Νέα Καληδονία, trouble in paradise

Οι ταραχές και η αιματοχυσία στη Νέα Καληδονία, όπου περίπου 15.000 άνθρωποι, κυρίως νέοι, βγήκαν επί πέντε μερόνυχτα στους δρόμους, καίγοντας, λαφυραγωγώντας και εκφράζοντας μίσος για τη Γαλλία, δείχνουν για μια ακόμα φορά την αδήριτη ένταση μεταξύ μητρόπολης και πρώην αποικιακών εδαφών. Το πρώτο πρόβλημα είναι η αδυναμία των Ευρωπαίων να χωνέψουν ότι οι άνθρωποι που έζησαν επί χιλιάδες χρόνια ως μέλη φυλών δεν μπορούν και δεν θέλουν να αποδεχθούν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Οι Γάλλοι πιστεύουν ότι μια θεσμική πράξη, το αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος ή μια απόφαση της γαλλικής Εθνοσυνέλευσης θα έπρεπε να έχει, αυτομάτως, ισχύ σε όλη τη γαλλική επικράτεια. Πλην όμως, οι γηγενείς κάτοικοι της Νέας Καληδονίας, αν και Γάλλοι πολίτες εφόσον το αρχιπέλαγος είναι γαλλικό έδαφος, απορρίπτουν τη γαλλική νομοθεσία και τη «λευκή» παρουσία. Κάθε απόφαση που δεν λαμβάνεται στο νησί τους, από τους ίδιους, είναι ακατανόητη γι' αυτούς. Ένα ακόμη πρόβλημα είναι ο συνδυασμός οικονομικής δυσπραγίας και νεαρής ηλικίας που καθιστά τους ανθρώπους αψίκορους· ευάλωτους σε προτροπές βίας, ιδιαίτερα όταν τίθεται ζήτημα (αντιληπτής) εθνικής υπερηφάνειας. Το τρίτο πρόβλημα έχει γεωπολιτική εμβέλεια: χώρες που βρίσκονται στη ρωσική τροχιά εκμεταλλεύονται για τους δικούς τους σκοπούς τις ρωγμές στη σφαίρα επιρροής της Δύσης.

Νέα Καληδονία: Η ψήφος σε μη γηγενείς κατοίκους και οι αντιδράσεις από τους Κανάκ

Αφορμή για τις ταραχές στη Νέα Καληδονία, όπου έχει επιβληθεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης, είναι μια μεταρρύθμιση που ψηφίστηκε από τη γαλλική Εθνοσυνέλευση πριν από δύο εβδομάδες. Το γαλλικό νομοθετικό σώμα παραχώρησε δικαίωμα ψήφου στις τοπικές εκλογές σε όλους τους Ευρωπαίους που έχουν εγκατασταθεί στο αρχιπέλαγος τα τελευταία δέκα χρόνια: πρόκειται για περίπου 25.000 άτομα, τα οποία, σύμφωνα με τους γηγενείς Κανάκ, αλλοιώνουν τη σύνθεση του εκλογικού σώματος ενισχύοντας τη «λευκή μειοψηφία». Ο συνολικός πληθυσμός της Νέας Καληδονίας είναι περίπου 270.000: Κανάκ είναι το 41%, ενώ 5% δηλώνουν «μεικτή φυλή». Άρα, οι μεικτοί γάμοι είναι λιγοστοί.

Στις οδομαχίες εκατοντάδες άνθρωποι τραυματίστηκαν και επτά έχασαν τη ζωή τους: μεταξύ των νεκρών είναι δύο Γάλλοι αστυνομικοί, εκπρόσωποι της μισητής εξουσίας. Όλα αυτά, που συνεχίζονται —η κατάσταση δεν φαίνεται να εκτονώνεται— έφεραν για μια ακόμα φορά τη Νέα Καληδονία στο χείλος του εμφυλίου πολέμου. Αν και οι Κανάκ πιστεύουν ότι αγωνίζονται κατά της αποικιοκρατίας, αγωνίζονται κατά μιας φαντασίωσης — εξάλλου, οι περισσότεροι Καληδόνιοι, είτε δηλώνουν «loyalistes» είτε όχι, είναι αντίθετοι στους εμπρησμούς, στις λεηλασίες και στις ένοπλες επιθέσεις. Ακόμα και στο εσωτερικό των οπαδών της ανεξαρτητοποίησης ακούγονται ανησυχίες ότι «η νεολαία έχει ξεφύγει» κι ότι «αμαυρώνει τον αγώνα για τον καλό σκοπό».

Στο μεταξύ, φαίνεται πως η Ρωσία και το Αζερμπαϊτζάν έχουν βάλει το χεράκι τους: πολλοί εξεγερμένοι νέοι φορούν Τ-shirts με φιλορωσικά συνθήματα και κραδαίνουν αζερμπαϊντζανές σημαίες. Όπως είναι γνωστό, οι Αζερμπαϊτζανοί έχουν τσαντιστεί επειδή η Γαλλία στηρίζει τους Αρμενίους, όχι μόνο στο ζήτημα του Καραμπάχ αλλά και έναντι των Τούρκων: γι’ αυτό, αν και το Μπακού απέχει από τη Νουμέα 14.000 χιλιόμετρα, διακηρύσσουν τη στήριξή τους στους εθνικιστές. Δεν πρόκειται για κάποιου είδους hoax: στις 18 Απριλίου, όταν το Κογκρέσο της Νέας Καληδονίας και η Εθνοσυνέλευση του Αζερμπαϊτζάν υπέγραψαν μνημόνιο συνεργασίας, η Omayra Naisseline, εκλεγμένη αξιωματούχος από την ομάδα ανεξαρτησίας UC-FLNKS, ευχαρίστησε δημοσίως το Μπακού για τη «στήριξή του στον αγώνα του λαού Κανάκ».

Έχει και συνέχεια: από το 2019 ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν, Ilham Aliyev —κρατιστής, εθνικιστής, μέλος του παντουρκικού κινήματος και τα τοιαύτα— είχε εκφραστεί υπέρ του αγώνα των Κανάκ· μάλιστα, τον Ιούλιο του 2023 έστησε διαδικτυακή ομάδα αλληλεγγύης υπέρ της Νέας Καληδονίας την οποία κάλεσε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων: ας φανταστούμε τον Aliyev να καλεί την περιοχή των Βάσκων σε ομάδα κρατών στην οποία δεν ανήκει η Ισπανία. Η κίνηση μαρτυρεί την πολιτική ανωριμότητα των υπανάπτυκτων χωρών, τις οποίες, για να είμαστε ευγενείς, χαρακτηρίζουμε αναπτυσσόμενες.

Η Νέα Καληδονία είναι συστάδα νησιών στη Θάλασσα των Κοραλλίων, ανοιχτά της Χρυσής Ακτής της Αυστραλίας. Αν και διοικητικά αυτόνομη, αποτελεί μέρος της γαλλικής επικράτειας: δεν είναι ούτε αποικία ούτε «κτήση»· είναι υπερπόντιο έδαφος με πιο χαλαρή σχέση με τη μητρόπολη από ό,τι οι υπερπόντιοι νομοί (Γουαδελούπη, Γαλλική Γουιάνα, Μαρτινίκα, Ρεϋνιόν).

Το αρχιπέλαγος έχει μακρά ιστορία δουλοπαροικίας, δουλεμπορίου (προς τα νησιά Φίτζι και το Κουίνσλαντ της Αυστραλίας) και κανιβαλισμού (όπως αφηγείται ο Bronwen Douglas, στη δεκαετία του 1840 η φυλή Πούμα καταβρόχθισε μερικούς ιεραποστόλους). Όμως, οι Γάλλοι δεν πρόλαβαν τίποτα από αυτά: όταν στα μέσα του 19ου αιώνα έφτασαν στη Δυτική ακτή της Νέας Καληδονίας, έκαναν το νησί ποινική αποικία (όπως την Καγιέν, γνωστή ως Νησί του Διαβόλου, που βρίσκεται ανοιχτά της Γουιάνας) και στη συνέχεια απέκλεισαν τους ιθαγενείς Κανάκ από την τοπική οικονομία και κυρίως από την εξορύξεις νικελίου. (Το νικέλιο ήταν η κύρια πηγή πλούτου του νησιού, αλλά τα τελευταία χρόνια η τιμή του έχει καταρρεύσει: σήμερα η κατ’ εξοχήν χώρα παραγωγής νικελίου είναι η Ινδονησία.)

Επίσης, αποδεκάτισαν τους ιθαγενείς μεταδίδοντάς τους ευλογιά και ιλαρά. Οι εξεγέρσεις δεν έλειψαν και ήταν σφοδρές. Πάντως, η κατάσταση εξομαλύνθηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όταν η Νέα Καληδονία —στην πραγματικότητα, η γαλλική κοινότητα— βοήθησε τους συμμάχους παίζοντας σημαντικό ρόλο στο θέατρο του Ειρηνικού.

Το 1946, η Νέα Καληδονία έγινε υπερπόντιο έδαφος της Γαλλίας και μέχρι το 1953 όλοι οι κάτοικοι απέκτησαν γαλλική ιθαγένεια ανεξαρτήτως της καταγωγής και της φυλής τους. Αλλά οι επιμέρους «φυλές» στο εσωτερικό των Πολυνησίων και των Μελανησίων δεν έπαψαν να υπάρχουν· και μαζί με αυτές τα προαιώνια ήθη, έθιμα και πάθη. Ένα μέρος των κατοίκων του αρχιπελάγους, μεταξύ των οποίων οι Κινέζοι, οι Ινδονήσιοι και οι Βιετναμέζοι, θεώρησε καλή τύχη την προσάρτηση της Νέας Καληδονίας στη Γαλλία· ένα άλλο μέρος δεν παραιτήθηκε από τις αποσχιστικές και εθνικιστικές διεκδικήσεις. Μετά από αλλεπάλληλες συγκρούσεις και πραξικοπήματα εκ μέρους των Κανάκ, το 1985 η γαλλική κυβέρνηση παραχώρησε «εθνική κυριαρχία» στους Κανάκ και νομική προστασία στους Ευρωπαίους κατοίκους. Α

λλά η βία κλιμακώθηκε και στο τέλος του 1987 έφτασε σε σημείο παροξυσμού με οδομαχίες, καταστροφή περιουσιών, μια δραματική ομηρία 27 ατόμων και τον φόνο τεσσάρων χωροφυλάκων. Έκτοτε, η Νέα Καληδονία απέκτησε καθεστώς Sui generis και το 2018 διεξήγαγε δημοψήφισμα για το αν θα παραμείνει εντός της Γαλλικής Δημοκρατίας ή θα γίνει ανεξάρτητο κράτος. Το 57% ψήφισε υπέρ της παραμονής, αλλά επειδή οι Κανάκ δεν έμειναν ευχαριστημένοι, η διαδικασία επανελήφθη τον Οκτώβριο του 2020: και πάλι οι ψηφοφόροι απέρριψαν την πρόταση για ανεξαρτησία· αυτή τη φορά, υπέρ της παραμονής στη Γαλλία ετάχθη το 53,26%.

Καθώς το αποτέλεσμα δεν ήταν συντριπτικό, οι Κανάκ ξαναξεσηκώθηκαν: στις 12 Δεκεμβρίου 2021 έγινε τρίτο δημοψήφισμα το οποίο οι εθνικιστές μποϊκόταραν με αποτέλεσμα το 96,5% των ψηφισάντων να δηλώσουν «loyalistes» και να απορρίψoυν την ιδέα της ανεξαρτησίας. Παρόμοια δημοψηφίσματα έχουν γίνει και σε άλλα υπερπόντια εδάφη της Γαλλίας, όπως στη Μαγιότ (κοντά στη Μαδαγασκάρη), όπου κάθε τόσο οι εθνικιστές θέτουν σε αμφισβήτηση την παραμονή στη γαλλική επικράτεια. Εν πάση περιπτώσει, αν και το δημοψήφισμα θα έπρεπε να θεωρείται άκυρο, οι Γάλλοι το πήραν στα σοβαρά: νόμιζαν ότι το κεφάλαιο έκλεισε κι ότι οι τριβές ανήκαν στο παρελθόν.

Σήμερα, οι Κανάκ κυριαρχούν στην τοπική κυβέρνηση και αντιπολιτεύονται όποιον δεν είναι Κανάκ: η εχθρότητα είναι εθνοτική και φυλετική· δεν τίθεται ζήτημα θρησκείας· οι περισσότεροι Καληδόνιοι είναι καθολικοί. Τίθεται όμως ζήτημα φανατισμού, ιδίως μεταξύ των νέων 15-25 ετών, οι οποίοι, με την ενθάρρυνση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (FLNKS) και ιδιαίτερα της «νεολαίας» του που φέρει το όνομα «Πυρήνας Συντονισμού Δράσεων στο Πεδίο» (!), επιμένουν στην υπόθεση της «απελευθέρωσης». Όσο για τη γαλλική αριστερά, αν και κάνει έκκληση για ηρεμία και διάλογο, κατηγορεί την κυβέρνηση Μακρόν-Αττάλ επειδή έριξε λάδι στη φωτιά (ίσως, αν και η επίμαχη μεταρρύθμιση είναι δημοκρατική για τα ευρωπαϊκά δεδομένα) και επειδή «επιστρέφει στην αποικιοκρατία». Αυτό το τελευταίο το βρίσκω λαϊκιστική μπαρούφα.

Στο μεταξύ, ακριβώς επειδή δεν υπάρχει θεσμικό πρόβλημα —το πρόβλημα είναι ψυχολογικό και πολιτιστικό— η μεταρρύθμιση περί δικαιώματος ψήφου των νεότερων κατοίκων στο παραδεισένιο νησί, απορρίφθηκε από τη συνέλευση των Κανάκ. Μένουν αναπάντητα τρία ερωτήματα: το πρώτο είναι πώς η Γαλλία θα καταφέρει να μην παραχωρήσει στη Ρωσία τη ζώνη του Ινδο-Ειρηνικού· το δεύτερο είναι πώς οι άνθρωποι στο αρχιπέλαγος θα γλιτώσουν από τη βία (η οποία θα επαναληφθεί με κάποια άλλη ευκαιρία)· το τρίτο είναι το παλιό ερώτημα περί των νεανικών συμμοριών που πυρπολούν τον κόσμο υπονομεύοντας την ίδια την ποιότητα της ζωής τους.

Θα χρειαστούν χρόνια να αποκατασταθούν οι ζημιές που έγιναν μέσα σε μια εβδομάδα· όσο για την κοινωνική συμφιλίωση, δεν θα χρειαστεί μόνο χρόνο, θα χρειαστεί πειθώ: η «ανεξαρτησία» ενός αρχιπελάγους με πληθυσμό 270.000 δεν έχει νόημα. Αν και υπάρχει πάντοτε η επιλογή του τουρισμού (όχι και τόσο «εθνικώς υπερήφανη» δραστηριότητα) και η χρηματοδότηση από τη μητρόπολη· ένας συνδυασμός που παρατηρείται στις περισσότερες πρώην αποικίες.