Τα δικαιώματα των μεγάλων πιθήκων: ο δικαιωματισμός στα άκρα

Η ιδέα της εφαρμογής των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στους χιμπατζήδες, στους πυγμαίους χιμπατζήδες, στους γορίλες και τους ουρακοτάγκους ακούστηκε για πρώτη φορά πριν από καμιά τριανταριά χρόνια. Η πρωτοβουλία όμως χρονολογείται από τον Πίτερ Σίνγκερ και την Πάολα Καβαλιέρι που αγωνίστηκαν για τα δικαιώματα των ζώων. Το 1993 εξέδωσαν ένα βιβλίο που έγινε το μανιφέστο της Great Ape Project, όπου οι δυο φιλόσοφοι διατύπωναν την άποψή τους για τους μεγάλους πιθήκους: οι πίθηκοι έχουν κοινωνική και συναισθηματική ζωή παρόμοια με την ανθρώπινη· όσο για την εξυπνάδα τους πλησιάζει κι αυτή την ανθρώπινη. Εξάλλου, οι άνθρωποι δεν είμαστε όσο έξυπνοι νομίζουμε. Κι όμως δεν απολαμβάνουν καμιά νομική προστασία. Για τον Πίτερ Σίνγκερ και την Πάολα Καβαλιέρι επρόκειτο για σκάνδαλο.

Άνθρωποι και χιμπατζήδες 

Έχουν δίκιο αυτοί οι δύο φιλόσοφοι; Πρέπει να αλλάξουμε συμπεριφορά έναντι των μεγάλων πιθήκων που μας προκαλούν ανάμεικτα συναισθήματα; Από τον 18ο αιώνα, ο Σουηδός Καρλ φον Λινέ ταξινόμησε τον άνθρωπο και τον χιμπατζή —τον Homo sapiens και τον Homo troglodytes— στο ίδιο βιολογικό είδος. Διακόσια τριάντα χρόνια αργότερα απεδείχθη ότι δεν είχε εντελώς άδικο. Το 1984, δυο μοριακοί βιολόγοι από το Γέιλ —ο Τσαρλς Σίμπλι και ο Τζον Όλκουιστ— δημοσίευσαν τα αποτελέσματα των μελετών τους για το DNA ανθρώπων και πιθήκων: υπάρχει μια διαφορά γύρω στο 3,6% ανάμεσα στο γενετικό υλικό του ουρακοτάγκου και του ανθρώπου· 2,3% ανάμεσα στο γενετικό υλικό του γορίλα και του ανθρώπου· 1,6% ανάμεσα σ’ εκείνο του χιμπατζή και του ανθρώπου. Τα αφηρημένα νούμερα αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν αντιλαμβανόμαστε ότι η διαφορά μεταξύ του χιμπατζή και του γορίλα είναι 2% και ότι δύο είδη γίβονα που μελετήθηκαν παρουσίασαν απόκλιση 2,2% μεταξύ τους. Άρα, η γενετική διαφορά μεταξύ του Ηοmo sapiens και του Pan troglodytes (όπως τον αποκαλούμε σήμερα) είναι εκπληκτικά μικρή: το 98,4% του ανθρώπινου DNA είναι όμοιο με εκείνο του χιμπατζή. Και τα δύο είδη είναι τόσο συγγενικά μεταξύ τους όσο το άλογο και ο γάιδαρος. Από την άποψη της μοριακής βιολογίας, είναι πιο κοντά από ό,τι τα ποντίκια και οι αρουραίοι, ή οι καμήλες και τα λάμα. 

Μετά από αυτές τις διαπιστώσεις τα αποτελέσματα ο εξελικτικός βιολόγος Τζαρντ Ντάιαμοντ του πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (UCLA) ζήτησε να δημιουργηθεί ένα καινούργιο σύστημα ταξινόμησης των πιθήκων. Ο Ντάιαμοντ πίστευε ότι οι βιολόγοι έπρεπε να «σκεφτούν τα πράγματα διαφορετικά και μάλιστα από την οπτική του χιμπατζή: υπάρχει μικρή διαφορά ανάμεσα στους μεγάλους ανώτερους πιθήκους (τα τρία είδη χιμπατζή συμπεριλαμβανομένου του λεγόμενου «ανθρωπίνου») κι εκείνους που τοποθετούνται λίγο πιο κάτω (γορίλες, ουραγκοτάγκοι, γίβονες). Η παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα στους «μεγάλους πιθήκους» (χιμπατζήδες, γορίλες κτλ) και τους ανθρώπους δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα». Αυτά τα βιολογικά δεδομένα είναι εντυπωσιακά: μπορούμε ακόμα να αμφιβάλλουμε ότι μεγάλοι πίθηκοι και άνθρωποι είναι σχεδόν όμοιοι κι ότι πρέπει να τους μεταχειριζόμαστε με όμοιο ή με παρόμοιο τρόπο;

Ναι, μπορούμε. Οι αμφιβολίες μας προέρχονται απ’ αυτά που μας λέει η ίδια η εξελικτική βιολογία. Πρέπει να πάρουμε υπόψη άλλα βιολογικά κριτήρια για να κάνουμε την ταξινόμηση, η γενετική ομοιότητα δεν αρκεί. Από φυλογενετική άποψη, για παράδειγμα, οι κροκόδειλοι και τα περιστέρια παρουσιάζουν μεγαλύτερη συγγένεια απ’ ό,τι οι κροκόδειλοι με τις χελώνες. Κι όμως, οι βιολόγοι τοποθετούν τους κροκοδείλους και τις χελώνες στα ερπετά — τα περιστέρια είναι πουλιά, συμφωνούμε όλοι. Το καθοριστικό για την ταξινόμηση στο βιολογικό σύστημα δεν είναι μόνον ο βαθμός συγγενείας αλλά και παράγοντες όπως η προσαρμογή στο περιβάλλον και ο τρόπος ζωής. Σ’ αυτή την οπτική όμως, ποιος είναι ο βαθμός διαφοράς μεταξύ των μεγάλων πιθήκων και των ανθρώπων; Είναι άραγε αλήθεια αυτό που υποπτευόταν ήδη από τον 19ο αιώνα ο Άλφρεντ Μπρεμ, ο επιλεγόμενος «πατέρας όλων των ζώων»; «H απέχθειά μας για τους πιθήκους,» έλεγε ο Μπρεμ, «οφείλεται τόσο στις σωματικές όσο και στις διανοητικές τους δυνατότητες. Σωματικά, μόνον επιφανειακά μοιάζουν με τον άνθρωπο· διανοητικά τού μοιάζουν στις άσχημες πλευρές του, όχι στις καλές». Αχά. Ε, τότε το πράγμα αλλάζει κάπως.

Στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, οι Ιάπωνες ειδικοί της συμπεριφοράς πίστευαν ότι θα αποδείκνυαν την ύπαρξη ανεπτυγμένης πολιτιστικής ζωής των πιθήκων παρατηρώντας μια αποικία κυνοπιθήκων στη νήσο Κοσίμα. Χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, νεαροί κυνοπίθηκοι μάθαιναν τρόπους συμπεριφοράς που δεν είχαμε ξαναδεί σε ελεύθερους πιθήκους. Για παράδειγμα, έπλεναν τις πατάτες προτού τις φάνε· ξεχώριζαν τους σπόρους του σιταριού σουρώνοντάς τους με νερό· ανακάλυπταν καινούργιες πηγές τροφής όπως τα φύκια και τα μύδια. Στη συνέχεια, αυτές τις χειρονομίες τις μιμήθηκαν άλλα μέλη της αποικίας και τις μετέδωσαν με «πολιτιστικό» τρόπο στις επόμενες γενιές. Άλλες παρατηρήσεις για τους μεγάλους πιθήκους προχώρησαν περισσότερο. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 η Τζέιν Γκούντολ ανέφερε ότι οι ελεύθεροι χιμπατζήδες μάζευαν νερό από λακούβες χρησιμοποιώντας φύλλα δέντρων, ότι έπιαναν τερμίτες με κλαδάκια θάμνων κι ότι έφτιαχναν εργαλεία με μίσχους. Όταν η Γκούντολ ενημέρωσε τον παλαιοντολόγο Λούις Λίκι για τις ανακαλύψεις της έλαβε ως απάντηση το εξής τηλεγράφημα: «Τώρα, θα χρειαστεί είτε να ορίσουμε από την αρχή τι είναι εργαλείο και τι είναι άνθρωπος ή να δεχτούμε ότι οι χιμπατζήδες είναι άνθρωποι».

Ας μην ενθουσιαζόμαστε. όταν συγκρίνουμε τον άνθρωπο με τον πίθηκο, το πιο αποκαλυπτικό κριτήριο είναι η ανθρώπινη γλώσσα. Κανείς δεν αμφισβητεί στα σοβαρά ότι οι πίθηκοι διαθέτουν σύστημα επικοινωνίας βασισμένο στους ήχους. Οι πίθηκοι διαθέτουν περιοχή του Βέρνικε στον εγκέφαλο, στον κροταφιαίο λοβό, που ευθύνεται για την κατανόηση των λέξεων· επίσης, διαθέτουν περιοχή του Μπροκά που ρυθμίζει την άρθρωση και τη γραμματική στον μετωπιαίο εγκέφαλο. Τότε γιατί δεν μπορούν να μιλήσουν όπως οι άνθρωποι με διαφοροποιημένο σύστημα ήχων; Η απάντηση είναι απλή. Το μυστικό της ανθρώπινης γλώσσας τοποθετείται στον λάρυγγα: στον άνθρωπο βρίσκεται λίγα εκατοστά πιο κάτω απ’ ό,τι στον λάρυγγα των πιθήκων. Πιθανότατα οι τροποποιήσεις στο επίπεδο του λάρυγγα στους πρώτους Homo sapiens και η εξέλιξη των νευρικών κέντρων της συμβολικής επικοινωνίας επηρεάζονται αμοιβαία. 

Παρ’ όλ’ αυτά, στη διάρκεια ορισμένων πειραμάτων σημειώθηκαν κάποιες επιτυχίες γύρω από τη γλώσσα. Στη δεκαετία του 1960, τα πειράματα της Μπίατρις και του Ρόμπερτ Γκάρντνερ από το πανεπιστήμιο της Νεβάντα προξένησαν σάλο: οι Γκάρντνερ κατάφεραν να διδάξουν στους χιμπατζήδες Γουόσου και Λούσι την «Ameslan», μια νοηματική γλώσσα που χρησιμοποιούν οι κωφοί στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με αυτούς τους επιστήμονες, οι δυο νεαροί χιμπατζήδες διέθεταν λεξιλόγιο μερικών εκατοντάδων λέξεων. Πράγματι, οι μεγάλοι πίθηκοι είναι ικανοί να χρησιμοποιούν αφηρημένα σύμβολα για τα αντικείμενα, τις καταστάσεις ή πράξεις και να τα συσχετίζουν με ορισμένα πρόσωπα, ζώα ή πράγματα. Σ’ αυτό κατέληξε η ψυχολόγος Σου Σάβατζ-Ράμπο μετά από πειράματα με έναν πίθηκο μπονόμπο, ονόματι Κάνζι. Σε δυο χρόνια, το ζώο μπορούσε να χειριστεί πληκτρολόγιο με 256 σύμβολα, να εκφράσει απαιτήσεις, να επαληθεύσει μια κατάσταση, να μιμηθεί κάποιον, να επιλέξει σε περίπτωση διλήμματος, να αντιδράσει σε μερικές αγγλικές λέξεις και βέβαια να εκφράσει συναισθήματα. Τα πειράματα της Λιν Γουάιτ Mάιλς με τους ουρακοτάγκους στο πανεπιστήμιο της Τσατανούγκα του Τενεσί επιβεβαίωσαν αυτά τα συμπεράσματα.

Όλα τούτα τα ξεπέρασε ο θηλυκός γορίλας Κόκο στο Γούντσαϊντ της Καλιφόρνια. Mετά από 25 χρόνια εντατικής εκπαίδευσης υπό την επιτήρηση της Φρανσίν Πάτερσον, η Κόκο έμαθε πάνω από χίλιες έννοιες της αμερικανικής νοηματικής γλώσσας και καταλάβαινε πάνω από 2.000 λέξεις. Το 1998 οργανώθηκε το πρώτο «ζωντανό» chat στο Ίντερνετ με την Κόκο. Οι φράσεις της περιλάμβαναν 3-6 λέξεις και ενσωμάτωναν χρονικές ιδέες και καμιά φορά αστεϊσμούς. Το IQ της Κόκο, που εκτιμήθηκε με αυστηρά κριτήρια, κυμαινόταν από 75 μέχρι 95. Μου φαίνεται καταπληκτικό: η συνηθισμένη ανθρώπινη εξυπνάδα είναι περίπου 100. H Kόκο ήξερε να σκαρώνει ομοιοκαταληξίες —για παράδειγμα, έκανε ρίμα με το do-blue και το squash-wash— και επινοούσε μεταφορές όπως «αλογοτρίγρη» για τη ζέβρα. Στην ερώτηση «Γιατί η Κόκο δεν είναι σαν τους άλλους ανθρώπους;» απαντούσε εύστοχα «Η Κόκο είναι γορίλας». Μετά από τριάντα χρόνια τακτικής εκπαίδευσης αυτός ο θηλυκός γορίλας απέκτησε τέτοια δεξιοτεχνία στον χειρισμό της ανθρώπινης γλώσσας όσο κανένα άλλο μη ανθρώπινο ον. Εξάλλου, η Κόκο μάς έδωσε πληροφορίες για την ψυχολογία του γορίλα γενικά. Για παράδειγμα, στην ερώτηση «Τι κάνουν οι γορίλες όταν είναι ευχαριστημένοι;» η απάντηση ήταν «Γορίλας παίρνει αγκαλιά». Και τι λένε οι γορίλες όταν δεν είναι ευχαριστημένοι; «Χέσε με!»

Το παράδοξο στην επιτυχία της Κόκο είναι ότι μπορεί να συμβεί μόνον σε συνθήκες εργαστηρίου, μακριά από τον κόσμο. Οι ελεύθεροι γορίλες, ακόμα κι οι γορίλες του ζωολογικού κήπου, έχουν άλλα πράγματα να κάνουν από το να μαθαίνουν στη γραμματική των ανθρώπων. Κι όμως, όλα δείχνουν ότι οι γορίλες είναι πιο έξυπνοι απ’ όσο είναι απαραίτητο για τον προσανατολισμό τους στον χώρο και για την αναζήτηση της τροφής. Όπως συμβαίνει με τον άνθρωπο, η εξυπνάδα όλων των Πρωτευόντων Θηλαστικών προηγείται των αναγκών και των αντιξοοτήτων της κοινωνικής συμπεριφοράς. Μεταξύ όλων των απαιτήσεων που θέτει ο κόσμος των πιθήκων, οι κανόνες του παιχνιδιού της ορδής είναι σίγουρα πιο περίπλοκοι. Και η εξυπνάδα των μεγάλων πιθήκων εξαρτάται από αυτή την κοινωνική σκακιέρα. Η εν λόγω παρατήρηση αποκαλύπτει ταυτοχρόνως γιατί όλα τα πειράματα με μεγάλους πιθήκους γύρω από τη γλώσσα είναι προβληματικά: οι πίθηκοι μπορούν να μάθουν μόνον ότι είναι υπάρχει ή μπορεί να συμβεί στον κόσμο των πιθήκων· όλα τα υπόλοιπα είναι «εκ φύσεως» αδιαπέραστα γι’ αυτούς, όπως πολλά από όσα συμβαίνουν στον κόσμο των πιθήκων παραμένουν μυστήριο για τον άνθρωπο. Η εξυπνάδα είναι στενά συνδεδεμένη με το κοινωνικό περιβάλλον του κάθε είδους. Έτσι, τα πειράματα με μεγάλους πιθήκους δεν μετρούν τις δυνατότητες των ζώων σύμφωνα με δικό τους κριτήριο· την μετρούν σύμφωνα με το ανθρώπινο κριτήριο. Η εκμάθηση της γλώσσας που μελετούν με αυτόν τον τρόπο αντιστοιχεί σε δωδεκάχρονο παιδί. Όσο για τις ικανότητές τους στους υπολογισμούς —που εκτιμήθηκαν μετά τα πειράματα με τον θηλυκό χιμπατζή Άι, στο Κιότο— μπορούν να φτάσουν τα παιδιά της πρώτης τάξης του δημοτικού. Aποδεικνύεται ότι οι μεγάλοι πίθηκοι μπορούν να μάθουν να χειρίζονται στοιχεία της γλώσσας και του συστήματος των αριθμών, «ξεχνώντας» τις μορφές συμπεριφοράς και επικοινωνίας που αντιστοιχούν στο είδος τους. Άρα, ποιες είναι οι συνέπειες από ηθική άποψη;

H επιδεξιότητα στον χειρισμό της γλώσσας και η ικανότητα για υπολογισμούς δεν θεωρούνται κριτήρια του «ανήκειν» στην ανθρώπινη ηθική κοινότητα. Οι διανοητικά ανάπηροι ή τα νεογέννητα δεν διαθέτουν τέτοιες δυνατότητες. Κι όμως προστατεύονται πλήρως από ηθική άποψη, κάτι που δεν συμβαίνει με τους πιθήκους. Ενώ από μια πλευρά, στα εργαστήρια, οι χιμπαντζήδες και οι γορίλες φαίνεται να εγγράφονται στην ανθρώπινη ηθική κοινότητα χάρη στις γλωσσικές και αριθμητικές τους δεξιότητες, από την άλλη πλευρά, στους ανθρώπους, η εξυπνάδα δεν αποτελεί κριτήριο ηθικής αναγνώρισης.

Παρ’ όλ’ αυτά, οι εκπρόσωποι τoυ Great Ape Project δεν δίσταζαν να προβάλουν ως επιχείρημα τις δυνατότητες της ευφυίας των μεγάλων πιθήκων. Γι’ αυτούς, μια ηθική κοινότητα δεν γίνεται μόνον από τα γονίδια αλλά και από τις έμφυτες πνευματικές ιδιότητες όπως η αυτοσυνείδηση, η εξυπνάδα, οι σύνθετες μορφές επικοινωνίας και τα κοινωνικά συστήματα που συνδέουν τους «μεγάλους ανθρώπινους και μη ανθρώπινους πιθήκους». Το κριτήριο της ένταξης είναι η ιδέα του «προσώπου» που χρησιμοποιείται από τους ωφελιμιστές των προτιμήσεων. Στο μέτρο που οι μεγάλοι πίθηκοι έχουν επιθυμίες και προθέσεις, επιδιώξεις, συμφέροντα, είναι «πρόσωπα». Κατά συνέπεια, όχι μόνον πρέπει να απολαμβάνουν προστασία αλλά έχουν θεμελιώδη δικαιώματα: οι μεγάλοι πίθηκοι δεν πρέπει να γίνονται αντικείμενα κακομεταχείρισης για ιατρικά πειράματα, ούτε να εκτίθενται σε ζωολογικούς κήπους και τσίρκα. Έχουν δικαίωμα σε φυσικό ζωτικό χώρο και δεν πρέπει να υπόκεινται στη δικαιοδοσία φιλοζωικών οργανώσεων· την ευζωία τους πρέπει να εγγυάται ο ΟΗΕ.

Είναι όμως λογικό να μιλάμε για «δικαίωμα» των μεγάλων πιθήκων στη σωματική ακεραιότητα και στην προσωπική ευτυχία χωρίς να σκεφτόμαστε πώς θα τα βγάλουν πέρα με τα καθήκοντα που θα προκύψουν από αυτά τα δικαιώματα; Αν οι μεγάλοι πίθηκοι ενσωματώνονταν στην ανθρώπινη κοινωνία, πώς θα πλήρωναν τους φόρους τους και πώς, π.χ. θα έκαναν τη στρατιωτική τους θητεία; Ακόμα κι αν παραμερίσουμε τέτοιες εξυπνάδες, μένει το ερώτημα τι θα συνέβαινε αν ένας μεγάλος πίθηκος παραβίαζε τα δικαιώματα του ανθρώπου τον οποίον επίσης προστατεύει ο νόμος. Πώς θα κρίναμε τον «πόλεμο» μεταξύ χιμπατζήδων, τον «φόνο» και τον «κανιβαλισμό» τους; Τι θα κάναμε σε έναν μεγάλο πίθηκο που τραυματίζει ή σκοτώνει άνθρωπο; Θα τον δικάζαμε με τους νόμους που εφαρμόζονται στα «πρόσωπα»;

Το Great Ape Project θα ήθελε να καταργήσει το σύνορο μεταξύ ανθρώπων και ζώων, τον λεγόμενο «ειδισμό», τις φυλετικές διακρίσεις κατά των ζώων: με λίγα λόγια, θα ήθελε να προσδώσει την ιδιότητα του προσώπου σε όλα τα ζωντανά πλάσματα. Μήπως όμως τα επιχειρήματα του Great Ape Project στηρίζονται πάνω στον ανθρωποκεντρισμό τον οποίον απορρίπτουν οι υπερασπιστές των ζώων; Μήπως το αίτημα «προσωποποίησης» των μεγάλων πιθήκων προκύπτει απλούστατα από την ομοιότητά τους με τον άνθρωπο; Οι συνήγοροι του Great Ape Project μιλούν για τον συμβολικό χαρακτήρα της διεκδίκησης. Ο Πίτερ Σίνγκερ θα επιθυμούσε να μετακινήσει το σύνορο πέρα από τον γίβονα και να παραχωρήσει τα ίδια δικαιώματα σε όλα τα ζώα που είναι ικανά να υποφέρουν και να χαίρονται. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η διεκδίκηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων για τους μεγάλους πιθήκους είναι ένα πρώτο βήμα, μια απόπειρα που σημείωσε ήδη κάποιες επιτυχίες: το 1997 στη Βρετανία απαγορεύτηκαν τα πειράματα σε μεγάλους πιθήκους· το 1999, η Νέα Ζηλανδία παραχώρησε σε όλους τους μεγάλους πιθήκους της επικράτειάς της —καμιά τριανταριά δηλαδή— το αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα στη ζωή. 

Οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο έξυπνα ζώα

Σήμερα ξέρουμε ότι η συνείδηση του ανθρώπου σχετίζεται ελάχιστα με τη λογική: τα περισσότερα πράγματα του κόσμου μας προηγούνται της γλώσσας, κάτι που οι άνθρωποι έχουν κοινό με τα ζώα. Η καθαρότητα της νόησης ως κεντρικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης δράσης είναι μύθος. Όσο για το αν, γι’ αυτόν τον λόγο, πρέπει να θεωρήσουμε τους μεγάλους πιθήκους «ανθρώπους» παραμένει ζήτημα ορισμού. Ο Ιάπωνας ειδικός στους πιθήκους Τίσιντα Νίσιντα λέει πως «οι χιμπατζήδες είναι εκπληκτικοί με τον τρόπο τους. Από μερικές απόψεις είναι ανώτεροι από τους ανθρώπους, από άλλες απόψεις είναι κατώτεροι.» Όπως και να έχει, η σημερινή κατάσταση των γνώσεων για τους ανθρώπους και τους μεγάλους πιθήκους μάς αναγκάζει να αναθεωρήσουμε το πώς βλέπουμε τα ζώα ακόμα κι όταν το διακύβευμα είναι ψιλά γράμματα στη νομοθεσία. Η κατεύθυνση φαίνεται σαφής: όσο η νευρολογία μάς αποκαλύπτει καινούργια πράγματα τόσο περισσότερο πλησιάζουμε τους βιολογικούς μας συγγενείς. Όπως γράφει ο Ρίχαρτ Πρεχτ στο βιβλίο του «Tαξίδι στη φιλοσοφία», οι αντιλήψεις της σύγχρονης ψυχολογίας της συμπεριφοράς δεν θα αργήσουν να ακυρωθούν από τις ανακαλύψεις της νευρολογίας. Όσοι πιστεύουν ότι τα ζώα δεν έχουν ιδέα τι είναι ο θάνατος θα χρειαστεί να αναθεωρήσουν μπροστά στις σοφές, αστείες και γαλήνιες δηλώσεις του θηλυκού γορίλα Κόκο την οποία ρωτάει η Φρανσίν Πάτερσον: «Τι είναι ο θάνατος;» και η Κόκο απαντά, μετά από λίγη σκέψη, με τρία διαφορετικά σύμβολα: «ζεστασιά – τρύπα – αντίο».

Παρότι ο Δαρβίνος απέδειξε ότι την καταγωγή του ανθρώπου από τα ζώα, δεν θεώρησε τον άνθρωπο «έξυπνο ζώο». Κατά τον 20ό αιώνα, ο Τζούλιαν Χάξλεϊ, απόγονος του δαρβινιστή Τόμας Χένρι Χάξλεϊ βρήκε μια ιδιαίτερη βιολογική θέση για τον άνθρωπο την οποία ονόμασε «ψυχόζωα». Ωστόσο, η σημερινή νευρολογία μάς βγάζει από αυτή την ιδιαίτερη θέση και μας επανατοποθετεί κοντά στους ομογενείς μας, μη θεωρώντας τους «κατώτερους» και αναγνωρίζοντας την αξία τους. Αλλά από πού αρχίζει αυτή η αξία μέσα στη φύση; Πρέπει να προστατεύουμε όλη τη φύση; Και πρέπει πράγματι να συντηρούμε ό,τι ζει γύρω μας; Ειλικρινά, έχω μαύρα μεσάνυχτα.