«Ακροδεξιά» και ακροδεξιά

Για την αριστερά όποιος δεν είναι αριστερός είναι συνήθως «ακροδεξιός»: με το πρώτο συνθετικό απονομιμοποιεί άτομα, ομάδες και πολιτικούς σχηματισμούς. Όμως, το πολιτικό φάσμα είναι αρκετά ευρύ ώστε να χωράει παραλλαγές της ακροδεξιάς και της δεξιάς, όπως χωράει παραλλαγές της επαναστατικής (ακρο)αριστεράς και της μεταρρυθμιστικής αριστεράς. Αν και είναι λογικό να τοποθετούμε στην ίδια παράταξη την πτέρυγα του Ντόναλντ Τραμπ στο Ρεπουμπλικανικό κόμμα, τους δεξιούς ελευθεριακούς, το Rassemblement National της Μαρίν Λεπέν, τους Αδελφούς της Ιταλίας, τη Λέγκα του Ματέο Σαλβίνι, το ουγγρικό Fidesz, όλα τα αντιμεταναστευτικά, εθνικιστικά και θεοκρατικά κόμματα της Ευρώπης, το να μη λαμβάνουμε υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες και τις επιμέρους διαφοροποιήσεις καταλήγει σε τερατώδεις υπεραπλουστεύσεις. Η ταύτιση ολόκληρης της λαϊκής, εθνικιστικής δεξιάς με την οντότητα των ultras είναι λανθασμένη, παρά την αληθινή ή αντιληπτή συγγένειά της με τους νεοφασίστες (οι οποίοι μοιράζονται ταυτοχρόνως αρκετά χαρακτηριστικά με την άκρα αριστερά και τον αναρχικό χώρο), με τους νεοναζιστές ή με διάφορες εγκληματικές υποκουλτούρες που έχουν ανθίσει γύρω από τους σχηματισμούς της alt-right. Όλοι αυτοί οι σχηματισμοί είναι σκοταδιστικοί, αντιπαθητικοί, και η παρουσία τους πιέζει το mainstream. Όμως, οι ultras δεν έχουν τις ταξικές και ιδεολογικές καταβολές της παραδοσιακής δεξιάς, εκείνης του «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια»: ultras είναι οι πολιτοφυλακές του Πούτιν, η Hutu Power της Ρουάντα, οι χρήστες του ιστότοπου 4chan, οι Ισραηλινοί Kach· μια σειρά τρομοκρατικά και νατιβιστικά γκρουπούσκουλα.

Σήμερα, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, αλλά και γενικότερα στον ανεπτυγμένο κόσμο (εκτός από τις ΗΠΑ), όπου τα κεντροδεξιά, χριστιανοδημοκρατικά, λαϊκά κόμματα έχουν κινηθεί προς τη σοσιαλδημοκρατία και έχουν αποδεχθεί «νέα» ήθη, οι συντηρητικοί πολίτες —οι θρησκευόμενοι, οι πουριτανοί, οι εθνικιστές, οι «επαρχωτικοί»— έχουν μείνει χωρίς πολιτική εκπροσώπηση. Αυτός ο πληθυσμός αναγκάστηκε σε σιωπή μπροστά στο κύμα της woke κουλτούρας η οποία συνέπεσε με οικονομικές δυσκολίες, εξάπλωση του αθεϊσμού και αλλεπάλληλα μεταναστευτικά ρεύματα. Και στη συνέχεια αντέδρασε μεγαλόφωνα: η πολιτική του στάση μπορεί να είναι «εξτρεμιστική», μπορεί και να μην είναι.

Ο δεξιός εξτρεμισμός περιλαμβάνει ιδέες φυλετικής υπεροχής, σωβινισμό, θρησκοληψία και, κυρίως, το όραμα μονοκομματικής, αυταρχικής διακυβέρνησης· της κατάργησης των δημοκρατικών θεσμών

Αν και πράγματι, στον χώρο των mainstream κομμάτων, ιδιαίτερα στα άκρα του φάσματος εμφιλοχωρούν εξτρεμιστικά στοιχεία, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε μεταξύ του δεξιού εξτρεμισμού και της κοινοβουλευτικής δεξιάς που απομακρύνεται από το κέντρο. Ο δεξιός εξτρεμισμός περιλαμβάνει ιδέες φυλετικής υπεροχής, σωβινισμό, θρησκοληψία: κυρίως, περιλαμβάνει το όραμα μονοκομματικής, αυταρχικής διακυβέρνησης· της κατάργησης των δημοκρατικών θεσμών. Σήμερα, λίγα κόμματα με συντηρητικές απόψεις προσβλέπουν στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος ή σε εγκληματικές διαδικασίες όπως η εθνοκάθαρση και η εξόντωση ομάδων τις οποίες εκλαμβάνουν ως κατώτερες ή απειλητικές. Τα κόμματα που επιθυμούν γενοκτονίες είναι οι ultras: πρόκειται συνήθως για «αντισυστημικές» συμμορίες με μεταφυσικά ιδεολογικά θεμέλια, όπως οι θεωρίες συνωμοσίας, που μπορούν να φτάσουν σε σατανισμό, λατρεία των νεκρών και παρεμφερείς αλλόκοτες τελετουργίες.

Ιστορικά, τα συστατικά της ακροδεξιάς είναι ο βιολογικός ρατσισμός, ο εθνοκεντρισμός, ο σωβινισμός, (συμπεριλαμβανομένου του σοβινισμού της ευημερίας), η προσωπολατρία, η πίστη σε άκαμπτη και απαραβίαστη ιεραρχία, η οργανιστική άποψη για το κράτος· όλα τούτα μαζί με ένα παραδοσιακό σύστημα αξιών: νόμος και τάξη, πατριαρχική οικογένεια, εθνική, γλωσσική και θρησκευτική ομοιομορφία, εσωστρεφές εθνικό κράτος. Αλλά, αυτές οι αρχές δεν επαρκούν για να καταστήσουν τους ανθρώπους «ακροδεξιούς»: μπαίνει ζήτημα βαθμού, έντασης· επίσης, μπαίνει ζήτημα πολιτικής συμπεριφοράς. Οι οπαδοί της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία, σήμερα περίπου το 30-33% του πληθυσμού, όπως κι εκείνοι της Τζόρτζια Μελόνι στην Ιταλία —επίσης πάνω από το 30% του πληθυσμού— μπορεί να εμφανίζουν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά χωρίς να είναι απαραιτήτως ακροδεξιοί. Μερικοί ίσως είναι κοινωνικοί δαρβινιστές, άλλοι ίσως φρονούν ότι ο Μουσολίνι ήταν πατριώτης που παρασύρθηκε από τον Χίτλερ και έκανε «λάθη» (κάτι παρόμοιο πιστεύουν οι κομμουνιστές για τον Στάλιν), άλλοι απλώς νοσταλγούν ένα φανταστικό παρελθόν όπου όλα υποτίθεται πως ήταν καλύτερα και «στη θέση τους».

Είναι άραγε ακροδεξιοί όσοι Boomers ήταν και παραμένουν συντηρητικοί; 

Για να είμαστε δίκαιοι, είναι απαραίτητο να κατανοούμε πώς σκέφτονται και πώς αισθάνονται οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, προσέχοντας λίγο περισσότερο να μην τις κατηγοριοποιούμε. Είναι άραγε ακροδεξιοί όσοι Boomers ήταν και παραμένουν συντηρητικοί; Πολλοί από αυτούς είναι «ομοφοβικοί», «τρανσφοβικοί» και πατριώτες· μερικοί ίσως έχουν νατιβιστικά ένστικτα, ίσως πιστεύουν στην υπέρτατη αξία του στρατού ή θεωρούν σφάλμα την κατάργηση της θανατικής ποινής. Ομοίως, πολλοί ψηφοφόροι των κομμάτων που θεωρούνται ακροδεξιά —νέοι και ηλικιωμένοι— έχουν πιθανότατα ένα ή περισσότερα από αυτά τα γνωρίσματα, χωρίς να είναι επιρρεπείς σε πράξεις μίσους. Παραλλήλως, δεν πρέπει να αγνοούμε τον παράγοντα του χρόνου: συχνά οι άνθρωποι με υπερσυντηρητικές ιδέες εξελίσσονται αποδεχόμενοι τον κόσμο και τις δυσλειτουργίες του. Για παράδειγμα, στο εσωτερικό της Νέας Δημοκρατίας υπάρχουν μέλη και στελέχη που δεν θα έπρεπε να είναι υπερήφανα για την πολιτική τους στάση όταν ήταν νέοι· και ίσως δεν είναι: υπήρξαν «εξτρεμιστές» ακριβώς όπως υπήρξαν εξτρεμιστές οι αριστεροί μαοϊκοί, οι τροτσκιστές, οι σοβιετόφιλοι και τα τοιαύτα. Όπως πάντοτε, μπαίνει ένα ζήτημα ταύτισης των άκρων· συνήθως, όσοι καταγγέλλουν με ζήλο τη ριζοσπαστική δεξιά συμφωνούν μαζί της σε πολλές ιδέες και πρακτικές: ο πουριτανισμός είναι εξίσου κομμουνιστικό και ακροδεξιό χαρακτηριστικό· ο μιλιταρισμός, η θανατική ποινή, ο εθνικισμός, ο ασκητισμός, η λατρεία του ηγέτη επίσης. Αμφότερα τα άκρα βασίζονται στον φόβο και στον φθόνο. Πράγματι, σπανίως, τα άτομα που συνδέονται με την ακροδεξιά αποδέχονται τoν χαρακτηρισμό: προτιμούν όρους που περιλαμβάνουν το «έθνος». Ομοίως, τα άτομα που συνδέονται με την άκρα αριστερά προτιμούν όρους που περιλαμβάνουν την επανάσταση ή τον ριζοσπαστισμό.

Πολλοί ερευνητές ταυτίζουν τον δεξιό εξτρεμισμό με τον εθνικιστικό λαϊκισμό —όμως, το 2024 ο όρος «λαϊκισμός» δεν λέει πια τίποτα. Αν δεχτούμε ότι η στάση απέναντι στην ισότητα είναι  το στοιχείο που διακρίνει πρωτίστως την αριστερή από τη δεξιά πολιτική, το πράγμα μπερδεύεται ακόμα περισσότερο· στην Ευρώπη τουλάχιστον. Οι περισσότεροι ψηφοφόροι των κομμάτων που χαρακτηρίζονται ακροδεξιά, όπως το γαλλικό Rassemblement National, πιστεύουν κατά κάποιον τρόπο στην ισότητα· κάτι που απορρίπτουν οι ψηφοφόροι του Ντόναλντ Τραμπ. Σήμερα η διάκριση του Νορμπέρτο Μπόμπιο μεταξύ αριστεράς και δεξιάς με κριτήριο την ισότητα δεν φαίνεται πειστική: ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την ακροδεξιά, νομίζω ότι το κριτήριο είναι μάλλον η ιδέα του έθνους, ο επαρχιωτισμός και η ανάγκη για εθνική δόξα· λιγότερο η στάση έναντι της ισότητας. Η ακροδεξιά έχει ανάγκη από τη δόξα την οποία νομίζει ότι μπορεί να επιτύχει με προστατευτισμό έναντι των ξένων δυνάμεων και με διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας στις παραδοσιακές αξίες. Αλλά, όπως είπα, αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι δεξιές και υπερδεξιές συσπειρώσεις συμφωνούν ως προς την εκτίμηση της κατάστασης των πραγμάτων και ως προς το τι πρέπει να κάνουν για να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους. Πολλά μέλη ακροδεξιών οργανώσεων, των ultras, είναι αντικαπιταλιστές, έχουν δημοψηφιστική άποψη για το πολίτευμα και, όπως συμβαίνει στην άκρα αριστερά και στον αναρχικό χώρο, υπερασπίζονται τη βία ως μέσο δράσης και ως έκκληση για ατομική και συλλογική «αναγέννηση».

Όπως πάντοτε, οι ιδεολογίες προδίδονται από τις λέξεις και τα σύμβολα. Η άκρα δεξιά χρησιμοποιεί αποκαλυπτικό, συχνά αποκρυφιστικό, λεξιλόγιο: αναφέρεται στις διεφθαρμένες, κοσμοπολιτικές ελίτ, στην εξυγίανση της κοινωνίας, ακόμα και στη σωματική υγεία και ρώμη των πολιτών. Εξίσου συχνά, καταγγέλλει τον φιλελευθερισμό, ενώ μπορεί να καταγγέλλει και το ακριβώς αντίθετό του, τον κρατισμό. Αν μελετήσει κανείς το λεξιλόγιο του ισπανικού κόμματος Vox και εκείνο της Ενωμένης Ρωσίας που υποστηρίζει τον Πούτιν, θα εντοπίσει πολλές ομοιότητες και άλλες τόσες διαφορές, οι οποίες οφείλονται, εκτός από τις ιστορικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες, στο ότι η Ενωμένη Ρωσία είναι κόμμα εξουσίας ενώ το Vox δεν είναι (προς το παρόν).

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η ακροδεξιά —οι εξτρεμιστικές και παραστρατιωτικές ομάδες—  βρίσκει γόνιμο έδαφος στην Αφρική. Η ιδέα της φυλετικής υπεροχής των Χούτου, που αναπτύχθηκε από τον δημοσιογράφο και υπερασπιστή των Χούτου Χασάν Νγκέζε, κατέληξε το 1994 στη σφαγή της Ρουάντα. Πίσω από τις φρικαλεότητες υπήρχε το Εθνικό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα για τη Δημοκρατία και την Ανάπτυξη (MRND) και η Interahamwe, η νεολαία του κόμματος, η οποία ευθύνεται εν πολλοίς για τη γενοκτονία. Επίσης, στη Νότια Αφρική, το κόμμα του Albert Hertzog που αποσχίστηκε το 1969 από το Εθνικό Κόμμα υπήρξε το απόλυτο παράδειγμα αφρικανικής ακροδεξιάς με πρόγραμμα για ένα καλβινιστικό, φυλετικά διαχωρισμένο έθνος. Στη Νότια Αφρική παρατηρήθηκε ακόμα πιο εξτρεμιστική στάση με τη δημιουργία της νεοναζιστικής παραστρατιωτικής οργάνωσης του Afrikaner Weerstandsbeweging: με λίγα λόγια, πάντοτε υπάρχει κάτι πιο «δεξιό» από το «δεξιό».

Όλες οι στρατιωτικές δικτατορίες πρέπει να θεωρούνται «ακροδεξιές», σύμφωνα με το προαναφερθέν κριτήριο της κατάλυσης της δημοκρατίας και της άσκησης βίας: αν και οι Αφρικανοί δικτάτορες δεν σχετίζονται με τους φασίστες ή με τους Ναζί αλλά με τον πρωτόγονο αυταρχισμό των φυλών, σε άλλες χώρες του Τρίτου Κόσμου, όπως στη Γουατεμάλα, στη Χιλή, στην Αργεντινή και στη Βραζιλία, η τοπική ακροδεξιά άντλησε έμπνευση από αυτά τα ευρωπαϊκά κινήματα του 20ού αιώνα. Τα πραξικοπήματα που έγιναν σε πλαίσιο αμερικανικών ψυχροπολεμικών σχεδίων, όπως ήταν ο «Κόνδορας» στις δεκαετίες 1970-8-, βασίστηκαν σε εγχώριες πολιτικές δυνάμεις: οι δικτατορίες τύπου Αουγκούστο Πινοσέτ δεν ήταν άσχετες από την εισροή ναζιστών στη Λατινική Αμερική μετά το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Θέλω να πω ότι θα ήταν πιο ξεκάθαρο να ονομάζαμε «ακροδεξιά» εκείνα τα κινήματα, τα κόμματα και τις ιδέες που απορρίπτουν το κοινοβουλευτικό σύστημα και, κατά συνέπεια, ασκούν στους λαούς ποικίλες μορφές βίας: από την κατάργηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων μέχρι την επιστράτευση ταγμάτων θανάτου όπως είχε συμβεί πριν από σαράντα χρόνια στον εμφύλιο πόλεμο του Ελ Σαλβαντόρ και στην Ονδούρα.

Ο εμφύλιος πόλεμος είναι η ακραία πρόθεση της ακροδεξιάς —όπως και της ακροαριστεράς. Αλλά, εφόσον σε κάθε τόπο συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, μπορεί να έχει φιλολαϊκό πρόσωπο, να μοιάζει δηλαδή με τον φασισμό, και να περιέχει αυτονομιστικές τάσεις ή/και μεγαλοϊδεατισμό. Η σημερινή αμερικανική συγκυρία δίνει κάποιες πληροφορίες γύρω από αυτή την εμφυλιοπολεμική δεξιά που ικανοποιεί τα περισσότερα κριτήρια της «ακροδεξιάς»: η mainstream τραμπική πτέρυγα του Ρεπουμπλικανικού κόμματος φαίνεται να νοσταλγεί τον πόλεμο Βορείων-Νοτίων, στον οποίον, ατυχώς, επικράτησαν οι προοδευτικοί Βόρειοι· εξυμνεί τη βία· αποδέχεται και ίσως συνεργάζεται με εξωκοινοβουλευτικές, φονταμενταλιστικές συμμορίες (Χριστιανική Ταυτότητα, Κίνημα Δημιουργισμού, Κου Κλουξ Κλαν, Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα, μυστικιστικές οργανώσεις κτλ). Αυτές οι ακροδεξιές συμμορίες μοιράζονται συνωμοσιολογικές απόψεις για την εξουσία, συνήθως αντισημιτικές, και απορρίπτουν την πλουραλιστική δημοκρατία υπέρ μιας οργανικής ολιγαρχίας που θα συνενώσει τα μέλη ενός φυλετικά ομοιογενούς έθνους. Η ακροδεξιά στις Ηνωμένες Πολιτείες προσβλέπει σε «επιτάχυνση» των φυλετικών συγκρούσεων μέσω της βίας, των τρομοκρατικών επιθέσεων και της κοινωνικής κατάρρευσης, προκειμένου να επιτευχθεί η οικοδόμηση ενός λευκού εθνοκράτους. Αν και αυτή η αμερικανική ακροδεξιά έχει μακρύ παρελθόν —η φυλετική και εθνοτική πολυμορφία γέννησε εξαρχής ταξικές, θρησκευτικές και ηθικιστικές συγκρούσεις— τα τελευταία χρόνια, γύρω από τον Ντόναλντ Τραμπ έχουν χτιστεί νατιβιστικά κινήματα με ελευθεριακές διεκδικήσεις στην οικονομική βάση, χριστιανικό συντηρητισμό στο εποικοδόμημα και καθαγιασμό του δικαιώματος της οπλοφορίας. Ο υπέρτατος σκοπός είναι η κατατρόπωση των liberals και η επιβολή προτεσταντικής ολιγαρχίας μέσω των όπλων.

Παραλλήλως, ενώ η διεθνής αριστερά στηρίζει με ποικίλους τρόπους το διεθνές Ισλάμ, το ισλαμιστικό πρόγραμμα είναι κατ’ εξοχήν ακροδεξιό: αυταρχικό ως προς το καθεστώς, θεοκρατικό, μεταφυσικό, νατιβιστικό, προπαγανδιστικό και εμφυλιοπολεμικό στις περιπτώσεις όπου εμφανίζεται ιδεολογική διαφοροποίηση. Πολλές αντιμουσουλμανικές ακροδεξιές οργανώσεις ταυτίζονται με τον ισλαμιστικό σκοταδισμό: είναι πατριαρχικές, εθνικιστικές, κληροκρατικές και ιστορικά ρεβιζιονιστικές. Όλοι οι ακροδεξιοί σχηματισμοί κερδίζουν στήριξη μέσω της προπαγάνδας η οποία προϋποθέτει ιστορικό ρεβιζιονισμό, κατασκευή εχθρών ή όξυνση της ιστορικής εχθρότητας. Και πάλι, τα άκρα συναντώνται σε ποικίλες μορφές αναθεώρησης της Ιστορίας: για παράδειγμα, η ακροδεξιά στην Κροατία ισχυρίζεται ότι το στρατόπεδο συγκέντρωσης Γιασένοβατς ήταν «στρατόπεδο εργασίας» όπου δεν έλαβαν χώρα μαζικές δολοφονίες —πρόκειται για συνηθισμένο ισχυρισμό. Και παρότι τα σημερινά δεξιά κόμματα όπως η Forza Italia του Σίλβιο Μπερλουσκόνι και η Λέγκα του Βορρά, δεν ξεστομίζουν τέτοιου είδους ισχυρισμούς, έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να προσδώσουν στον φασισμό κάποια αξιοπρέπεια. Η αναμόρφωση της ιστορίας ενισχύει το λαϊκό αίσθημα της εθνικής υπερηφάνειας ή, τουλάχιστον, απαλλάσσει από την ντροπή: ωστόσο, αν και πολλά τέτοια κόμματα εξωραΐζουν το χρονικό του Μουσολίνι, δεν έχουν φασιστικό πρόγραμμα. Εξαιρέσεις υπάρχουν: μερικά —στη Σκανδιναβία, στην Ολλανδία, στα Βαλκάνια— ακροβατούν ανάμεσα στην κοινοβουλευτική νομιμότητα και στην αποδοχή, ίσως και την εγκόλπωση, παράνομων ομάδων (σκίνχεντς, παγανιστές, «αρίους», χούλιγκανς), οι οποίες, ανάλογα με τον τόπο, προβάλλουν αλυτρωτισμό, αντιδυτισμό ή, αντιθέτως, αντι-μουσουλμανισμό. Το τοπίο είναι εξαιρετικά ποικιλόμορφο. Αυτά που νομίζω ότι πρέπει να κρατήσουμε σχετικά με τον χαρακτηρισμό της σύγχρονης ακροδεξιάς και με τη διάκρισή της από την παραδοσιακή λαϊκή δεξιά (τη μη «αστική», ας πούμε) είναι 1) η ανορθολογική και πολεμοχαρής ρητορική της (έναντι ποικίλων στόχων) 2) η προτροπή στην τρομοκρατική βία 3) η χρήση διαδικτυακών μορφών αήθους προπαγάνδας και οργάνωσης 4) το όραμα της ανατροπής της «τάξης πραγμάτων» (και πάλι με ποικίλες προοπτικές: άλλοτε αντικαπιταλιστικές και εναντίον της παγκοσμιοποίησης, άλλοτε υπερκαπιταλιστικές-ελευθεριακές). Εκτός του ότι η ακροδεξιά δεν εμφανίζει τη σχετική ομοιογένεια που εμφανίζει η ακροαριστερά, είναι σε τέτοιο βαθμό αντίνομη ώστε καθίσταται αρκετά δύσκολο να βρει χώρο στην Ευρώπη: χώρο, προς το παρόν, τουλάχιστον, έχει βρει η αναβιωμένη λαϊκή δεξιά, ένα μέρος της οποίας συσπειρώνεται στους Ευρωπαίους Συντηρητικούς και Μεταρρυθµιστές κι ένα άλλο μέρος, πιο «ταυτοτικό» και πιο εξοργισμένο, στην ομάδα «Ταυτότητα και Δημοκρατία» όπου συνωστίζονται πολλά παιδιά οικογενείας.

Το κριτήριο για να αποφασίζει το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας περί της νομιμότητας ή μη ενός κόμματος είναι η βία και η πρόθεση της εξέγερσης: έτσι, η γερμανική κοινωνία απαγορεύει τη λειτουργία ακροδεξιών κομμάτων που αντιτίθενται στην κυριαρχία της πλειοψηφίας και που μπορούν να καταφύγουν στη βία. Επιτρέπει, ή ανέχεται, εκείνα που, αν και αντιτίθενται σε θεμελιώδη στοιχεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας—όπως τα δικαιώματα της μειοψηφίας, το κράτος δικαίου ή η διάκριση των εξουσιών— αποδέχονται τις ελεύθερες εκλογές. Νομίζω πως είναι ένα λογικό επιχείρημα.