Eurovision και πολιτισμικοί πόλεμοι: υποκουλτούρες του κατακερματισμού και του παραπόνου

Σε ένα πρόσφατο άρθρο του, το BBC επισημαίνει ότι τα κοστούμια των τραγουδιστών της φετινής Eurovision 2024 στη Σουηδία τράβηξαν την προσοχή περισσότερο από ό,τι τα τραγούδια. Δεν είναι υπερβολή. Πράγματι, ο φετινός διαγωνισμός φάνηκε να αφορούσε λιγότερο τη μουσική και τις φωνητικές ικανότητες των 25 συμμετεχόντων και περισσότερο τις πολιτισμικές και πολιτικές τους ταυτότητες, όπως και τις ποικίλες υποκουλτούρες που διεκδικούν χώρο στο δημόσιο προσκήνιο. Αν και πάντα στα 68 χρόνια της ύπαρξής του ο διαγωνισμός αυτός δεν ήταν κάτι παραπάνω από ένα πανηγύρι της εξτραβαγκάντζας, φέτος ήταν σαν να είχε μόνο έναν σκοπό, δηλαδή την πρόκληση και τον ακτιβισμό.

Φθάσαμε έτσι στο σημείο να μας ενδιαφέρει λιγότερο η ερμηνεία των τραγουδιστών επί της σκηνής και περισσότερο τι δήλωναν και πως τοποθετούνταν επί ποικίλων θεμάτων εκτός αυτής.

Έτσι, όλα τα καυτά θέματα της επικαιρότητας μπήκαν στο τραπέζι, από τον πόλεμο στην Γάζα μέχρι τις έμφυλες ταυτότητες, προκαλώντας τριβές, εντάσεις και πολιτικές παρεμβάσεις από κράτη ή και την ίδια την Ε.Ε. Είναι ενδεικτικό ότι έξω από τον χώρο του διαγωνισμού στο Μάλμε, περίπου 15.000 άτομα δεν βρήκαν απλώς την ευκαιρία να διαδηλώσουν υπέρ των Παλαιστινίων αλλά απαίτησαν να αποβληθεί και η ισραηλινή συμμετοχή της Eden Golan από τον τελικό. Εξάλλου, για τον ίδιο λόγο αποσύρθηκε και η τραγουδίστρια της Νορβηγίας που είχε αναλάβει να ανακοινώσει τη βαθμολογία της χώρας της στον τελικό, λέγοντας σε βίντεο που ανήρτησε η ίδια ότι δεν μπορεί να μιλάμε για «μουσική που ενώνει» όταν στην Παλαιστίνη γίνεται μια «γενοκτονία». Ταυτόχρονα, ο Γάλλος Slimane διέκοψε τη δική του εμφάνιση για να βροντοφωνάξει: «Ενωμένοι από τη μουσική, ναι, αλλά για την αγάπη, για την ειρήνη», υπό τις ενθουσιώδεις επευφημίες του κοινού ενώ η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Ελβετία έλειψαν από τη σκηνή όταν βγήκαν να παρελάσουν οι εθνικές σημαίες. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα έντασης, ήρθε και ο αποκλεισμός της συμμετοχής της Ολλανδίας από την διοργανώτρια αρχή της EBU όταν ο τραγουδιστής της κινήθηκε απειλητικά ενάντια σε μια φωτορεπόρτερ που υποτίθεται ότι αγνόησε τις υποδείξεις του να μην τον φωτογραφίσουν.

Στα καθ' ημάς, η αμφιλεγόμενη στάση της Μαρίνας Σάττι στη συνέντευξη Τύπου την ώρα που έκανε δηλώσεις η ισραηλινή αντιπροσωπεία, προκάλεσε επίσης για πρώτη φορά μια διχαστική αντιπαράθεση, όχι για την ποιότητα του τραγουδιού (που γενικώς έχει αγαπηθεί από το κοινό) αλλά για τη δημόσια παρουσία της. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών, η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη διχάστηκε, φανατίστηκε κι ενίοτε οργίστηκε, με αποτέλεσμα ένας θεσμός χαράς και ελαφρότητας όπως η Eurovision να καταλήξει πεδίο δημόσιων αντιπαραθέσεων, παρεξηγήσεων, προσβολών, παρολίγον και διπλωματικών επεισοδίων. Στο τέλος, όλοι έμοιαζαν σαν να είχαν πάρει λιγότερα από όσα θεωρούσαν ότι άξιζαν.

Το αποκορύφωμα υπήρξαν οι δηλώσεις του ίδιου του νικητή μετά τη μεγάλη επιτυχία του. Παρότι το τραγούδι του Nemo από την Ελβετία λατρεύτηκε από κοινό και κριτικούς, παρότι πήρε τα περισσότερα 12άρια και ξεχώρισε καθαρά ως αδιαφιλονίκητο φαβορί ήδη από την αρχή της διαδικασίας βαθμολόγησης, ο τραγουδιστής που δηλώνει non-binary, εμφανίστηκε παραπονούμενος. Αφού πρώτα έσπασε, μάλλον κατά λάθος, το βραβείο που μόλις είχε παραλάβει, δήλωσε την απογοήτευσή του για τον θεσμό, τονίζοντας ότι πρέπει να «διορθωθεί» καθώς δεν του είχε επιτραπεί από την Eurovision να πάρει μαζί του την σημαία της «μη δυαδικής» κοινότητας πάνω στην σκηνή. Παρεμπιπτόντως, αντίστοιχο παράπονο εξέφρασε και ο αντιπρόεδρος της Κομισιόν, Μαργαρίτης Σχοινάς για τον αποκλεισμό της σημαίας της Ε.Ε. «Λιγότερο από έναν μήνα από τις ευρωεκλογές, ποιος κερδίζει από την απαγόρευση της σημαίας της Ε.Ε. από τη Eurovision; Μόνο οι ευρωσκεπτικιστές και οι εχθροί της Ευρώπης» δήλωσε μάλλον θυμωμένος. Γιατί έχουν όλοι τους άραγε τόσα παράπονα παρότι τόσο αναγνωρισμένοι;

Πέρα από τους στρατιωτικούς πολέμους, οι αμέσως πιο σκληροί και συναισθηματικά πιο φορτισμένοι είναι σήμερα οι πολιτισμικοί πόλεμοι:

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς φίλος της Eurovision για να αντιληφθεί ότι όσα παίχτηκαν εκεί δεν είναι δευτερεύοντα. Διότι πέρα από τους στρατιωτικούς πολέμους, οι αμέσως πιο σκληροί και συναισθηματικά πιο φορτισμένοι είναι σήμερα οι πολιτισμικοί πόλεμοι: με άλλα λόγια, οι μεγάλες κοινωνικές αντιπαραθέσεις γύρω από τις ταυτότητες, τα μοντέλα ζωής, τα αξιακά συστήματα κλπ. Αν ήταν κάποτε οι θρησκείες και κατόπιν οι πολιτικές ιδεολογίες που καθόριζαν με αποφασιστικό τρόπο τα μείζονα και ελάσσονα ζητήματα του ατομικού και του δημόσιου βίου, σήμερα είναι οι ατομικές ηθικές επιλογές οι οποίες προσδιορίζονται από τον τρόπο που τοποθετείται συνειδητά ο καθένας από εμάς έναντι των διαφόρων μικρών και μεγάλων της ζωής.

Πρόκειται για μια απολύτως ατομοκεντρική στάση στην οποία το Εγώ διεκδικεί να είναι το ίδιο ο αποκλειστικός σκηνοθέτης της ζωής του, πέρα από κοινωνικές ή οικογενειακές συμβάσεις, απαλλαγμένο από σεξουαλικά ταμπού και έξω από κρατικούς ελέγχους και περιορισμούς, αλλά με πλήρη έλεγχο της δικής του φύσης και εντέλει ολόκληρου του Είναι του. Στην υπηρεσία αυτής της διαρκούς ενδοσκόπησης τίθενται άλλωστε μια σειρά από εργαλεία, περισσότερο ή λιγότερο σοβαρά, από την ψυχανάλυση μέχρι το life coaching και το διαλογισμό ή την εξαντλητική γυμναστική και τα εξτρημ σπορτ που σκοπό έχουν να δοκιμάσουν τα όρια των φυσικών αντοχών αλλά και να φλερτάρουν λίγο με τον θάνατο. Διότι προφανώς μόνο όποιος διατηρεί την (ψευδ)αίσθηση ότι έχει τον πλήρη έλεγχο της ζωής του μπορεί να παίζει και με το ενδεχόμενο της απώλειάς της.

Έτσι, το πώς κανείς θα επιλέξει να διαχειριστεί το σώμα του, τη διατροφή του, τις σχέσεις του, τον χρόνο του και εντέλει τις υλικές, σωματικές ή διανοητικές επιθυμίες του συνιστά, υποτίθεται, ένα μοντέλο ζωής για το οποίο όχι μόνο δεν υποχρεούται να δώσει λόγο σε κανέναν αλλά και ενδέχεται να το συνοδεύει και από την διεκδίκηση αντίστοιχων δικαιωμάτων. Δικαιωμάτων που όλοι οι υπόλοιποι οφείλουν να σέβονται και να στηρίζουν. Κρυφή επιθυμία των δικαιωματιστών είναι φυσικά το μοντέλο αυτό ζωής να υιοθετηθεί και από όσο περισσότερους γίνεται, αποκτώντας έτσι μεγαλύτερη επιρροή και στο τέλος αποδοχή. Το πρόβλημα προφανώς είναι ότι απέναντι σε κάθε τέτοια υπο-κουλτούρα αναπτύσσεται και μια άλλη ανταγωνιστική, η οποία με τη σειρά της διεκδικεί αντίστοιχη κοινωνική προσοχή και ακολούθως δικαιώματα και κάθε λογής πόρους από το κράτος. Είναι εξάλλου τέτοια η επιρροή όλων αυτών των ομάδων σήμερα στο πολιτικό πεδιο όπου, ιδίως σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, έχει πιο μεγάλη σημασία πώς θα ταχθεί στις εκλογές π.χ. η Taylor Swift δίνοντας έτσι γραμμή στα πολλά εκατομμύρια των “swifties”, παρά ένα πολιτικό πρόσωπο ή μια δημοσιογραφική εκπομπή.

Το πρόβλημα με τούτον τον κοινωνικό κατακερματισμό σε απειράριθμες υποκουλτούρες είναι ότι λειτουργούν ανταγωνιστικά και με αποκλεισμούς.

Ακριβώς αυτό είναι λοιπόν το πρόβλημα με τούτον τον κοινωνικό κατακερματισμό σε απειράριθμες υποκουλτούρες, και αυτό είναι το βασικό συστατικό στοιχείο αυτών των υπο-ομάδων: ότι λειτουργούν ανταγωνιστικά και με αποκλεισμούς. Αξιοποιώντας το γεγονός ότι μπορεί όντως να υφίσταντο ή να συνεχίζουν να υφίστανται κοινωνικές διακρίσεις, απαξίωση, ενότε και ρατσιμό ή περιθωριοποίηση, έχουν την τάση να αυτοθυματοποιούνται βγάζοντας ένα διαρκές παράπονο ή και θυμό, ακόμη και όταν η φωνή τους αναγνωρίζεται ως σημαντική.

Και ο αποδέκτης του θυμού τους δεν μπορεί παρά να είναι η υποτιθέμενα κυρίαρχη επί αιώνες κουλτούρα, δηλαδή η πατριαρχία του λευκού δυτικού, ο οποίος δεν είχε περιοριστεί να καταδυναστεύει μόνο όλους τους υπόλοιπους στο εσωτερικό της Δύσης αλλά και εκτός αυτής, ως στυγνός εκμεταλλευτής αποικιοκράτης. Μόνο που τα κοινωνικά διακυβεύματα παίζονται στο εκάστοτε παρόν και όχι στο παρελθόν, όσο κι αν προσπαθούμε να εργαλειοποιήσουμε το δεύτερο, κάποτε μάλιστα με μάλλον γελοίο τρόπο.

Οι κοινωνίες δεν μπορούν να ζουν διαρκώς μέσα από τον τοξικό διχασμό και με έναν διαρκή εφηβικό θυμό από όσους αισθάνονται αδικημένοι και ότι αξίζουν περισσότερα. Κανένας πόλεμος άλλωστε δεν προώθησε ποτέ τον παραγωγικό διάλογο και την αλληλοκατανόηση, παρά μόνο τον φανατισμό και την αντίληψη ενός κόσμου χωρισμένου σε φίλους και εχθρούς.

Άλλωστε υπάρχουν μερικά πολύ καλά νέα τα οποία επιλέγουμε να λησμονούμε: αν δούμε την ιστορική προοπτική, οι κοινωνίες στη Δύση γίνονται τις τελευταίες δεκαετίες όλο και πιο δημοκρατικές, όλο και πιο ανεκτικές, όλο και πιο συμπεριληπτικές, σίγουρα δε λιγότερο ρατσιστικές και σεξιστικές. Παντού σε αυτά τα θέματα υπάρχει βελτίωση, άσχετα αν αυτή, ανάλογα το εθνικό πλαίσιο και την εκάστοτε συγκυρία, είναι περισσότερο ή λιγότερο ταχεία και άσχετα αν ποτέ δεν πρόκειται να φθάσουμε στο ιδανικό της πλήρους εξάλειψης των διακρίσεων. Αλλά αν ζούμε κάπου είναι στην εποχή της αποθέωσης των δικαιωμάτων, μια εποχή που ξεκίνησε ήδη από το 1968 και συνεχίζεται απρόσκοπτα μέχρι σήμερα, όπως ακριβώς επιβεβαίωσε και ο διαγωνισμός τραγουδιού της Eurovision. Στον οποίο όχι μόνο φιλοξενήθηκαν και βρήκαν χώρο έκφρασης όλες οι ταυτοτικές φωνές χωρίς κανέναν αποκλεισμό αλλά εντέλει εκείνες που κέρδισαν και την μεγαλύτερη αποθέωση ήταν αυτές που μέχρι χθες θεωρούνταν οι πιο αδικημένες. Και οι υποστηρικτές μιας ανοικτής κοινωνίας που θέλει όλους μαζί να προχωράνε μπροστά, δεν μπορεί παρά να είναι ευτυχείς γι' αυτό.