Το χρονικό του Μεσανατολικού: μια γραμμή χαραγμένη στην άμμο της ερήμου

Φαντάζει παράδοξο το ότι σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο υπάρχουν ακόμα άλυτες υποθέσεις γειτνιάσεως. Η πολιτική και οικονομική ενοποίηση προχωρεί με γρήγορο και σταθερό ρυθμό υπό την εποπτεία των διεθνών δικαστηρίων, οι αποφάσεις των οποίων ξεπερνούν τη νομική ισχύ τους διεκδικώντας την αξία ηθικού νόμου. Για παράδειγμα, η μεταναστευτική πολιτική καθορίζεται από την ECHR (European Convention on Human Rights, ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου). Το 2023, ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ρίσι Σούνακ δήλωσε ότι θα εξέταζε το ενδεχόμενο να διεκδικήσει τις επόμενες εκλογές με τη δέσμευση να αποσυρθεί από την ΕΣΔΑ, εάν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι η νέα νομοθεσία του για τη μετανάστευση είναι ασυμβίβαστη με τη Σύμβαση. Τον Αύγουστο του 2023, ο Ρόμπερτ Τζένρικ, ο Βρετανός υπουργός Μετανάστευσης, δήλωσε ότι η κυβέρνηση θα κάνει «ό,τι είναι απαραίτητο» για να αναχαιτίσει «τις μικρές βάρκες», υπονοώντας ότι αυτό περιλάμβανε την αποχώρηση από την ΕΣΔΑ. Ο Ρόμπερτ Τζένρικ παραιτήθηκε τον Δεκέμβριο του 2023 μετά την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Βρετανίας που έκρινε ότι μια τέτοια συμφωνία απελάσεως μεταναστών στη Ρουάντα θα παραβίαζε διεθνείς διατάξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία έχουν κατοχυρωθεί και στην εγχώρια νομοθεσία. Η πάλαι ποτέ παντοκρατόρισσα Βρετανία αδυνατεί να προστατεύσει, όπως αυτή νομίζει, το νησί της.

Στο μεταξύ, ήδη η οικονομική και εμπορική παγκοσμίωση έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε αρχίζει να αλλοιώνεται η εθνική ταυτότητα των προϊόντων: η ιδέα, ο σχεδιασμός και η τελική κατασκευή είναι αποτέλεσμα αγνώστου πατρός και μητρός, ενώ, έτι περαιτέρω αυτής της ανωνυμίας, εντοπίζονται αδιαφανείς κρίκοι στην αλυσίδα εφοδιασμού· η περιορισμένη διαθεσιμότητα λιθίου, υλικού απαραίτητου για την κατασκευή μπαταριών, καθιστά τη νομιμότητα της εξόρυξης και την εμπορευσιμότητά του δυσερεύνητη. Ο κόσμος μας τείνει σε μια ομοιογένεια η οποία συντίθεται από την τεχνολογία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλαδή την κατίσχυση μιας ατομικά στοχευμένης ανθρωπινότητας, απαλλαγμένης από τις κοινοτικά εθιμικές υποχρεώσεις που δημιουργούν τα όρια της φυλής, του έθνους και του φύλου. Υπό αυτές τις συνθήκες πώς γίνεται να εκτυλίσσονται συγκρούσεις και μάλιστα χωρίς διαφαινόμενο τέλος; Αίφνης το Μεσανατολικό ζήτημα θα έπρεπε ως λέξη να έχει ήδη περάσει στο «χρονοντούλαπο της Ιστορίας» —αξέχαστη και αμίμητη λεκτική επινόηση του Ανδρέα Παπανδρέου στις ομιλίες της δεκαετίας του ‘80, όταν ήθελε να αναφερθεί στην οριστική ήττα της «επάρατης δεξιάς». Ωστόσο, εξακολουθεί να παραμένει ζωντανό όπως στις αρχές της εμφανίσεώς του, όταν ο εθνικισμός ήταν το μοναδικό κριτήριο των διεθνών διενέξεων.

Το 1915 η Βρετανία και η Γαλλία, σύμμαχοι σε καιρό πολέμου, προσπάθησαν να επιλύσουν τις εντάσεις που προκαλούσαν οι αντίπαλες φιλοδοξίες τους σε μία περιοχή που ήλεγχαν οι Οθωμανοί αιώνες έως τότε. Με τη μυστική συμφωνία Sykes-Picot η οποία οριστικοποιήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1916, μοίρασαν μεταξύ τους τη Μέση Ανατολή, τότε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με μια διαγώνια γραμμή «στην άμμο», που ξεκινούσε από τις ακτές της Μεσογείου και έφτανε μέχρι τα βουνά των περσικών συνόρων. Ο συμβιβασμός, ο οποίος δεν άρεσε σε καμία από τις δύο δυνάμεις, ήταν ότι οι Άγιοι Τόποι θα έπρεπε να έχουν διεθνή διοίκηση. Για την Παλαιστίνη, ωστόσο, οι δύο άνδρες δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν. Παρόλο που ο Georges Picot είχε ενημερωθεί από τον Γάλλο πρωθυπουργό Aristide Briand —πρόεδρος της Γαλλίας ήταν τότε ο Raymond Poincaré— να μην επιδιώξει τη διεκδίκηση αυτή, ήταν τόσο κεντρική στη ρητορική του αποικιακών τάσεων κινήματος Parti Colonial ώστε οδήγησε τα πράγματα στην αντίθετη κατεύθυνση. Με άλλα λόγια, η παγκόσμια ειρήνη ή διευθέτηση των διεθνών συγκρούσεων ήταν μια αγγλογαλλική υπόθεση έναντι της γερμανικής επιθετικότητας. Οι Αμερικανοί, μόλις είχαν αρχίσει να μπαίνουν στο παιχνίδι, κυρίως λόγω της βοήθειας που παρείχαν στους συμμάχους της Αντάντ (Entente) στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο. Ο τρίτος εταίρος της «φιλικής συννενοήσεως», η Ρωσία, πολύ γρήγορα θα γινόταν εχθρός της Δύσης ως Ένωση των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Όμως, στις αρχές του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, μια διαπροσωπική συμφωνία ενός Άγγλου και ενός Γάλλου ήταν αρκετή για μια διευθέτηση ή τουλάχιστον έτσι πίστευαν τότε αμφότερα τα μέρη. Φυσικά, τέτοιου είδους συνεννοήσεις συμπεριλαμβάνουν και το παρελθόν των σχέσεων των εμπλεκομένων και την ψυχολογία που μοιραία αναπτύσσεται.

Το σύνδρομο κατωτερότητος ή ανωτερότητος των Γάλλων (εξαρτάται πώς το εκλαμβάνει ο καθείς) ξεκινούσε από την Ιωάννα της Λωραίνης και τον υπερεκατονταετή αγγλογαλλικό πόλεμο μεταξύ 1337 και 1453, και έφτανε μέχρι το περιστατικό της Φασόντα, το σημερινό Kodok του Σουδάν, που προκάλεσε το αντίστοιχο «σύνδρομο Φασόντα»* στη γαλλική εξωτερική πολιτική, ή την προσπάθεια να επιβληθεί η γαλλική επιρροή, ανεπιτυχώς,  σε περιοχές που διεκδικούσαν οι Βρετανοί. Ως εκ τούτου χρησιμοποιήθηκε ως ανεστραμμένο πρότυπο σε μεταγενέστερες κρίσεις ή συγκρούσεις, όπως η κρίση του Λεβάντε το 1945, ο εμφύλιος πόλεμος της Νιγηρίας στην Μπιάφρα τη δεκαετία του 1970 και ο εμφύλιος πόλεμος της Ρουάντα το 1994. Οι αξιωματικοί που συμμετείχαν στο ατυχούς κατάληξης, μάλλον εξευτελιστικής, για τους Γάλλους «επεισόδιο της Φασόντα» ήταν και οι πρωταγωνιστές του δράματος της Μέσης Ανατολής. Ο Thomas Edward Lawrence (ο πασίγνωστος Λώρενς της Αραβίας) όταν έφτασε στην Αίγυπτο τον Οκτώβριο του 1918 ετέθη στις διαταγές του Bertie Clayton o οποίος είχε συμμετάσχει στην αποστολή του Herbert Kitchener, του νικητή στη Φασόντα. Αργότερα, ο απόφοιτος της Οξφόρδης με την φιλοαραβική διάθεση συμμετείχε ως εμπροσθοφυλακή των αγγλικών δυνάμεων στην κατάκτηση της Δαμασκού μαζί με τον αντισυνταγματάρχη Walter Francis Stirling, o οποίος είχε υπηρετήσει επί πενταετία στο Σουδάν.

Στο βιβλίο του «Μια γραμμή πάνω στην άμμο» (A Line in the Sand, από τις εκδόσεις Simon & Schuster, 2011) ο James Barr δίνει μια εμπεριστατωμένη εικόνα της δυναμικής διαμάχης των δύο μεγάλων, τότε, χωρών που συνιστά παραδειγματικό τύπο για τις αιτίες και τις αφορμές όλων των συγκρούσεων που ταλανίζουν την ανθρωπότητα. Το βιβλίο είναι αξιοπρόσεκτο, κυρίως για τον συνδυασμό γεγονότων και ψυχολογίας των πρωταγωνιστών τους. Φυσικά, ο συγγραφέας, ως Βρετανός, παρόλο που προσπαθεί να ρίξει το φταίξιμο και στις δύο πλευρές αναφέροντας τις τρικλοποδιές που έβαζαν η μία στην άλλη αφού χρησιμοποιούσαν παρασκηνιακά συμμαχίες είτε με τους Άραβες είτε με τους Εβραίους, τελικώς δεν αποφεύγει να «φανερώσει» την ασυνέπεια  των γαλλικών υποσχέσεων. Επίσης, τονίζει την υπέρμετρη βαρβαρότητα με την οποία αντιμετώπισε τους Άραβες αλλά και την υπόγεια σταθερή στήριξη στην εβραϊκή τρομοκρατία εναντίον των Άγγλων, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το ίδιο συμπέρασμα θα βγάλει κάποιος που θα διαβάσει το βιβλίο του W. F.Stirling «Safety Last» (1953), το οποίο δεν διεκδικεί την ακαδημαϊκή πληρότητα του Barr αλλά η μαρτυρία του στα γεγονότα οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα. Το δεύτερο βιβλίο τελειώνει ως εξής: «Στο τέλος της μηνιαίας μου άδειας επέστρεψα και έγινα μάρτυρας της διάλυσης της Ένατης Στρατιάς και της σταδιακής απόσυρσης όλων των στρατευμάτων μας από τη Συρία και τον Λίβανο, εξασφαλίζοντας έτσι την πλήρη ανεξαρτησία αυτών των δύο κρατών του Λεβάντε. Τον Μάιο του 1945 κλήθηκα στο Κάιρο για αποστράτευση [...]. Η εποχή της Ευημερίας, από τα τέλη της βικτοριανής εποχής έως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έφτανε στο τέλος της. Μια περίοδος κατά την οποία το μέλλον για το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου φαινόταν εξασφαλισμένο, όταν ο γιος του τσαγκάρη ακολουθούσε το επάγγελμα του πατέρα του και ο γιος του ναυτικού πήγαινε στη θάλασσα, οι δυναστείες σε άλλα μέρη του κόσμου μπορεί να άλλαζαν, αλλά η Βρετανική Αυτοκρατορία παρέμενε ισχυρή και γαλήνια. Οδηγηθήκαμε στην Εποχή της Αβεβαιότητας, από το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου έως το 1939, χρόνια κατά τα οποία τίποτα δεν φαινόταν σίγουρο και τίποτα δεν ήταν ασφαλές. Λίγοι μπορούσαν να προβλέψουν το μέλλον· κανείς δεν μπορούσε να κάνει μακροπρόθεσμα σχέδια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου επινοήθηκε το διαβόητο σύνθημα "Πρώτα η ασφάλεια" (σε αντίθεση με τον τίτλο του βιβλίου, “Η ασφάλεια τελευταία”), το οποίο γράφτηκε όχι μόνο σε κάθε μέρος του Λονδίνου αλλά και στις καρδιές των ηγετών της χώρας, στερώντας μας έτσι το ελισαβετιανό μας δικαίωμα: το δικαίωμα στην περιπέτεια σε κάθε γωνιά του πλανήτη».

Σε έναν κόσμο που η ασφάλεια φαντάζει ως το πρωταρχικό μέλημα κάθε κυβερνήτη και κάθε πολίτη και παρά τη συστηματική μετατόπιση του εθνικού δικαίου προς ένα υπερεθνικό δίκαιο, μια σύγκρουση που χρονολογείται από την εποχή της αποικιοκρατίας ή την εποχή της «περιπέτειας» εξακολουθεί να βασανίζει τον πλανήτη. Και δεν είναι η μόνη. Οι συνθήκες υπάρξεως του νεότερου ενοποιημένου κόσμου δεν φαίνονται τόσο ισχυρές ώστε να αποτρέψουν τις διαμάχες. Άραγε, πι συγκρούσεις αποτελούν γενέθλιο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης ή ακόμα δεν έχουμε βρει τον τρόπο να τις διευθετούμε; Ούτε οι αυτοκρατορίες, ούτε τα ισχυρά περιφερειακά κράτη φαίνεται να λύνουν το πρόβλημα.

*Γνωστό ως «κρίση της Φασόντα, ήταν η κορύφωση των ιμπεριαλιστικών εδαφικών διαφορών μεταξύ της Βρετανίας και της Γαλλίας στην Ανατολική Αφρική, που έλαβε χώρα μεταξύ 10 Ιουλίου και 3 Νοεμβρίου 1898. Μια γαλλική αποστολή στη Φασόντα στον Λευκό Νείλο επεδίωξε να αποκτήσει τον έλεγχο της λεκάνης του Άνω Νείλου και να αποκλείσει έτσι τη Βρετανία από το Σουδάν. Η γαλλική ομάδα και μια βρετανική-αιγυπτιακή δύναμη, που υπερείχε αριθμητικά των Γάλλων κατά 10 προς 1, συναντήθηκαν με φιλικούς όρους, αλλά στην Ευρώπη το θέμα μετατράπηκε σε  πολεμική τρομολαγνεία. Οι Βρετανοί παρέμειναν σταθεροί καθώς και οι δύο αυτοκρατορίες βρίσκονταν στα πρόθυρα του πολέμου και η ρητορική ήταν έντονη και από τις δύο πλευρές. Κάτω από ισχυρές πιέσεις, οι Γάλλοι αποσύρθηκαν, παραχωρώντας τον έλεγχο της περιοχής στους Αγγλο-αιγυπτίους.