθροισµα. Μπορούµε να φτιάξουµε αρκετές Μετριοχώρες, που θα περιλαµβάνουν τα ύψη των ανθρώπων ή την καθηµερινή κατανάλωση θερµίδων ενός έτους. Στα βασικά χαρακτηριστικά της Μετριοχώρας περιλαµβάνεται η οµοιοµορφία και η απουσία εκπλήξεων ― όπως είπαµε, δεν υπάρχουν µαύροι κύκνοι. 2) Η Εξτρεµοχώρα, όπου υπάρχουν µαύροι κύκνοι που αλλάζουν δραµατικά τα δεδοµένα. Παράδειγµα ένα σύνολο που εµπεριέχει το ετήσιο εισόδηµα ανθρώπων. Εδώ µπορούµε να έχουµε έναν κάτοικο της Σοµαλίας µε ετήσιο εισόδηµα 300 δολάρια και έναν πολυεκατοµµυριούχο µε ετήσιο εισόδηµα 300.000.000 δολάρια. Αν σε ένα οποιοδήποτε τέτοιο σύνολο αφαιρέσουµε ένα φτωχό µέλος και προσθέσουµε ένα πλούσιο, ο µέσος όρος θα αλλάξει. Τα χαρακτηριστικά της Εξτρεµοχώρας είναι: α) η εµφάνιση µαύρων κύκνων, δηλαδή γεγονότων που αλλάζουν δραµατικά τα δεδοµένα, β) µεγάλη κλιµάκωση των φαινοµένων και υψηλή τυχαιότητα, γ) το κέρδος ενός συµµετέχοντα αντιστοιχεί στο κέρδος όλων (ο νικητής τα παίρνει όλα), δ) δεν υπάρχουν φυσικοί περιορισµοί στο µέγεθος, ενώ συνήθως η Εξτρεμοχώρα αφορά αριθµούς, όχι φυσικά µεγέθη, ε) το σύνολο καθορίζει µικρός αριθµός ακραίων γεγονότων, ζ) αδυναµία πρόβλεψης βάσει των παρατηρήσεων του παρελθόντος. Το παρελθόν, λέει ο Τάλεµπ, δεν είναι καλός σύμβουλος για την πρόβλεψη του µέλλοντος· ούτε η στατιστική µάς βοηθάει αποτελεσµατικά. Η κωδωνοειδής καµπύλη του Γκάους ως µοντέλο κατανοµής πιθανοτήτων λειτουργεί ικανοποιητικά στη Μετριοχώρα αλλά όχι στην Εξτρεµοχώρα, αφού αδυνατεί να εντοπίσει και να προβλέψει τα εξαιρετικά γεγονότα. Ο Τάλεµπ την αµφισβητεί ως µαθηµατικό εργαλείο: τη θεωρεί απότοκο µιας φιλοσοφίας υπερβολικής βεβαιότητας που δεν λαµβάνει υπόψη τον πραγµατικό κόσµο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αρνητικού µαύρου κύκνου ήταν ο Α’ Παγκόσµιος Πόλεµος, τον οποίο δεν είχε προβλέψει κανείς. Αντιθέτως, ο Β' Παγκόσµιος είχε προβλεφθεί ― και παρότι είχε προβλεφθεί, οι ηγεσίες δεν είχαν κάνει τις κατάλληλες κινήσεις να τον αποτρέψουν. Το κραχ της Γουόλ Στριτ, γνωστό ως Μαύρη Δευτέρα (19 Οκτωβρίου του 1987) και η τροµοκρατική επίθεση στους Δίδυµους Πύργους την 11η Σεπτεµβρίου ήταν επίσης µαύροι κύκνοι, αλλά οι ιικές επιδηµίες των τελευταίων ετών ―η γρίπη των πτηνών και o Covid-19― ίσως δεν ήταν: οι επιστήμονες μάς προειδοποιούσαν γι’ αυτές χρόνια. Θετικοί µαύροι κύκνοι ήταν το Διαδίκτυο και οι οικιακοί υπολογιστές: σήµερα φαίνεται παράξενο, αλλά δεν υπήρχε πρόβλεψη για την επικράτησή τους, ούτε συντονισµένος σχεδιασµός από τα κράτη ή τις επιχειρήσεις. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του Tόµας Γουότσον, προέδρου της εταιρείας IBM, το 1943: «Φρονώ ότι σε παγκόσµια κλίµακα υπάρχει αγορά για 5 υπολογιστές».

Η θεωρία του µαύρου κύκνου του Τάλεµπ έχει επηρεάσει τον τρόπο µε τον οποίο οι επιχειρήσεις προσπαθούν να πάρουν αποφάσεις. Αλλά η ουσία της θεωρίας είναι βαθύτερη: αγγίζει τα ζητήµατα της τύχης και των κινδύνων, την έννοια του απροσδόκητου στη ζωή µας· την παραδοχή ότι είναι αδύνατο να ελέγχουµε τα πάντα. Πράγματι, είναι πιθανή η λανθασμένη χρήση της: το να αποδίδουμε τις αδυναμίες μας στην τύχη, δικαιολογώντας την προχειρότητα και την ανικανότητα με την οποία μερικές φορές σχεδιάζουμε το μέλλον μας.