Έχει εξασθενήσει η αμερικανική επιρροή;

Ένα από τα επιχειρήματα της Κάμαλα Χάρις εναντίον του Ντόναλντ Τραμπ είναι η εικόνα του στον διεθνή χώρο και η συμβολή του στην παρακμή του κύρους των ΗΠΑ.

Το διεθνές σύστημα, όπως και κάθε άλλο σύστημα, υπόκειται σε εντροπία: αν εγκαταλειφθεί στην τύχη του, χωρίς συνεχή ανάπτυξη, θα διαβρωθεί και σιγά σιγά θα αποσυντεθεί. Από το 1945, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν η σημαντικότερη πηγή τέτοιας μελλοντικής ώθησης – κανένα άλλο κράτος ή ομάδα κρατών δεν είχε την ικανότητα να παίξει αυτόν τον ρόλο. Ακόμα και σήμερα, η Ευρώπη δεν έχει επαρκή ενότητα για να ασκήσει συνεπή ηγεσία: την εμποδίζουν οι διαφορές στο εσωτερικό της. Όσο για την Κίνα, μπορεί να επιδιώξει να αντικαταστήσει τις ΗΠΑ, αλλά το σύστημά της ευνοεί τη διάβρωση των διεθνών θεσμών και την παραμέληση παγκόσμιων προβλημάτων όπως η κλιματική κρίση, ο υπερπληθυσμός και η ρύπανση. Πάντως, απ’ ό,τι φαίνεται, ένας αυξανόμενος αριθμός Αμερικανών αισθάνεται ότι η παγκοσμιοποίηση δεν λειτουργεί γι' αυτούς, κι ότι δεν συμμετέχουν σε οποιαδήποτε πρόοδο καταγράφεται σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ποιος μπορεί να τους αδικήσει; Αν και η οικονομία δεν βρίσκεται σε ύφεση, τις τελευταίες δεκαετίες, το βιοτικό επίπεδο παραμένει στάσιμο: έχουν διαψευστεί οι προσδοκίες για τη διαρκώς διευρυνόμενη ευημερία που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της 30χρονης άνθησης μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Περίπου αυτή είναι η βάση των επιχειρημάτων που οδηγούν τη σχετική πλειοψηφία στον Ντόναλντ Τραμπ. Αλλά, ορισμένοι οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι η κατάσταση δεν είναι τόσο δύσκολη όσο την παρουσιάζουν οι Αμερικανοί της ενδοχώρας. Η ποιότητα πολλών αγαθών έχει βελτιωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, πολλές τιμές έχουν μειωθεί δραματικά —π.χ. στα ηλεκτρονικά είδη ευρείας κατανάλωσης— και οι ανισότητες εισοδήματος και πλούτου δεν είναι αποκλειστικά αμερικανικό φαινόμενο. Πράγματι, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τη χειρότερη επίδοση σε αυτό που το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ αποκαλεί «κατηγορία ένταξης», η οποία μετρά την κατανομή του εισοδήματος και τον πλούτο και το επίπεδο της φτώχειας: όμως αυτή η αδυναμία θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με κάποιες ρυθμίσεις σοσιαλδημοκρατικού τύπου τις οποίες απορρίπτουν οι τραμπιστές.

Αν και το σύνθημα MAGA σημαίνει «Μεγάλη» Αμερική, υπονοεί ότι το μέγεθος δεν θα επισύρει έξοδα. Αλλά δεν είναι τόσο απλό.

Οι πολιτιστικές ανησυχίες τροφοδοτούν επίσης τα κινήματα της αντιπαγκοσμιοποίησης τόσο στα δεξιά όσο και στα αριστερά. Το παράδοξο είναι ότι ο Ντόναλντ Τραμπ που, ως άτομο, ανήκει στο 1% των πλουσιοτέρων, λέει πως «το κεφάλαιο έχει καρπωθεί τις ανταμοιβές της κυβέρνησης, ενώ ο λαός έχει αναλάβει το κόστος. Η Ουάσιγκτον ήκμασε — αλλά οι άνθρωποι δεν επωφελήθηκαν από τον πλούτο της». Ο Τραμπ εκφράζει τις λαϊκιστικές, εθνικιστικές, αντικαθεστωτικές και αντιπαγκοσμιοποιητικές τάσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενοχοποιώντας την κοσμοπολιτική νοοτροπία των Δημοκρατικών και τις τεράστιες δαπάνες της διεθνούς παρουσίας των ΗΠΑ. Αν και το σύνθημα MAGA σημαίνει «Μεγάλη» Αμερική, υπονοεί ότι το μέγεθος δεν θα επισύρει έξοδα. Αλλά δεν είναι τόσο απλό: στις ΗΠΑ, όπως φάνηκε από την προεδρία του Τραμπ, η διαμόρφωση της πολιτικής είναι εντελώς ασυνάρτητη, ενώ η έλλειψη διεθνούς συνεργασίας και η μετατόπιση ευθυνών προς την Κίνα δεν οδηγούν πουθενά. Στο εσωτερικό η (σχεδόν) ανυπαρξία προστατευτικού δικτύου —π.χ. η έλλειψη ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος το οποίο προωθούν οι Δημοκρατικοί— δημιουργεί πλήθη εξαθλιωμένων οι οποίοι δεν συμμετέχουν καθόλου στην πολιτική ζωή· αν συμμετείχαν, ίσως ο Ντόναλντ Τραμπ να μην είχε την επιτυχία που έχει. Τον Τραμπ στηρίζουν τα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, αλλά όχι οι ανασφάλιστοι και οι περιθωριοποιημένοι: οι οπαδοί του έχουν σχετική οικονομική σταθερότητα και ανησυχούν πρωτίστως για τα ζητήματα της κουλτούρας —για τα χρηστά ήθη, για ό,τι προσλαμβάνουν ως «αμερικανική αξία»—, καθώς και για τις κρατικές δαπάνες, είτε αυτές αφορούν το εσωτερικό είτε αφορούν τον διεθνή ρόλο των ΗΠΑ. Αν και είναι υπερήφανοι για τη χώρα τους, δεν ενδιαφέρονται για την αμερικανική επιρροή στον κόσμο. Μάλλον προτιμούν τη λύση του απομονωτισμού αν αυτή σημαίνει οικονομία χρημάτων και δυνάμεων.

Η ύφεση του 2008 έφερε απογοήτευση στο εσωτερικό των ΗΠΑ: οι Αμερικανοί ενοχοποίησαν τις διεθνείς οικονομικές πολιτικές που παρήγαγαν εθνική και παγκόσμια ανάπτυξη, αλλά οι οποίες απέτυχαν να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο

Τι είναι αυτό που εξασθενεί την επιρροή των ΗΠΑ ενώ ταυτοχρόνως οξύνει τον αμερικανικό εθνικισμό; Η μεταψυχροπολεμική μονοπολικότητα γέννησε ύβρη, η οποία, μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, οδήγησε σε υπερβάσεις και επακόλουθες αποτυχίες. Αυτά, με τη σειρά τους, οδήγησαν σε γεωπολιτική περιστολή. Η ύφεση του 2008 έφερε απογοήτευση στο εσωτερικό των ΗΠΑ: οι Αμερικανοί ενοχοποίησαν τις διεθνείς οικονομικές πολιτικές που παρήγαγαν εθνική και παγκόσμια ανάπτυξη, αλλά οι οποίες απέτυχαν να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Το αποτέλεσμα ήταν η μείωση του αμερικανικού ενδιαφέροντος για την προώθηση ευρέων στόχων παγκόσμιας ειρήνης και ευημερίας. Μια Αμερική που δεν θεωρείται πλέον ότι παρέχει παγκόσμια αγαθά, υπερασπίζεται οικουμενικές αξίες και παρουσιάζει ένα κοινωνικό μοντέλο προς μίμηση, μένει χωρίς την ικανότητα να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και να δώσει το παράδειγμα. Τώρα φαίνεται ότι η πλειοψηφία δεν έχει διάθεση να ενσωματώσει τα αμερικανικά συμφέροντα σε εκείνα του υπόλοιπου κόσμου. Αν και στις δημοσκοπήσεις, οι περισσότεροι Αμερικανοί απαντούν ότι οι στρατιωτικές συμμαχίες των ΗΠΑ με άλλες χώρες συμβάλλουν στην ασφάλειά τους και ότι το διεθνές εμπόριο είναι καλό για την αμερικανική οικονομία. Ταυτοχρόνως, υπάρχει μια κρίσιμη μάζα που παραμένει χωρίς ενημέρωση και δεν κατανοεί τι σημαίνει «διεθνικισμός»: απαιτεί δηλαδή την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στον κόσμο, κυρίως έναντι της Κίνας και της Ρωσίας, αλλά μόνο με στρατιωτικές επεμβάσεις, όχι με ανθρωπιστική βοήθεια. Αυτό βεβαίως δεν μπορεί να συμβεί διότι τότε οι ΗΠΑ θα γίνουν ακόμα πιο αντιπαθητικές με συνέπεια απώλειες στην εθνική τους ασφάλεια.

Οι οπαδοί του Ντόναλντ Τραμπ δεν ενδιαφέρονται για την καλή φήμη των ΗΠΑ, ούτε γνωρίζουν τη συμμετοχή της χώρας τους σε διεθνείς θεσμούς όπως π.χ. το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα και η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου. Αυτοί οι θεσμοί καθιέρωσαν ένα πλαίσιο οικονομικής συνεργασίας και ανάπτυξης που συνέβαλε σε μια πιο σταθερή και πιο ευημερούσα παγκόσμια οικονομία — αλλά πολλοί Αμερικανοί δεν το ξέρουν. Αυτό που ίσως ξέρουν είναι το σχέδιο Μάρσαλ, τη στρατιωτική βοήθεια στην Τουρκία, στην Ελλάδα και στο Ισραήλ, τα έξοδα που κάνουν οι ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ. Πιθανότατα, το πιο ριζικό μέτρο που ζητούν οι τραμπικοί από τον υποψήφιό τους είναι η απόσυρση από τους διεθνείς θεσμούς. Πράγμα που ωστόσο θα αφήσει κενό ισχύος: το καλό σενάριο είναι να το καλύψει η ΕΕ, το κακό σενάριο, ακόμα και για τους ίδιους τους Αμερικανούς, είναι να το καλύψουν η Κίνα και η Ρωσία.