Τι είναι ο ηθικός πανικός;

Παρά τη συντομία της βιολογικής μας ζωής, ανησυχούμε πάντοτε για το μέλλον από το οποίο θα λείπουμε. Συχνά στην ιστορία, ομάδες και άτομα καταλαμβάνονται από «ηθικό πανικό», από αίσθημα φόβου, συνήθως υπερβολικό ή παράλογο, ότι κάποια κακά άτομα ή φαινόμενα απειλούν τις αξίες, τα συμφέροντα και την ευημερία μιας κοινότητας ή κοινωνίας. Διάφορες κοινωνικές αλλαγές και εξελίξεις προκαλούν ανησυχία την οποία μεταδίδουν και διογκώνουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (το φαινόμενο ανέλυσε ο Marshall McLuhan στο βιβλίο του «Understanding Media» το 1964) και στη συνέχεια επιδεινώνουν οι πολιτικοί και οι νομοθέτες. Ο ηθικός πανικός μπορεί να οδηγήσει σε νέους νόμους με στόχο τον καθησυχασμό της κοινότητας, την επιστροφή στην τάξη.

Ο Stanley Cohen, που ανέπτυξε την έννοια σε ένα βιβλίο το 1972, εξηγεί ότι ο ηθικός πανικός συμβαίνει όταν «μια κατάσταση, ένα επεισόδιο, ένα άτομο ή μια ομάδα εμφανίζεται και ορίζεται ως απειλή για τις κοινωνικές αξίες και τα συμφέροντα». Παραδείγματα ηθικού πανικού είναι η μάλλον υπερβολική ιδέα ότι ο κόσμος έχει γεμίσει παιδεραστές, τρομοκράτες και κομμουνιστές. Αν ανατρέξουμε στην ιστορία, θα βρούμε παρόμοιες αφορμές ηθικού πανικού, όπως τη λεγόμενη Κόκκινη Απειλή που μεταδόθηκε στις ΗΠΑ αρκετές φορές στη διάρκεια του 20ού αιώνα: μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, στη δεκαετία του 1930, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 κ.λπ.

Ο ηθικός πανικός μπορεί να φτάσει μέχρι τη μαζική παράνοια, δηλαδή πιο κοντά σε ψυχική ασθένεια παρά σε κοινωνιολογικό φαινόμενο.

Σύμφωνα με τον Stanley Cohen και το βιβλίο του «Folk Devils and Moral Panics», το βρετανικό κοινό φρίκαρε μπροστά στη νεολαία «mod» και «rocker» της δεκαετίας του 1960 και του 1970: οι νεανικές υποκουλτούρες θεωρήθηκαν κοινωνικό πρόβλημα, απειλή για τις πολιτιστικές αξίες και για την κοινωνική σταθερότητα. (Πού οδεύομεν;) Αργότερα, οι Αμερικανοί κοινωνιολόγοι έτειναν να δίνουν έμφαση στους ψυχολογικούς παράγοντες, ενώ οι Βρετανοί παρουσίαζαν τις κρίσεις ηθικού πανικού ως κρίσεις του καπιταλισμού. Ηθικός πανικός σημειώθηκε μπροστά στη ναρκομανία, μπροστά στην αύξηση της εγκληματικότητας, στη μετανάστευση, στη χειραφέτηση των φυλετικών μειονοτήτων, στα κινήματα ΛΟΑΤΚΙ+, σε ό,τι κατά καιρούς έχει θεωρηθεί αποκλίνουσα συμπεριφορά. Είτε υπάρχει πραγματική απειλή είτε όχι, ο ηθικός πανικός θεωρείται δυσανάλογη συμπεριφορά την οποία ρυθμίζουν τα ΜΜΕ: σύμφωνα με τον Christian Joppke, τα ΜΜΕ μπορούν να στρέψουν την προσοχή του κοινού από το Α στο Β ζήτημα μειώνοντας την ένταση του πανικού για το Α και επιδεινώνοντας τις αντιδράσεις για το Β. Εξάλλου, τα ΜΜΕ μπορούν να αναδεικνύουν γεγονότα χωρίς ευρεία σπουδαιότητα δημιουργώντας ανησυχία χωρίς αποχρώντα λόγο. Το κοινό αρχίζει να αγωνιά για τη συμπεριφορά μιας συγκεκριμένης ομάδας (π.χ. για τους νέους, για τους γκέι) και για τις συνέπειές της, αναπτύσσοντας εχθρότητα προς τους «παρεκκλίνοντες» και διαχωρίζοντας το «αυτοί» από το «εμείς». Ωστόσο, τα κύματα του ηθικού πανικού είναι εφήμερα: οι πλειοψηφίες αλλάζουν σχετικά γρήγορα στόχο· αν σήμερα παρατηρείται ηθικός πανικός έναντι της Τεχνητής Νοημοσύνης, αύριο μπορεί να έχει ξεχαστεί και να έχει αντικατασταθεί από κάτι άλλο.

Γενικά πάντως, αν και οι αληθινές κοινωνικές απειλές δεν λείπουν, ο ηθικός πανικός συνδυάζεται με τη συνωμοσιολογία: π.χ. με τους κρυφούς κινδύνους της σύγχρονης τεχνολογίας, με κάποιους κακούς που χειραγωγούν αθώους, με κάποιο μυστικό κόσμο ανώνυμων ανθρώπων. Έτσι, πολλά κόμματα και θεσμοί σε ολόκληρο τον κόσμο είναι απόρροια ηθικού πανικού: οι νατιβιστικοί σχηματισμοί όπως οι Know-Nothing στις ΗΠΑ (δεκαετίες 1840-1860), οι επιτροπές αντι-αμερικανικών ενεργειών, οι θρησκευτικές οργανώσεις εναντίον της λεγόμενης «μουσικής του διαβόλου» που προσπαθούσαν να προστατέψουν τη νεολαία από την έκλυση των ηθών την οποία υποτίθεται ότι προωθούσε η τζαζ και το ροκ. Παρόμοιες πρωτοβουλίες είχαν ληφθεί στη Σοβιετική Ένωση και τη Ρουμανία.

Ο ηθικός πανικός μπορεί να οδηγήσει σε νέους νόμους με στόχο τον καθησυχασμό της κοινότητας, την επιστροφή στην τάξη.

Ο ηθικός πανικός σχετικά με το σεξ οδήγησε στον Κώδικα Χέιζ στο Χόλιγουντ και ο ηθικός πανικός σχετικά με το έγκλημα οδήγησε, μεταξύ άλλων, στον Κώδικα Κόμικς, ο οποίος περιόρισε δραστικά το είδος του περιεχομένου που μπορούσε να δημοσιευτεί στα αμερικανικά κόμικς. Σε διάφορες εποχές, επιτραπέζια παιχνίδια και video games έχουν κατηγορηθεί για προώθηση πρακτικών όπως ο σατανισμός, η μαγεία, η αυτοκτονία, η πορνογραφία και η δολοφονία. Στη δεκαετία του 1980 και αργότερα, ορισμένες ομάδες, ειδικά οι φονταμενταλιστικές χριστιανικές ομάδες, κατηγόρησαν τα παιχνίδια ότι ενθαρρύνουν το ενδιαφέρον για τη μαγεία και τη λατρεία των δαιμόνων. Αλλά ίσως ο μεγαλύτερος ηθικός πανικός των τελευταίων δεκαετιών να είναι εκείνος που δημιουργήθηκε από την εξάπλωση του AIDS γύρω από το οποίο στην αρχή δεν υπήρχε ακριβής πληροφόρηση. Τα μέσα ενημέρωσης ονόμασαν το HIV/AIDS «πανώλη των ομοφυλοφίλων», γεγονός που στιγμάτισε περαιτέρω την ασθένεια και τους γκέι.

Οπωσδήποτε δεν είναι όμοιες όλες οι μορφές ηθικού πανικού. Υπάρχουν μερικές που ξεπερνούν όχι μόνο το μέτρο, αλλά και τη λογική. Το QAnon, η ακροδεξιά πλατφόρμα που ξεκίνησε από τα τέλη της δεκαετίας του 2010, ισχυριζόταν ότι μια μυστική ομάδα Εβραίων, σατανιστών και κανιβάλων παιδεραστών διευθύνει παγκόσμιο κύκλωμα σεξουαλικής εμπορίας παιδιών. Μεγάλο μέρος των οπαδών του Ντόναλντ Τραμπ διάγει υπό ηθικό πανικό: ολίσθηση προς την αθεΐα, εισβολή Μεξικανών βιαστών κ.λπ. Η Βρετανίδα εγκληματολόγος Yvonne Jewkes προσπαθεί να κάνει μια διάκριση μεταξύ της «ηθικής» που είναι απαραίτητη στις κοινωνικές ομάδες και του «ηθικού πανικού» ο οποίος οδηγεί σε αδικαιολόγητες ενέργειες. Όσο για τους μαρξιστές κοινωνιολόγους θεωρούν τον ηθικό πανικό προϊόν του παράλογου φόβου της μεσαίας τάξης για μια φαντασιωτική εργατική τάξη, για κάποιον επικίνδυνο όχλο. Αλλά κι εδώ χρειάζονται αποχρώσεις: στην κοινωνία υπάρχουν καταστροφολόγοι, άνθρωποι και θεσμοί που κάθε τόσο καλούν σε συναγερμό· υπάρχουν παρανοϊκοί που μεγεθύνουν ορισμένους κινδύνους ή βλέπουν κινδύνους εκεί όπου δεν υπάρχουν· υπάρχουν δυνάμεις που διαδίδουν μυθεύματα, φάρσες, hoaxes. Όλα αυτά μπορούν να προκαλέσουν μαζική υστερία, κυνήγι μαγισσών, στιγματισμό ατόμων και ομάδων, από τους ΛΟΑΤΚΙ+ μέχρι τον «λευκό άνδρα» που φταίει για όλα.